Повседневная жизнь первых христиан. 95–197

Аман Адальбер-Гюстав

БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЕ ПРИМЕЧАНИЯ

 

 

Мы довели количество сокращений до минимума, чтобы избавить читателей от необходимости утомительных поисков. В книге используются следующие сокращения:

Anal. Boll.: Analecta Bollandiana. Bruxelles, 1882.

RB: Revue Bénédictine, abbaye de Maredsous, 1884.

CIG: Corpus Inscriptionum Graecorum. 4 vol. Berlin, 1825–1877.

CIL: Corpus Inscriptionum Latinarum. Berlin, 1863.

DACL: Dictionnaire d'Archéologie chrétienne et de Liturgie. Paris, 1924–1953.

DHGE: Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiastiques. Paris, 1912.

Didasc.: La Didascalie des douze Apôtres. Paris, 1912.

Friedlaender-Wissowa: Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms in der Zeit von August bis zum Ausgang der Antonine. Bd. 1–4. Leipzig, 1921–1923.

Geste: La Geste du sang. Textes choisis et traduits par A. Hamman. Paris, 1953.

Ictys: Coll. Lettres chrétiennes. Paris, 1957.

Mansi: J. D. Mansi. Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, 31 vol. Florenzia-Venezia, 1757–1798.

Orelli: J. G. Orelli. Inscriptionum latinarum selectarum amplissima collectio. 2 vol. Zürich, 1828.

PG: J. P. Migne. Patrologiagraeca. Paris, 1857–1865.

PL: J. P. Migne. Patrologia latina. Paris, 1844–1864.

PLS: Patrologiae latinae Supplementum. Éd. Hamman, 1958–1974.

Pauly-Wissowa: A. Pauly. Real-Encyclopaedie der classischen Altertumswissenschaften. 1893.

RAC: Reallexikon für Antike und Christentum. 1941.

ThWNT: Theologisches Wörterbuch zum neuen Testament. Stuttgart, 1933.

TU: Texte und Untersuchungen. Berlin, 1883.

В примечаниях указываются лишь наиболее важные из использованных исследований.

 

Введение

1 Renan Е. Marc Aurèl et la fin du monde antique. Paris, 1882, p. 11.

2 Braudel F. La Méditerranée et le monde méditerranéen a l'époque de Philippe II. Paris, 1966, 1.1, p. 99.

3 Петр Мученик, в: Braudel F. Op. cit., p. 94.

4 Наиболее фундаментальной работой по данному вопросу по-прежнему остается: Harnack A. Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten. Leipzig, 1924 (новое издание 1965).

 

ПЕРВАЯ ЧАСТЬ

 

Глава первая

1 Необходимо иметь перед глазами атлас: Van der Meer F., Mohrmann Ch. Atlas de l'antiquité chrétienne. Paris-Bruxelles, 1960.

2 1 Clém., 5. Ср.: Рим, 15, 23–28. Представьте себе, какой вопиющей бессмыслицей звучало для римлянина выражение «западные пределы» применительно к Риму, считавшемуся центром, но никак не «пределами» мира.

3 Тацит К. Анналы, XV, 44.

4 См.: Duchesne L. Liber Pontificalis, I, pp. LXXVI–LXXVIII; Harnack A. Mission… pp. 817–832.

5 F. Van der Meer, Ch. Mohrmann. Op. cit., p. 1, 4.

6 Тацит К. Анналы, II, 79.

7 CIL, V, 2, 5262.

8 Об аутентичности и важности этого письма Плиния см.: Labriolle de P. La Réaction païenne. Paris, 1934, pp. 28–35.

9 Pline, X, 96, 8.

10 О путях сообщения и торговых связях той эпохи см.: Charlesworth M. P. Les Routes et le Trafic commercial dans l'Empire romain. Paris, 1938, pp. 61–62.

11 Juvenal. Satires, III, 62.

12 Cagnat-Lafay. I, pp. 486, 493.

13 CIL, 1, 421. См. также: Ibid., I, 25.

14 Деян. 28, 13–14.

15 Strabon. Géographie, 641, XIV, 1, 24.

16 Деян. 19, 20–34.

17 H. Graillot. Le Culte de Cybèle à Rome et dans l'Empire romain. Paris, 1912, pp. 464–472.

18 Ibid., pp. 485–503 et passim.

19 Откр. 1, 11.

20 Деян. 16, 14.

21 Eusèbe. Histoire ecclésiastique, IV, 26, 3 (далее: Hist, eccl.). — Структура французского издания труда Евсевия не соответствует изданию на русском языке (Евсевий Памфил. Церковная история. М., 1993), поэтому в русском переводе оставлены примечания на французском языке (прим. перев.).

22 Hist, eccl., IV, 26, 1.

23 CIL, VII, 190, XIII, 7239.

24 Hist, eccl., V, 16, 7. Точное местоположение Ардавы неизвестно, что свидетельствует о малозначительности этого селения.

25 О монтанизме см.: Labriolle de P. La Crise montaniste. Paris, 191З.

26 О Галлии, помимо классического произведения Жюльяна (Jullian С. Histoire de la Gaule) см. более новую работу, основанную на источниках: Griffe Е. La Gaule chrétienne à l'époque romaine. T. I: Des origines chrétienne à la fin du quatrième siècle. Paris, 1964.

27 Iréné. Adversus haereses, I, praef.

28 Varron. De re rustica, II, 4, 10.

29 CIL, XV, 4542; cf. 4543. См. также ClavelM. Béziers et son territoire dans l'Antiquité. Paris, 1970, pp. 318–319.

30 Pline. Histoire naturelle, 14, 68.

31 Strabon. Géographie, 179, II, 5, 13–14.

32 Pline. Hist, nat., 29, 9.

33 CIL, XII, 489. См. также статью Marseille в DACL, X, 2247.

34 2 Tim. 4, 8–11. Мнения на сей счет разделились. См. новое исследование данного вопроса на основании источников: Griffe Е. La Gaule chrfttienne, p. 17, п. 6–7.

35 Hist, eccl., V, 1; Strabon. Géographie, 208, IV, 6, 11; Charlesworth M. P. Op. cit., p. 202; Rostovtzev M. Histoire économique et sociale de l'empire romain. Paris, 1988.

36 Grenier A. Manuel d'archéologie gallo-romaine, 4, 2. Paris, 1960, pp. 506–514.

37 Vuilleumier P. Lyon, métropole des Gaules. Paris, 1953.

38 CIL, XIII, 2005, 2007, 2448.

39 Hist, eccl., V, 1, 49.

40 Каковы были отношения между этими двумя церквами, расположенными в разных провинциях? Этот вопрос задавал Санкт, диакон Вьенна (Hist, eccl., V, 1, 17). Был ли тогда во Вьенне свой епископ? П. Нотэн (Nautin P. Lettres et Ecrivains chrétiens des deuxième et troisième siècles. Paris, 1961, pp. 93–95) утверждает, что Ириней являлся епископом Вьенна, прежде чем занять Лионскую кафедру, сохранив при этом и свой прежний пост. Йшотеза соблазнительная, но ничем не подкрепленная.

41 Nautin P. Op. cit., р. 99.

42 Iréné. Adversus haereses, 1, 13, 1.

43 Ibid., 1, 10, 2.

44 Триполитана во II в. относилась еще к Проконсульской Африке, став автономной провинцией лишь в 297 или 314 г. Ириней утверждает (Adv. haer., I, 10), что в его время в Ливии уже были христиане.

45 О Карфагене, помимо классического труда: Gsell S. Histoire ancienne de l'Afrique du Nord, см.: Hours-Miédan M. Carthage. Paris, 1964.

46 Julien Ch.-A. Histoire de l'Afrique du Nord. Paris, 1951, p. 88. Там же исчерпывающая библиография до 1950 г.

47 Apoliget., 9, 2.

48 Strabon. Géographie, 832, XVII, 3, 14.

49 Там же.

50 См. его похвальное слово Карфагену во «Флориде», особенно III, 16; IV, 18.

51 В связи с этим следует обратиться к работе: Baradez J. Fossatum Africae. Paris, 1949, pp. 165–212, в которой по-новому, с применением результатов аэрофотосъемки, рассматривается вопрос о римских границах в Африке.

52 В качестве одного из многих исследований по данному вопросу можно указать весьма примечательную статью: Audollent A. Afrique // DHGE, 1, 705–731. Более новая работа с актуализированной библиографией: Schneider A. M. //RAC, I, pp. 173–177.

53 Ép. 43, 7; 52, 2; PL 33, 163, 194. См. также о Карфагенском соборе 411: Mansi, IV, 229.

54 Достаточно упомянуть лишь: символ веры (Badcock F. J. RB, 45, 1933, р. 3); крещение еретиков (PL, 3, 1154); литургия крестного пути Христа (Leclercq H. Carthage // DACL, II, 2206). Этот вопрос заслуживает обстоятельного монографического исследования. Об архитектуре см. статью: Afrika, RAC, I, p. 175.

55 Hist, eccl., II, 2, 4. См. также: Monceaux P. Histoire littéraire de l'Afrique chrétienne, I. Paris, 1901, p. 7.

56 Carthage, DHGE, XI, 1180–1181.

57 CIL, VIII, 7150, 7155, 8423, 8499.0 еврейских колониях см.: Monceaux P. Les Colonies juives en Afrique romaine // Revue des études juives, 1902, p. 1.

58 Delattre A. Gamart. Lyon, 1895; Leyraud A. F. Les Catacombes africaines: Sousse-Hadrumète. Alger, 1922. Весной 1971 г. M. Сомань уверял меня, что видел христианские знаки в катакомбах в момент их открытия. П. Феррон, более сдержанный в своих оценках, склоняется к противоположному мнению: Ferron P. J. Epigraphie juive // Cahiers de Byrsa, VI, 1956, pp. 99–102.

59 Apolog., 7, 3; Ad nation., 1, 14.

60 Сохранились многочисленные надписи на этом языке. См.: Bardy G. La Question des langues dans l'Église ancienne. Paris, 1948, p. 53.

61 Adv. jud., 7.

62 Его перевод опубликован в: Geste du sang. Paris, 1953. Анализ содержится в работе Monceaux P. Histoire littéraire… I, pp. 61–70.

63 О социальной ситуации того времени см.: Alberttni Е. LAfrique romaine, p. 57.

64 Эти проповеди опубликованы в: PLS, II, 625–637, 788–792.

65 Albertini Е. LAfrique romaine, pp. 37–39.

66 Ad Scapulam, 5. Противоположного мнения придерживался Цельс. См.: Origéne. Contra Celsum, VIII, 69.

67 Ad Scapulam, 5.

68 Apolog., 37, 4.

69 О значении Александрии и Египта для Римской империи см.: Charlesworth M. P. Les Routes et le Trafic…, pp. 31–50.

70 Именно на таком судне путешествовал историк Иосиф Флавий: Vita, 15.

71 См. статью «Alexandrie» в: DHGE, I, 290.

72 Деян. 6, 9.

71 После 100 года среди еретиков был в обращении апокриф Иоанна, «Евангелие египтян», известное также и святому Иринею. См.: Bardy G. Pour l'histoire de l'école d'Alexandrie // Vivre et Penser, 1942, n. 2, p. 84.

74 Hist, eccl., II, 16, 1; 24, 1.

75 Ibid., III, 21; IV, 1, 4, 19.

76 Рукопись из Беза.

77 Опубликованы Робертсом: Roberts С. H. Unpublicated. Fragments of the 4 Gospel. Manchester, 1935. См. также: Schubart W. Alexandria // Rae, I, 282.

78 Эту легенду передает Созомен: Sozomène. Hist, eccl., V, 21; Palladius. Hist. Laus., 8.

79 Hist, eccl., VI, 46.

80 См.: Barnard. New Testament Studies, 1960, pp. 31–45.

81 Clément. Stromates, I, 1, 11.

82 Это утверждение у Евсевия встречается дважды (Hist, eccl., V, 10, 2, 3). Харнак полагает, что речь идет о Южной Аравии, но не объясняет, почему (Harnack. Mission, p. 698).

83 Hist, eccl., V, 25.

84 Harnack A. Mission…, p. 712, n. 2.

85 Hist, eccl., VI, 1.

86 Последнее по времени исследование с полной библиографией см.: Kirsten Е. Edessa // RAC, IV, pp. 552–597.

87 Деян. 2, 9. См. также: Josephe. Antiquit., XI, 5, 2; XV, 3, 1; Weinstock S. Journal of Roman Studies, 38, 1948, pp. 43, 67.

88 См.: Harnack A. Mission… pp. 678–780, p. 689; Leclercq H. Edesse // DACL, IV, 2082.

89 Hist, eccl., 1, 13; II, 1, 7.

90 Ibid. III, 1; Socrate. Hist, eccl., 1, 19; IV, 18 Jérôme. Deapost. vita, 5; Rufin. Hist, eccl., 1, 16; III, 5; Ephrem. Expl. ev. Concordia.

91 См.: Harnack A. Mission…, pp. 109–110.

92 Act. Thomae, 159. См. также современное исследование: Klijn A F. J. Edessa, die Stadt des Apostels Thomas: Das älteste Christentum in Syrien. Neukirchen, 1965. S. 10–14.

93 Ambroise. In Ps., 45; PL 14, 1143;Jérôme. Ep. 59, 5 PL 22, 589; Grégoire deNaz. Or., 33 PG 36, 228.

94 См.: Chronique, 1. CSCO Syr. 3, 4- См. также Harnack А Mission…, p. 613.

95 Hist, eccl., V, 23, 3.

96 Doctrina Adda'i, ed. Phillips, p. 50.

97 Edesse, DACL, IV, 2082.

98 Harnack A. Mission…, p. 679.

99 Orat., 42. О Татиане см.: Elze M. Tatian und seine Theologie. Göttingen, 1960 (там же библиография).

100 Bardesanes // RAC, I, 1180–1186.

 

Глава вторая

1 Irénée. Adv. haer., IV, 30, 3. См., что писали по этому поводу языческие авторы — современники рассматриваемых событий: Pline. Hist, nat., 14, 2; Epictète. Dissert., III, 13, 9; Aristide de Smyrne. Eis Basileia, éd. Gebb, p. 66; Tertullien. De anima, 30. Галикарнасскую надпись см.: Gausse A. Essai sur le conflit du christianisme primitif et de la civilisation. Paris, 1920, p. 28.

2 Philon. Legatio ad Gaium, 2 (8).

3 Epictète. Diss., III, 13, 9.

4 Braudel F. La Méditerannée a l'époque de Philippe II, p. 78.

5 О римских дорогах см.: Forbes R. J. Notes of the History of Ancient roads. Amsterdam, 1934; Chapot V. Via // Dictionnaire des Antiquités, V, pp. 777–817.

6 CIL XI, 3281–3284. Сейчас эти находки хранятся в Риме, в музее Термини.

7 Febvre L. Annales d'hist. soc., 11 janv. 1940, p. 70. Процитировано Ф. Броделем.

8 Ramsay W. M. Roads and Travel // Dictionary of the Bible, V, pp. 375–403.

9 Plin. Hist, nat., II, 450.

10 Torr C. Navis // Dictionnaire des Antiquités, IV, p. 25.

11 Lefebvre des Noettes. De la marine antique à la marine moderne. Paris, 1935, p. 67.

12 Philostrate. Vita Apollonii, VII, 10 et 16.

13 Saint-Denis de E. La vitesse des navires anciens // Revue archéologique, 18, 1941, p. 90.

14 Saussure de H. De la marine antique à la marine moderne // Revue archéologique, 10, 1937, p. 9.

15 Деян 27, 37; Josèphe. Vita, 15.

16 По этому вопросу см.: Saussure de H. De la marine antique à la marine moderne // Revue archéologique, 10, 1937, p. 95.

17 Philostrate. Vita Apollonii, 7, 10.

18 Pline l'Ane. Hist, nat., 19, 3.

19 Sulpice Sévére. Dial., 1, 3, 1.

20 Pline. Hist, nat., XV, 74.

21 Sulpice Sévére. Dial., 1, 8.

22 Цит. по: Lefebvre des Noettes. De la marine antique à la marine moderne. Paris, 1935, p. 72.

23 Pline. Hist, nat., XIX, 3; Saint-Denis de E. Revue archéologique, 18, 1941, p. 72.

24 Strabon, V, 42, 7–8; Tacite. Annales, II, 85.

25 Lécrivain Ch. Viator // Dictionnaire des Antiquités, V, p. 817–820.

26 Lefebvre des Noettes. L'attelage, le cheval de selle. Paris, 1931, pp. 13, 84.

27 Cicéron. Pro Milone, 10, 28; 20, 54. См. также: Saglio E. Rheda // Dictionnaire des Antiquités, IV, p. 862.

28 CIG, III, 3920.

29 Charlesworth M. P. Op. cip., p. 40.

30 Pline. Hist, nat., X, 53.

31 CIL, X, 1634, 1759; III, 860, 1394.

32 Philostrnte. Vita Apoll., VIII, 15.

33 CIG, 6233 5774; Strabon. Géographie IV, I, 5; Phüostrate. Vita Apoll., VIII, 15; Quintillien. Declam., 333.

34 См.: Ramsay W. M. Roads and Travel // Diet, of the Bibel, V, p. 299.

35 Так поступил во II в. некий египтянин, совершивший путешествие к истокам Нила. Его письмо хранится в Британском музее: Greek Papyri in the British Museum, III, London, 1907, p. 206, n. 854.

36 Pline. Ep., VIII, 20.

37 Journal d'Éthérie // Sources chrétiennes, n. 21.

38 Hist, eccl., IV, 22.

39 Josèphe. Bell. Jud, VII, 6, 6.

40 Hist, eccl., VI, 31, 2.

41 Эпитафия.

42 Acta Justini, 4.

43 Tertullien. Contra Hermogenen.

44 De praescriptione, 30.

45 По этому вопросу см.: Kleberg T. Hôtels, restaurants et cabarets dans l'Antiquité romaine. Upsala, 1957.

46 Деян. 28, 15.

47 Plutarque. Moralia. De vitioso pudore, 8.

48 Orat., 27.

49 Там же.

50Artémidore d'Éphèse. Onirocritique, 1, 4.

51 CIL, IV, 806, 807.

52 CIL, XII, 4377. См. особое мнение: Kleberg T. Op. cit., pp. 66, 72.

53 Kleberg T. Op. cit., pp. 66.

54 CIL, XI, 721.

55 Orelli. Insc. lat., 4329.

56 CIL, XII, 5732.

57 Ps. Virgile. Сора.

58 CIL, XII, 5732.

59 CIL, IX, 2689.

60 Plutarque… Decarnium esu, 1, 5.

61 Dig., XXIII, 2, 43, 9.

62 Apulée. Métam., I, 7, 8.

63 Dig., III, 2, 4; XXIII, 2, 43 § 99.

64 Tertullien. De fuga, 13. CIL, IV, 3948. Kleberg T. Op. cit., pp. 111–112.

65 См.: Kleberg T. Op. cit., pp. 89–90.

66 Ps. Virgile. Copa, 2; Horace. Ep., 1, 14, 21; Ausone. Mosella, 124.

67 Рим. 12, 13; 1 Тим. 5, 10; Тит. 1, 8; Евр. 6, 10; 13, 2; 1 Пет. 4, 9.

68 См., в частности, относящиеся к рассматриваемой эпохе: Hermas. Similitude, 9, 27; Préc., 8, 10; Ps. Clem. Нот., 9.

69 Краткий очерк и библиографию см.: Staeblin G. Xenos // ThWNT, V, pp. 16–24; прим. 2.

70 Быт. 18–19.

71 Быт. 24, 15–28.

72 Иов. 31, 32.

73 Иис. H., 2.

74 1 Clem. 10–12.

75 Например: Лк. 10, 34; 11, 5; 14, 12.

76 Мф. 25, 10, 34, 40.

77 3 Ин. 5–8.

78 1 Clem. 1, 1.

79 Hist, eccl., IV, 26, 2.

80 Aristide. Apologie, 15; Lukian. De peregrin, morte, 11–13; 16.

81 1 Тим. 3, 2; 5, 10; Тит. 1, 8; Herrn. Sim., IX, 27, 2.

82 Justin. Apologie, 67; Tertullien. Apolog., 39.

83 Например, предъявитель Третьего послания Иоанна Богослова.

84 Acta Archelai, 4.

85 Didachè, 11, 1–13, 2.

86 См., например: Cumont F. Les Religions orientales dans le paganisme romain. Paris, 1929, pp. 96–101.

87 Didachè, 12, 5.

88 Текст этих правил см.: Strack-Billerbeck, II, 183; IV, 565, 568.

89 Своего рода опознавательный знак выдавался епископом: Tertullien. De praescriptione, 20.

90 Тессера, хранящаяся в музее во Вьенне, несет на себе имена двух странников, а другая, найденная в Трасакко, в Италии, снабжена двумя именами, соединенными словом «hospes» («странник»). См. репродукцию в: Lécrivain Ch. Hospitium // Dictionnaire des Antiquités, III, 298.

91 Didachè, 12, 1.

92 Там же, 12, 2.

93 Lécrivain Ch. Op. cit., p. 298.

94 Гомер. Одиссея, 9, 18.

95 Montagne R. La Civilisation du désert. Paris, 1940, p. 87.

96 Didachè, 12, 5.

97 Didachè, 11, 1.

98 Евр. 13, 2.

99 Tertullien. De praescriptione, 20.

100 См.: Leclercq H. Ostrakon; Papyrus // DACL, XIII, 70–112; 1370–1520 (библиография); Deissmann A. Licht vom Osten. Tübingen, 1923, S. 116–213; Schneider J. Brief // RAC, II, pp. 564–585 (библиография до 1954 г.).

101 П. Нотэн проанализировал эти письма: Nautin Р. Lettres et Ecrivains chrétiéns. Paris, 1961, pp. 13–32.

102 Автор сохранял черновик своего письма. См.: Greek Papyri, III. London, 1907, p. 904.

103 1 Clem., 47, 1.

104 См.: Schneider J. Op. cit., p. 570.

105 Grégoire de Nazianze. Ep. 53.

106 Они были сочинены по-латыни не позднее III в. и опубликованы в XX в.: Barlow C. W. Epistolae Senecae ad Paulum et Pauli ad Senecam quae vocantur. Rome, 1938, PLS, I, pp. 673–678.

107 Hist, eccl., I, 13. См.: Kirsten E. RAC, 4, pp. 588–593.

108 Vanutelli P. Actorum Pilati textus synoptici. Rome, 1938. Эта фальшивка относится уже к Средним векам.

109 Schneider J. Op. cit., pp. 572–574.

110 Там же.

111 Перевод на французский язык см.: L'Empire et la Croix. Paris, 1957, pp. 29–71.

112 Hist, eccl., IV, 23, 11.

113 Hist, eccl., II, 25, 6; III, 28, 1; 31, 4; V, 3, 4.

114 Hist, eccl., V, 24.

115 Там же, IV, 23.

116 См. по этой проблеме Harnack A. Mission…, pp. 382–383.

117 О Валентине см.: Clément d'Alexandrie. Stromates, II, 8, 36; 20, 114; III, 7, 59.

118 Перевод на французский язык см.: L'Empire et la Croix. Paris, 1957.

119 О страстях мучеников за веру в Лионе см.: Hist, eccl., V, 2, 2.

120 См. об этом нашу книгу: La Prière, t. II, pp. 96–104; 134–141; 268–269.

121 Перевод на французский язык см.: L'Empire et la Croix. Paris, 1957, pp. 181–194; La Geste…, pp. 46–59.

122 См.: Nautin P. Lettres et Ecrivains chrétiéns. Paris, 1961, pp. 33–39.

123 Suetone. De vita Caesarum, Octav., 49.

124 См. папирус из Файюма, хранящийся в Берлине: Ägyptische Urkunden aus den königlichen Museen zu Berlin, 1896–1898, II, n° 423. См. также: Deissmann A. Licht vom Osten, S. 145–153.

125 Pline. Ep., II, 12, 6; IV, 17, 2; VIII, 32.

126 CIL, I, 29, 2.

127 Ignace. Rom., 10, 1.

128 Hist, eccl., V, 4, 2.

129 Epist., XII, 10, 12.

130 Ad Att., XIV, 9.

131 См.: Friedlander L.; Wissowa G. Op. cit., I, Leipzig, 1922. S. 341.

132 Ad fam., XVI, 2 (383).

133 См.: Deissmann A. Licht vom Osten. S. 178.

134 Опубликовано в: Grenfell, Hunt. The Amherst Papyri, 1, п. За. См. также: Deissmann A. Op. cit. S. 172–177.

 

Глава третья

1 Origène. Contra Gels., I, 28.

2 Там же. III, 39; 1, 62.

3 Orat., 11. См. также: Deman A. Science marxiste et histoire romaine // Latomus, 19б0, pp. 781–791.

4 Bigelmeir A. Die Beteiligung der Christen am öffentlichen Leben. München, 1902. S. 211–216.

5 Деян. 13, 6–12.

6 Деян. 17, 4, 12.

7 См.: Рим. 16, 5; 1 Кор. 16, 19.

8 Рим. 16, 23.

9 Ep., X, 96.

10 Contra Cels., III, 9.

11 Minutius Félix. Octavius, 9, 3; Aristide. Apol., 15; Lucien. Peregrin., 1, 13; Tertullien. Apolig., 39.

12 Contra Cels., III, 24; Leclercq H. Esclaves // DACL, V, pp. 390–391; Allard P. Les esclaves chrétiens. Paris, 1900, p. 240.

13 Dion Cassius. Hist., 67, 14; Suétone. Domitianus, 15; Eecевий. Церковная история, III, 17. См. также: Harnack A. Die Mission und Ausbreitung… S. 572.

14 См.: Hippolyte. Philosophoumena, IX, 12; CIL, VI, 13 040; Harnack A. Mission… S. 562.

15 Adv. haer., IV, 30, 1.

16 Acta Just., 4. О значении рабов — выходцев с Востока, см.: Gordon M. L. The Nationality of Sclaves under the Early Roman Empire // JRT, 14, 1924, pp. 93–111.

17 Hippolite. Philosophoumena, IX, 12; Aubé B. Le christianisme de Marcia // Revue archéologique, 37, 1879, pp. 154–175.

18 Apolig., 37, 4; Ad Scapul., 4.

19 De corona, 12.

20 Rossi de J. Roma sott., II, tabl. 49/50, n. 22. 27; tabl. 41, n. 48.

21 Ириней. Против ересей, IV, 30, 1.

22 2 Apol., 2.

23 Acta Just., 3, 3.

24 Tert. De praescript., 30.

25 Lietzmann H. Op. cit.

26 Ignace. Ad Rom., 1; Hist, eccl., IV, 23, 10.

27 Hippolite. Philosophoumena, IX, 12.

28 Hermas. Similitudines, II, 1–8.

29 Apolog., 67.

30 Passio Sixti et Laurentii / Ed. Delehaye // Analect. Boll., 51, 1933, pp. 33–98.

31 La Piana G. Roman Church at the end of 2 Century // Harvard Theol. Review, 18, 1925, pp. 201–277.

32 Bandy G. La question des langues dans l'Église ancienne. Paris, 1948, pp. 87–94.

33 Ibid., p. 116.

34 Hist, eccl., V, 1, 10, 43.

35 Ibid., V, 1, 18.

36 Ibid., V, 1, 14.

37 Ibid., V, 1, 17.

38 Ириней. Против ересей, I, 13, 3.

39 Евсевий. Церковная история, V, 1, 18–19; 41–42.

40 Renan E. L'Antéchrist., р. 175.

41 См. об этом мою работу: Geste du sang. Paris, 1953, PP. 60–62.

42 Apolog., 39.

43 Перевод «Страстей Перпетуи и Фелициты» опубликован в моей книге: Geste du sang, pp. 70–86.

44 В тексте не говорится, что Фелицита была рабыней, тем более невольницей Перпетуи. См. систему доказательств в работе: Poirier M. // Studia Patristica, X, TU, 107, pp. 306–309.

45 Lact. Inst. div., V, 16.

46 Lucien. Fugitiv., 12 squ.

47 Philostrat. Vita Apollonii, IV, 32.

48 Rossi de G. Inscriptiones christ., 1, 49, 62.

49 Чтобы убедиться в этом, достаточно перечитать послания святого апостола Павла.

50 Ignace. Ad Polycarp., 5, 1.

51 Apolog., 42, 2–3.

52 1 Кор 7, 17.

53 Protreptique, X, 100.

54 Сатиры, IV, стих 150.

55 Didascalie, XIX, 11, 1.

56 Евсевий. Церковная история, V, 1, 49–51.

57 Rossi de G. Roma sotteranea, I, p. 342, pl. XXI, n. 9.

58 Член государственного совета назывался булевтом. См.: Cumont F. Les inscriptions chrétiennes d'Asie Mineure // Mélanges d'archéologie et d'histoire, 15, 1895, n. 162.

59 См. «Страсти Монтана и Луция» в: La geste du sang, p. 161.

60 Ириней. Против ересей, IV, 30, 1.

61 Tertullien. De idolatr., 11.

62 Tertullien. Apologet., 42, 1.

63 Там же, 42, 9.

64 По данному вопросу см.: Bigelmeir A. Die Deteiligung der Christen am öffentlichen Leben. S. 121.

65 Hermas. Sim., VIII, 1; 20, 1–2; ср. Sim., 1, 1–11, особенно 5.

66 Paed., II, 3.

67 Это оставалось серьезной проблемой на протяжении всей истории Церкви, от античности до наших дней. См.: Hermas. Sim., IX, 26, 2, а также нашу работу: Hamman A.-G. Vie liturgique et vie sociale. Paris, 1968, p. 97.

68 Этот весьма тенденциозный рассказ можно прочитать в: Philosophoumena, IX, 12.

69 Stromates, I, 28, 177; Origène. In Matth., 22, 23, 24; Ps. Clem. Нот., II, 51; III, 50, XVIII, 20.

70 Const. ар., II, 36.

71 См., например: Hermas. Sim., IX, 26, 2.

72 Cyprien. De lapsis.

73 См.: Delehaye H. Etude sur le légendaire romain. Bruxelles, 1936, pp. 171–186.

74 Trad, ар., 16. См. также: Tertullien. De idolatr., 17; Minutius Felix. Octavius, 8; Origène. Contra Celsum, VIII, 75.

75 Об отношении христиан к военной службе см. классическую работу: Harnack A. Militia Christi. Darmstadt, 1963. См. также: Horntis J. M. Evangile et Labarum. Genève, 1960. Систематическую библиографию, подобранную Ж. Фонтеном, см.: Concilium, 7, 1965, pp. 95–105.

76 Этот вопрос хорошо исследован в работе Харнака «Militia Christi».

77 1 Clém., 37.

78 Seneca. De dementia, II, 2, 1; I, 5, 1; Spanneut M. Le stoïcisme des Pères de l'Église. Paris, 1975, p. 388.

79 См. работу A. Харнака, в которой содержится хорошая подборка военных примеров: Hannack À. Militia Christi. S. 41–42.

80 1 Apol., 39, 5.

81 Apologet., 37, 4.

82 Tertullien. Apolog., 5, 6; Ad Scapul., 4; Евсевий. Церковная история, V, 5, 1–3; Dion Cassius. Historia Romana, VI, 71.

83 См.: Guey J. Encore la plui miraculeuse // Revue de philologie, 22, 1948, pp. 16–62. До нас дошло множество надгробных надписей римских солдат-христиан, относящихся ко II–III вв. См.: Inscriptiones latinae christianae, éd. Diehl, п. 1593A, 1593B.

84 Harnack A. Militia Christi, pp. 57–73.

85 См.: Achelis H. Das Christentum in den drei ersten Jahrhunderten. Leipzig, 1912, II. S. 442.

86 Contra Ctksum, VIII, 68.

87 Ibid., VIII, 73.

88 Apologet., 42.

89 Югассическим трудом по данному вопросу является: МагЬои H. I. Histoire de l'éducation dans l'Antiquité. Paris, 1948, pp. 283–296.

90 Strom., VI, 16.

91 Ириней. Против ересей, III, 25, 1.

92 1 Apol., 46; 2 Apol., 10.

93 Между тем Тертуллиан писал: «Сенека часто принадлежит нам» (De anima, 20).

94 Dt idolat., 10.

95 Ibid.

96 Tradition apostolique, 16.

97 Несколько надписей приведено в книге: Rossi de G. Inscriptiones christianae, I, n. 1242, 1167.

98 Tatien. Orat., 8–11.

99 Davenson H. Traité de la musique. Neuchâtel, 1940, p. 104.

100 Traditio apostolica, 16. См. также: Tertullien. De spectaculis, 4.

101 Cyprien. Ep. 2; Tatien. Orat., 22, 23.

102 De idolatr., 6.

103 Ibid., 7, 3.

104 См. трактат Тертуллиана «Contra Hermogenem».

105 Strabon. Géographie, 337, VII, 3, 4.

106 Juvénal. Satires, IX, 22–26.

107 Cod. Justin., V, 1, 6; Dig. L, 14, 3.

108 Одной из причин, по которым христиане враждебно относились к театральным представлениям, был показ распутных женщин, что создавало угрозу для супружеской верности. Добропорядочная женщина не казалась привлекательной. См. мою работу: HammanA.-G. Vie quotidienne en Afrique du Nord au temps de saint Augustin. Paris, 1979, chap. 6.

109 О реакции язычников на это см., например: Athénagore. Legatio, 11; Origène. Contra Celsum, III, 44.

110 См. превосходное введение Фр. Кере-Жольма к тематическому сборнику «Женщина»: Ictys, п. 12, Paris, 1968.

111 Евсевий. Церковная история, V, 17. См. замечания в связи с этим: Nautin P. Lettres et écrivains chrétiens. Paris, 1961, pp. 66–58.

112 Евсевий. Церковная история, V, 17, 2–4. См. также замечания: Peterson Е. Frühkirche, Judentum und Gnosis. Freiburg, 1959. S. 214.

113 Евсевий. Церковная история, III, 16, 4; Dion Cassius. Hist. Rom., LXVII, 14, 1.

114 Commodien S. H. A. Hist. August., 5, 4.

115 Hippolyte. Philosophoumena, IX, 12.

116 Rossi de J. B. Roma sotteranea, I, pp. 309, 315; II, p. 366.

117 Прежде всего: Justin. Dial., 23; Clement d'Alexandrie. Paed., 1, 4.

118 Diognète, 5, 6.

119 Minutius Felix. Octavius, 30, 2.

120 Suétone. Domit., 22; Pline. Ep., IV, 10, 6. См. также статью: Abtreibung // RAC, I, 55–60.

121 Письмо опубликовано в следующих изданиях: Grenfe U., Hunt. The Oxyrhinchos Papyri, IV, n. 744; Deissmann A. Licht vom Osten. Tübingen, 1923, S. 134. Другие свидетельства: Didachè, 2, 2; Barnab., 19, 5; Justin. 1 Apol., 27–29; Minutius Felix. Octavius, 32, 2; Athénagore. Suppl., 35; Tertullien. Apologet., 9; Clément d'Alexandrie. Paed., II, 10, 95–96. См. также: Dölger F.J. Antike und Christentum, 4, 1930. S. 23–28.

122 Acta Thomae, 11–12.

123 Ириней. Против ересей, I, 13, 4.

124 Didascal., III, 10, 1.

125 Aristide. Oratio platonica, 2; Labriolle de P. La réaction paienne. Paris, 1934, p. 83.

126 2 Apol., 2.

127 Tertullien. Ad Scapul., 3.

128 Tertullien. Ad uxor., II, 4, 1. См. также: Apologet., 3, 4; Cyprien. De lapsis, 6; Testim., 3, 62.

129 Tertullien. Ad uxor., II, 8.

130 Ж. Б. де Росси обнаружил в катакомбах захоронения представительниц знатного семейства Цецилиев, поименованных просто как honesta femina (добропорядочная женщина), поскольку, вероятно, они были замужем за людьми более низкого социального положения (Rossi de J. В. Roma sotteranea, II, p. 144).

131 Hippolyte. Philosophoumena, IX, 12. См. также: Ballini A L II valore giuridico della celebratione nuziale cristiana. Milano, 1939, p. 24.

132 См.: Tradition apostolique, 16.

133 Didascal., III, 24; см. также: Arist.: Or., 15; Tradition apostolique, 18.

134 См.: Quintillien. Inst. or., V, 9, 4; Dion Cassius. Hist, ram., 49, 8.

135 Didascal., Ill, 19, 1–2; Clément d'Alexandrie. Paed., III, 5, 32–33; Cyprien. De hab. virg., 19; De lapsis, 30.

136 См. мою работу: Vie liturgique et vie sociale, pp. 140–143.

137 Например: Евсевий. Церковная история, V, 1, 17, 41, 55; VI, 5; VIII, 3, 14.

 

ВТОРАЯ ЧАСТЬ

 

Глава первая

1 Molland E. Opuscula Patristica. Oslo, 1969, p. 105.

2 Говоря словами Шекспира.

3 См.: Origène. Contra Celsum, III, 9.

4 По данному вопросу существуют специальные исследования, в частности: Juster J. Les Juifs dans l'Empire romain. Paris, 1914; Parkes J. The conflict of the Church and the Synagogue. London, 1934; Simon M. Verus Israël. Paris, 1964.

5 Didachè, 11–12.

6 Рим. 16, 1–16.

7 Рим. 16, 7.

8 Liber Pontiflcalis, éd. Duchesne, p. 126.

9 Евсевий. Церковная история, III, 22; IV, 20.

10 См.: Juster J. Op. cit., p. 21.

11 Simon M. Verus Israël. Paris, 1964, pp. 125–126.

12 См., например: 1 Clem., 61, 1.

13 Simon M. Op. cit., p. 128.

14 Евсевий. Церковная история, IV, 6, 4.

15 Рим. 2, 17–24.

16 Следует быть в достаточной мере критичным при чтении работы Харнака Die Mission… pp. 6–23.

17 Имеется хорошая работа по данному вопросу: Bardy G. La question des langues dans l'Église ancienne. Paris, 1948, pp. 1–78.

18 Ириней. Против ересей, I, Предисл. 3.

19 Aubé B. Les chrétiens dans l'Empire de la fin des Antonins au milieu du III siècle. Paris, 1881, p. 145.

20 Aubé B. Histoire des persécution. Paris, 1875, p. 378.

21 См.: Евсевий. Церковная история, V, 1.

22 Didachè, 11, 3–4.

23 Лук. 10, 7.

24 Didachè, 11–13.

25 Евсевий. Церковная история, III, 37.

26 Там же, V, 10, 2.

27 Там же.

28 Origène. Contra Celsum, III, 9.

29 Origène. De princ., IV, 1, 2.

30 Aubé B. Histoire des persécution, p. 378.

31 Origène. Contra Celsum, III, 55.

32 Об этом хорошо написано в работе: Bardy G. La conversion au christianisme durant les premiers siècle. Paris, p. 263.

33 1 Apol., 15, 6.

34 Acta Justini, 4, 7; La geste du sang, p. 173.

35 Martyr. Pol., 9, 3.

36 Acta Papyli, 34; La geste du sang, p. 178.

37 Евсевий. Церковная история, V, 24, 6.

38 По данному вопросу см.: Jeremias J. Le baptême des enfants pendant les quatre premiers siècle. Le Puy-Lyon, 1967, pp. 25–30; 52–55; 112–125.

39 Smyrn., 13, 1.

40 Ad Polyc., 8, 2.

41 Diehl E. Inscriptiones christianae veteres, I, n. 1343; Origène. Contra Celsum, III, 55.

42 См.: Didier J. C. Le baptême des enfants dans la tradition de l'Église. Paris-Tournai, 1960, pp. 45–53.

43 Цитируем no. Allant P. Les esclaves chrétiens. Paris, 1900, p. 253.

44 Apol., 15, 6; Jeremias J. Op. cit., pp. 139–140.

45 Rossi de J.B. Inscriptiones christianae urbis Romae, I, p. 9, n. 5.

46 Евсевий. Церковная история, V, 21.

47 Suppl., 35.

48 Евсевий. Церковная история, V, 1.

49 Acta s. Alexandri // Acta SS Maii, I, p. 375.

50 Tertullien. Ad Scapulam, 4.

51 Деян. 18, 26.

52 Stromates, III, 6, 53.

53 См. мою работу: Vie liturgique et vie sociale, p. 143.

54 Didascal., XVI, 12, 1–4.

55 Евсевий. Церковная история, V, 5, 1–3.

56 Origène. Contra Celsum, VII, 9.

57 Фил. 1, 13.

58 Статья: Nérée, DACL, XII, 1111–1123.

59 Apolog., 37.

60 См.: CumontF. Les mystères de Mithra, pp. 13–34; Graillot H. Le culte de Cybèle mère des dieux, Paris, 1912.

61 Евсевий. Церковная история, VIII, 4.

62 Mart. Регр., 9, 1; 21, 1–2; Geste, 85; Lopuzanski G. // Antiquités classiques, 20, 1951, P- 46.

63 Ириней. Против ересей, III, 3, 4.

64 Термы Каракалы в Риме включали в себя стадион, палестру, гимнасий, библиотеку, залы для бесед, литературных чтений и музицирования, театр. См.: Homo L. Rome imperiale et l'urbanisation de l'Antiquité. Paris, 1951, p. 460.

65 Diognète, 5, 1–4. Это письмо было использовано Тертуллианом: Tertullien. Apologet., 42.

66 Clément d'Alexandrie. Paed., II, 10, 111; 11, 53.

67 Ibid., II, 11, 116; cf.: Const. ар., I, 3.

68 Paed., II, 116. Наблюдение Климента получило подтверждение археологической находкой: была обнаружена ваза в форме туфли с надписью: «Сопровождай меня» (Dictionnaire des Antiquités, III, 1828, figure 4968). Существует исследование о проституции в античности: Herter H. Jahrbuch für Antike und Christentum, 3, 1960, S. 70ßl 11.

69 Clément d'Alexandrie. Paed., III, 11, 80.

70 Tertullien. De idolat., 16.

71 Passion de S. Perpetue, 21.

72 Novatien. De bono pud., 12; Commodien. Inst., II, 18; Cyprien. De lapsis, 5, 6.

73 Lucien. Epigr., 37, 38; Philostrate. Vita Apollonii, I, 13.

74 Евсевий. Церковная история, V, 10, 1. О школе в Александрии см.: Bardy G. Aux origines de l'école d'Alexandrie // Recherches de science religieuse, 27, 1937, p. 65.

75 2 Apol., 2.

76 Hippolyte. Philosophoumena, IX, 12.

77 Tradition apostolique, 19.

78 По данному вопросу мало специальных исследований. В частности, см.: Bardy G. La conversion au christianisme, pp. 117–161.

79 Текст и его блестящий анализ см.: Labriolle de P. La réaction païenne, pp. 97–108.

80 Перевод и анализ в той же работе, pp. 94–97.

81 Tatien. Orat., 29; Theophil. Ad Autol., 1, 14.

82 Это особенно подчеркивается в работе: Friedländer. Darstellungen…, 3, S. 226.

83 Just. 1 Apol., 18–19.

84 Tertullien. Ad Scapulam.

85 Medit., XI, 3; Arrien. Dissert., IV, 7, 6; Aristid. Or., 46.

86 Евсевий. Церковная история, V, 16, 3.

87 Mand., IV, 9.

88 Ad Donat., 3.

89 1 Apol., 15; 2 Apol., 2, 12; Tatien. Orat., 29; Ириней. Против ересей, III, 4, 1; Tertullien. Apologet., 45–46; Ad Scapulum, 1; Minucius Félix. Octavius, 38, 6; Cyprien. De bono pat., 3; Origène. Contra Celsum, III, 44.

90 Justin. 1 Apologie, 65, 1; Minucius Félix. Octavius, 9, 31; Lactance. De divinis institutionibus, 5, 15; Cf.: Clément d'Alexandrie. Paed., III, 12.

91 Tertullien. Apologet., 39.

92 Dial., 96, 2.

93 Tertullien. Apolog., 39, 8. См. также: Ignace. Ad Eph., 10, 3; Clément d'Alexandrie. Stroma tes, VII, 14; 5, 14.

94 Pontius. Vita s. Cypriani, 9; Евсевий. Церковная история, VII, 22; IX, 8.

95 Apolog., 50, 13.

96 Pascale. Pensées / Éd. Lahure. Paris, I860, art. XXIV, 35.

97 Tertullien. Apologet., 50, 15.

98 Евсевий. Церковная история, II, 9, 3.

99 Martyrium, 17. См. также: Евсевий. Церковная история, IV, 13, 3; Tertullien. Ad Scapulam, 5.

100 Евсевий. Церковная история, VI, 5, 7.

101 Justin. Dial., 18.

102 Tertullien. Ad Scapulum, 5.

103 Hippolyte. In Dan., II, 38, 4.

104 Eusube. Hist, eccl., V, 60.

 

Глава вторая

1 Diognète, 5, 5. См. по данному вопросу: Guignebert Ch. Tertullien. Paris, 1901.

2 Ibid., 5, 4. E contra, Hermas, Past., Sim. 1.

3 Allard P. Le3ons sur le martyre. Paris, 1930, p. 117.

4 Homo L. Les empereurs romains et le christianisme. Paris, 1931, p. 29.

5 Анализ этих отношений см. в работе: Festugière A. J. Le monfe gréco-romain au temps de Notre-Seigneur, 2, Paris, 1935, pp. 23–41.

6 Tertullien. De idolat., 15.

7 Festugière A.J. Op. cit., p. 38.

8 Tertullien. Ad uxorem, II, 6.

9 Rossi de G. Bull. arch, crist., 3, sér. II, 1877, p. 112.

9 Boissier G. La fin du paganisme. Paris, 1894, 1, p. 201.

11 См. аргументацию Августина в его сочинении «О граде Божьем», VI, 5, 1–3.

12 Didasc., 1, 6, 1–6.

13 De corona militis, I, 1–5.

14 Festugière A.J. Op. cit., p. 42.

15 Carcopino J. La vie quotidienne à Rome, p. 151.

16 Rerum gestarum, XXV, 4, 17.

17 Minucius Felix. Octavius, 6.

18 Bayet J. Histoire politique et psychologique de la religion romaine. Paris, 1969, p. 268.

19 Tertullien. De idol., 14.

20 См., например: Апулей. Золотой осел; Овидий. Фасты, III, стих 325.

21 Carcopino J. La vie quotidienne à Rome, p. 238. На основании его работы мы описываем зрелища.

22 Чтобы убедиться в этом, достаточно перечитать «Жизнь 12 цезарей» Светония. См. также: Novatianus. De spectaculis.

23 Lukian. De saltatione, 45; 68; 80.

24 Ювенал. Сатиры, I, 35; VI, 41, 63.

25 Valerius Maximus, II, 18, 8.

26 Martial. Epigr., III, 86.

27 Seneca. De tranquilitate animi, II, 13.

28 Однако еще до христианства философы — стоики и киники — предостерегали от подобного рода зрелищ.

29 Augustinus. In Ps., 147, 7; ibid., 50, 1; 19, 6.

30 Causse A Essai sur le conflit du christianisme primitif et de la civilisation. Paris, 1920, p. 56.

31 Ис. 53. И Тертуллиан, и Ориген цитировали пророка Исайю явно в полемическом смысле, понимая его буквально.

32 Tatien. Orat., 30–34.

33 1 Apol., 9, 1–5.

34 Отсылаем читателя к исчерпывающему исследованию: Cerfaux L.; Tondriau J. Le culte des souverains. Paris-Tournai, 1957, pp. 313–397.

35 Ibid., pp. 391, 394.

36 Mart. Pol., 9.

37 Tertullien. De fuga, 13. См. также: Lopuszanski G. // Antiquité classique, 20, 1951, p. 6.

38 Justin. 2 Apol., 2.

39 Cagnat R. Praefectus Urbi // Dictionnaire des Antiquités, IV, p. 620.

40 Pline. Ep., X, 34(43).

41 Dig., XLVII, 22, 1, 3. См. также: Gagé J. Les classes sociales dans l'Empire romain. Paris, 1964, p. 308.

42 В «Дигестах» (XLVII, 22) говорится: «Однако не запрещается собираться в религиозных целях, поскольку это не противоречит постановлению сената, коим исключается создание недозволенных коллегий».

43 Homo L. Les empereurs romains et le christianisme. Paris, 1931, p. 39.

44 Ibid.

45 Tertullien. Ad nationes, 1, 7, 9; Moreau J. La persécution du christianisme dans l'Empire romain. Paris, 1956, pp. 50–51; Gaudement J. Institutions de l'Antiquité. Paris, 1967, p. 689.

46 Евсевий. Церковная история, IV, 26, 5.

47 Moreau J. Op. cit., p. 73.

48 См.: Светоний. Домициан, 10; Евсевий. Церковная история, III, 18, 4; 20, 5, 7; Dion Cassias. Hist, rom., 67, 12 Justin. 2 Apol., 44.

49 Евсевий. Церковная история, V, 24.

50 Pline. Ep., X, 97.

51 Ibid., X, 98.

52 Закон допускал судебное преследование по инициативе частных лиц. См.: Dig., XXIX, 5, 25, §; XLVII, 23.

53 Ad Scapulam, 4–5.

54 Евсевий. Церковная история, IV, 9.

55 Act. Pol., 31 // La geste du sang, p. 67.

56 Act. Seil., 11–12; ibid., p. 61.

57 Acta Apollonii // La geste…, pp. 63–69; E. de Faye. Des difficultés qu'éprouvait…, pp. 25—2b, note 94.

58 Faye de E. Op. cit., p. 15.

59 Материал по данному вопросу собран в работе: Harnack A. Der Vorwurf des Atheismus in den drei ersten Jahrhunderten // TU, 28, 4.

60 Apol., 6, 13; см. также: Евсевий. Церковная история, IV, 13; Athenag., Suppl., 3; Mart. Pol., 3, 9.

61 Евсевий. Церковная история, IV, 26.

62 Leg., 17.

63 Leclercq H. Accusations // DACL, I, pp. 265–307.

64 Исповедь, IV, 3, 5.

65 Tertullien. De idol., 20.

66 Epist. adlacob., 10.

67 Apolog., 3, 1.

68 Labriole de P. La réaction païenne, p. 198.

69 Solin H., Itkonen M. Graffiti del Palatino. I. Paedagogium. Helsinki, 1966, pp. 209–212.

70 См. терракоту герцога Луккского: Antiquités, Bibl. Nat. Paris.

71 Выше мы уже отмечали, что это было предметом озабоченности еще Августина, епископа Птпонского.

72 Octav., 31, 1–2.

73 Justin. 1 Apol., 2.

74 Minutius Felix. Octavius, 9; Justin. Dial., 10; 1 Apol., 3; Theophil. Ad Autol., III, 4; Евсевий. Церковная история, V, 1, 14.

75 Minutius Felix. Octavius, 9, 6.

76 Упреки Цельса см.: Origène. Contra Celsum, VIII, 55. Римское законодательство запрещало безбрачие. См. о законах Августа: Светоний. Октавиан, 34, 40; Dion Cassius. Hist., 54, 16.

77 Светоний. Домициан, 15; Евсевий. Церковная история, III, 17; Dion Cassius. Hist., 67, 14; Tertullien. Apolog., 42.

78 Евсевий. Церковная история, V, 1, 7.

79 Mart. Pol., 3, 2.

80 Carmina sibyllina, III, v. 356–362; V, v. 227–250; VIII, v. 70–130, 139–177, 182–215.

81 Ibid., VIII, 73–75; 90–93; Leclercq H. Eglise et Etat, DACL, IV, 2256.

82 Festugière A.J. Le monde gréco-romain, 2, pp. 91–92.

83 Светоний. Нерон, 16; Origène. Contra Celsum, 1, 7.

84 Paul. Sentent., V, 23, 15–17; Апулей. Апология, 48.

85 Евсевий. Церковная история, V, 1, 31.

86 О политических причинах ожесточения Марка Аврелия см.: Beaujeu J. La religion romaine â l'apogée de l'Empire. Paris. 1955, p. 356 (в этой же работе библиография).

87 Capitol. Ant. Phil., 13; Verus. Eutrop., VIII, 12. Ср. Tertullien. Ad nationes, 1, 9.

88 Tertullien. Apolog., 40, 12; Ad Scap., 3; Евсевий. Церковная история, IV, 15, 26.

89 Minutius Felix. Octavius, 8, 4.

90 Cod. Theod., IX, 17, 3; cf. IX, 16, 5.

91 Евсевий. Церковная история, VI, 41, 1.

92 Евсевий. Церковная история, IX, 9, 60; Origène. Contra Celsum, III, 1 Arnob.. Adv. nat., 1, 4; 1, 6.

93 Августин. О граде Божьем, II, 3.

94 Исследование и публикацию документов по данному вопросу см.: Labriolle de P. La réaction païenne. Paris, 1934. Основным является следующее исследование: Nestle W. Die Haupteinwände des antiken Denkens gegen das Christentum // Archiv für Religionswissenschaft, 37, 1941, S. 51–100. См. также: Fave de E. Des difficultés qu'éprouvait un intellectuel du deuxième siècle â devenir chrétien. Paris, 1910.

95 Hom. Clem., 1, 10.

96 Евсевий. Церковная история, V, 13, 2.

97 Aubé B. La polémique païenne à la fin du deuxième siècle // Histoire des persécution, 2, Paris, 1878, p. 32.

98 Tertullien. De praescript., 30.

99 Renan E. Marc Aurèle, p. 115.

100 Ириней. Против ересей, I, 6; I, 13.

101 In Hermogenem; Евсевий. Церковная история, IV, 24, 1.

102 О гностицизме см.: Simon M.; Benoit A Le judaïsme et le christianisme antique. Paris, 1968, pp. 146–147.

103 Bouyer L. La spiritualité du Nouveau Testament et des Pères. Paris, 1960, p. 271.

104 См.: Lamartine. La chute d'un ange.

105 Origène. Contra Celsum, V, 62.

106 Excerpta ex Theodoto, 72–76, см. в: Bardy G. La conversion au christianisme, p. 142.

107 Tertullien. De praescr., 7; Apolog., 46. Cp. Faye E. de. Op. cit., pp. 12, 13.

108 Tatien. Orat., 19.

109 Lucien. Eunuch., 8, 9; Cynicus, 1.

110 Tatien. Orat., 19; Pline. Ep. X, 55, 66.

111 Spanneut M. Le stoïcisme des Pères de l'Eglise, p. 49.

112 Dig., XXVII, 1, 6, 8.

113 Hubik K. Die Apologien des hl. Justinus des Phil. u. M. Wien, 1912.

114 Justin. 2 Apol., 3.

115 Fugitiv., 12.

116 Orat., 19. Этот упрек мог исходить от христианина, а не от историка греческой культуры. См.: Marrou H. De la pédérastie comme éducation // Histoire de l'éducation dans l'Antiquité, pp. 55–67.

117 2 Apol., 3.

118 Acta Just., 2, 2; La geste du sang, p. 37.

119 Выражение принадлежит П. Лагранжу и встречается в его исследовании о Марке Аврелии, опубликованном в: Revue biblique, 1913, p. 243. См. также: Festugière A.J. L'idéal religieux des Grecs et l'Evangile. Paris, 1932, pp. 264–280; Beaujeu J. La religion romaine à l'apogée de l'Empire, pp. 331–368.

120 Евсевий. Церковная история, IV, 26, 7; Tertullien. Apolog., 5, 5.

121 Pensées, XI, 3.

122 Ibid., XII, 14.

123 Ibid., II, 1, 3; 13, 3.

124 J. Beaujeu. Op. cit., p. 357; Pensées, XI, 3, 2.

125 Pensées, V, 10, 6.

126 Ириней. Против ересей, V, 6, 1–2; Tertullien. Apolog., 48, 1–6; 10–11.

127 Caster M. Lucien et la pensée religieuse de son temps. Paris, 1937.

128 Peregr., 12.

129 Текст опубликован О. Глекнером в: Kleine Texte, 151, 1924. Другая реконструкция текста: Aubé В. La polémique païenne à la fin du deuxième siècle, pp. 277–390.

130 Исследование и библиографию о Цельсе см.: Merlan Ph. // RAC, 11, 954–965.

131 См.: Faye de E. Op. cit., pp. 15, 27.

132 Описание библиотеки Цельса см.: Aubé В. Op. cit., pp. 198–243. О том, что касается Юстина, см.: Andresen С. Logos und Nomos. Berlin, 1955. S. 345–372, 399.

133 Origène. Contra Celsum, 1, 68; III, 50; VII, 9.

134 Ibid., IV, 23.

133 Ibid., IV, 21.

136 Ibid., VI, 1.

137 Ibid., IV, 7. См. также: Cicero. De harusp. responsis, 28.

138 Origène. Contra Celsum, IV, 14.

139 Ibid., I, 28; Labriolle de P. La réaction païenne, p. 126.

140 Origène. Contra Celsum, 1, 68, 71; II, 76.

141 Ibid., III, 1; IV, 2; Bertrand F. Mystique de Jésus chez Origène. Paris, 1951.

142 Origène. Contra Celsum, III, 68, 78; I, 9, 32, 67.

143 Ibid., III, 62–65; 70–71.

144 Ibid., III, 72, 77.

145 Ibid., III, 49.

146 Ibid., VI, 32; 24.

147 См.: Porphyre. Lettre à Marcellus, 25.

148 Origène. Contra Celsum, VIII, 55.

149 Ibid., VIII, 75; 55.

150 Ibid., VIII, 70, 73. По мнению А. Харнака, Цельс прежде всего озабочен будущим Империи.

151 Origène. Contra Celsum, III, 9, Ю, 12, 14; V, 62–65.

152 Ibid., V, 59.

153 Ibid., III, 29.

154 Ibid., VIII, 48.

155 Ibid., V, 14.

156 Ibid., Proemium.

157 Merlan Ph. Op. cit., col. 962.

158 Bréhier E. Histoire de la philosophie, I, p. 489.

159 1 Apol., 59, 5; 2 Apol., 13.

160 Orat., 21–26.

161 Ницше Ф. Антихрист, 38, 58, 59.

162 Renan E. Marc Aurèle, p. 613.

163 Boissier G. Le christianisme est-il responsable de la ruine de l'Empire? // La fin du paganisme, 2. Paris, pp. 339–385.

164 Gausse A. Essai sur le conflit du christianisme primitif, p. 10. Приведенная цитата послужила Г. Буасье в качестве резюме к его аргументации.

 

ТРЕТЬЯ ЧАСТЬ

 

Глава первая

1 Tertullien. Apologet., 39, 1.

2 См.: Clément d'Alexandrie. Stromates, V, 5; Arist. Apol., 2; Tertullien. Apolog., 2; Scorpiac, 10; Adv. nat, 1, 8.

3 Clément d'Alexandrie. Quis dives salvetur, 42. Об организации первоначальной Церкви существует обширная литература, в частности: Bardy G. La théologie de l'Église de saint Clément de Rome à saint Irénée. Paris, 1945; Battifol P. L'Église naissante et le catholicisme. Paris, 1909; Campenhausen von H. Kirchliches Amt und geistliche Vollmacht in den drei ersten Jahrhunderten. Tübingen, 1953; Goguel M. L'Église primitive. Paris, 1947. Специальным вопросам церковной организации посвящены работы: Colson J. Les fonction ecclésiales aux deux premiers siècles. Paris; Bruges, 1956; La fonction diaconale aux origines de l'Église. Paris-Bruges, 1960.

4 Евсевий. Церковная история, III, 37, 2.

5 См. статью «Episcopos» в: ThWNT, II, 607–610.

6 Campenhausen von H. Op. cit. S. 91.

7 Этот аспект хорошо проанализирован в работе: Achelis H. Das Christentum der ersten drei Jahrhunderte. Leipzig, 1912, Bd. 2. См. также более новую работу: Audet J.-P. Mariage et célibat dans le service pastoral de l'Église. Paris, 1967.

8 Деян. 2, 36; 5, 42; 16, 15, 31, 34; 1 Кор. 1, 16 и др.

9 Hom. Clem., 15, 11, 2.

10 Деян. 10, 1–47.

11 Audet J.-P. Op. cit., p. 82.

12 Sim., IX, 27.

13 1 Тим. 3, 1–5.

14 Bornkamm G. Presbyter // ThWNT, VI, 672–680.

15 Марк. 7, 3; 1 Маккав. 1, 26; 7, 33; 11, 23; 12, 35; 13, 36; 14, 20; 2 Маккав. 13, 13; 14, 37.

16 Деян. 16, 4.

17 Иак. 5, 14; Деян. 14, 23; 20, 17; 1 Пет. 5, 1.

18 1 Тим. 4, 14.

19 Тит. 1, 5.

20 Евсевий. Церковная история, V, 25, 14–16.

21 Ириней. Против ересей, III, 2, 1; 14, 2.

22 3 Ин.

23 1 Clem., 40.

24 Zeiller J., RHE, 29, 1933, p. 571.

25 Martyre de Justin, 3, 1.

26 Hom. Clem., 3, 61.

27 Евсевий. Церковная история, IV, 23; Tertullien. De fuga, 11; Cypr. Ep. 55, 11.

28 Passio Philippi, 1; Act. Philéas, 2. Synode de Sardique, с. 10 (13) — см. в работе: Archelis H. Op. cit., 2, р. 6.

29 Евсевий. Церковная история, V, 22; ср. там же: VII, 30, 17.

30 Евсевий. Церковная история, V, 24, 5. В этом отношении на Западе довольно быстро утвердились более строгие правила. Уже «Апостольская традиция» подразумевала, что епископ не может состоять в браке, хотя Хиларий, епископ Пуатье, и состоял в браке. Восток придерживался своей первоначальной линии вплоть до Никейского собора, находясь под влиянием старого епископа Пафнутия, исповедника веры. См.: Socrat. Hist. eccl., 1, 11.

31 Didascalie, IV, 1, 1.

32 Так же обстояло дело и с Григорием Чудотворцем, и с Афанасием. Ириней Сирмийский назван «молодым» (juvenis) — Passio, 4. Этот случай предусмотрен «Дидаскалиями»: Didascalie, IV, 1, 3.

33 Ignace. Magn, 3, 1.

34 Священниками были Ириней, Киприан, Корнилий. Из диаконов стал епископом Элевтерий: Евсевий. Церковная история, IV, 22, 3; Eusèbe d'Alex. Hist, ecck, VII, 11, 24.

35 См.: Goguel M. L'Église naissante, p. 178.

36 Евсевий. Церковная история, VI, 11, 2; Tradition apostolique, 2.

37 Clément â Jacques, 5; Cone. d'Elvire, с. 18; Mansi, I, 994.

38 Евсевий. Церковная история, III, 36, 2; V, 24, 7; Didascalie, IV, 5, 1–5.

39 Евсевий. Церковная история, VII, 32, 2.

40 Евсевий. Церковная история, V, 24, 8.

41 Евсевий. Церковная история, IV, 22, 5.

42 Употреблено в посланиях Климента и Игнатия, в названии «Пастырь» Пгрмы, в надписях. См.: ThWNT, VI, pp. 496–498.

43 Didascalie, IV, 1–6; XII, 57, 1–58, 6.

44 Didascalie, V, 11.

45 См. диссертационное исследование: Gerke F. Die Stellung des 1. Clemensbriefes innerhalb der Entwicklung der alt. Christi. Gemeindeverfassung, TU, 47, 1. Leipzig, 1931.

46 Hom. Clem., 5.

47 Didascalie, XI, 44, 4.

48 Слово «диакон» в переводе с греческого означает «служащий». Диакония — служба, диаконат — одна из функций церкви. См. мою книгу Vie liturgique et vie sociale, pp. 67–92.

49 Didascalie, IX, 34, 3; XVI, 13, 1. Нигде не говорится, что рядовые верующие участвовали в подборе диаконов.

50 Didascalie, XVI, 13, 1–7.

51 1 Кор. 6, 1–11; Didascalie, XI, 47, 1.

52 Sim., IX, 26, 2; Cyprien. Ep. 52 (49), 1.

53 Pline. Ep. X, 96 (97).

54 Didascalie, XVI, 12, 4; 13, 1. См. также мою работу Vie liturgique et vie sociale, pp. 139–147.

55 Didascalie, XV, 6, 2.

56 Epiphane. Haer., 79, 3.

57 Vis., III, 5, 1.

58 Mart. Polyc., 5, 2; La geste du sang, p. 27.

59 Евсевий. Церковная история, V, 24, 5.

60 См.: Vita Pontii.

61 Odes, 6, 1 // Naissance des lettres chrétienne. Paris, 1958, coll. Ictys, n. 1.

62 Dial., 39, 2; 88, 1; 82, 1.

63 Ириней. Против ересей, II, 32, 4; см. также: Евсевий. Церковная история, V, 7, 3–5; 6, 1; 7, 6.

64 Ириней. Против ересей, II, 32, 4.

65 Did., 10, 7; 11, 3, 7–11; 13, 13; 15, 1–2.

66 Vis., II, 4, 2; III, 1, 8, 9; V, 5–7; Sim., IX, 33, 1–3.

67 Vis., III, 1, 8, 9.

68 Sim., IX, 26, 2.

69 Евсевий. Церковная история, V, 17, 4.

70 См. рассказ о лионских мучениках: Passion de Félicité et Perpétue // La geste du sang, pp. 46–59; 70–86.

71 О происхождении и содержании монтанизма см. фундаментальное произведение: Labriolle de P. La crishe montaniste. Paris, 1913, pp. 112–143.

72 Epiph. Haer., 48, 14.

73 Ibid., 49, 1.

74 Евсевий. Церковная история, V, 18, 4, ср.: 11.

75 Labriolle de P. La crishe montaniste, pp. 207–293.

76 Евсевий. Церковная история, V, 17, 4.

77 Tertullien. De monogamia, 16.

78 Origène. Contra Celsum, VII, 9.

79 Ириней. Против ересей, I, 13, 3. См. возражения против этого: Nautin P. Lettres et écrivains chrétiens. Paris, p. 42.

80 См.: Renan E. Marc Aurele, p. 293.

81 Tertullien. De anima, 9.

82 De virg. veland, 17.

83 Tertullien. De bapt., 17; De praesc, 41; Firm. Ep. 75 (среди писем Киприана).

84 Epiph. Haer., 49, 2; Евсевий. Церковная история, V, 16, 4.

85 Origène. Contra Celsum, VII, 9, 11.

86 Евсевий. Церковная история, V, 16, 4–5.

87 Tertullien. In Prax., 1; Hippolyte. Philosophoumena, IX, 7.

88 Hippolyte. In Dan., III, 18.

89 Ibid.

90 Justin. Dial., 80, 1; Ириней. Против ересей, V, 31–32; Евсевий. Церковная история, III, 28; VII, 25.

91 Евсевий. Церковная история, V, 18, 5, 6, 9; 16, 20.

92 Евсевий. Церковная история, V, 16, 22; Act. de Pionios, 21, 5.

93 Евсевий. Церковная история, V, 3, 1–3.

94 Epiphan. Haer., 30, 15; Cyprien. Ep. 63.

95 См.: Enkrateia // RAC, V, pp. 343–349.

96 1 Кор. 7, 25–38.

97 1 Clem., 28, 1–2; 48, 5.

98 VööbusA Celibacy, a requirement for admission to baptism in the early Sirian Church. Stockholm, 1951, pp. 15–20.

99 Этот вопрос хорошо освещен в работе: Nautin P. Lettres et écrivains chrétiens, pp. 33–43.

100 См.: Евсевий. Церковная история, IV, 23.

101 Ириней. Против ересей, I, 28.

102 О Маркионе классическим трудом по-прежнему остается: Harnack A. Marcion. Leipzig, 1924.

103 Kung H. L'Église, p. 256.

104 Евсевий. Церковная история, V, 1, 49.

105 Origène. Scol. in Luc, 1, 1.

106 Ириней. Против ересей, IV, 26, 2.

107 Clément d'Alexandrie. Stromates, IV, 4.

108 Campenhausen von H. Op. cit., p. 95.

109 Smyrn., 8, 2.

110 Евсевий. Церковная история, V, 1, 20.

111 Mart. Pion., 9, 2; La geste du sang, p. 96.

112 Евсевий. Церковная история, IV, 15.

113 Там же, V, 3, 4.

114 Там же, IV, 23, 1–2.

115 Там же, IV, 23.

116 Там же, V, 16, 20.

117 Там же, V, 23, 3.

118 Goguel M. L'Église primitive, p. 180.

119 Grégoire H. Les persécution dans l'Empire romain, p. 21.

120 Евсевий. Церковная история, V, 24.

121 Ириней. Против ересей, III, 3, 3; Tertullien. Adv. Prax, 1.

122 Различные интерпретации см.: Bardy G. La théologie de l'Église, pp. 107–113.

123 1 Clem., 44, 2.

124 Евсевий. Церковная история, IV, 23, 11.

125 Battifol P. L'Eglise naissante, p. 146.

126 Rom., proem.

127 Евсевий. Церковная история, II, 25, 8.

128 L'Empire et la Croix, p. 288.

129 Goguel M. L'Église primitive, p. 182.

130 Ириней. Против ересей, III, 3, 1–3. См. также: Евсевий. Церковная история, V, 6, 1.

131 Ириней. Против ересей, III, 3, 3.

132 Harnack A. Dogmengeschichte. Darmstadt, 1964, 1, S. 481.

 

Глава вторая

1 Uhlhorn G. Die christliche Liebestätigkeit. Stuttgart, 1895, S. 7. См. о значении благотворительности в эпоху античности: Bolkestein H. Wohltätigkeit und Armenpflege in vorchristlichem Altertum. Utrecht, 1939.

2 Trail., 13, 1. См. также: Фил. 11, 2; Рим. 1, 1.

3 Письмо 84, в книге: Bidez J. L'empereur Julien, lettres et fragments, I, 2. Psris, 1924, p. 144.

4 Tertullien. Apolog., 39, 7.

5 Seneca. De beata vita, 25; De dementia, II, 6.

6 Institut, VI, 10.

7 Иак. 2, 18.

8 Иак. 1, 27.

9 Историк Болькештайн утверждает, что «мораль на Востоке заботилась об отношениях между богатыми и бедными, тогда как на Западе — об отношениях между людьми» (Bolkestein H. Op. cit., S. 421).

10 Этой проблеме не уделили должного внимания историки христианской античности, за исключением лишь А. Харнака, проанализировавшего этот вопрос в своей работе Mission und Ausbreitung, pp. 170–220.

11 Didascalie, IX, 27, 4.

12 Ibid., XII, 58, 1.

13 Ibid., VIII, XII, XVII, XXII.

14 Ibid., XI, 44, 4.

15 См, в частности: Justin. 1 Apol., 67; Hermas. Vis., IV, 3; Mand, VIII, 10; Sim., 1, 8; V, 7; IX, 26, 2; Arist. Apol., 15; Tertullien. Apologet., 39.

16 Исх. 22, 22–23. См. также: Vie liturgique… pp. 12, 16, 100, 101, 140–143.

17 Иак. 1, 27.

18 Peregrin, 12.

19 Исключение составляли Фивы, где запрещалось подкидывать детей. См.: Aelian., Var. Hist, II, 7.

20 Apolog., 9.

21 Pline. Ep. X, 65 (71).

22 Ibid., X, 66 (72).

23 Ibid., VIII, 18.

24 Ep., I, 8.

25 Giraud Ch. Essai sur le droit français au Moyen Age. Paris, 1866, 1, p. 464.

26 Pline. Panegyr, 25–27; P. Veyne. La table des Ligures Baebiani et l'institution alimentaire de Trajan // Mélanges d'architecture et d'histoire, 69, 1957; 70, 1958, pp. 177–241.

27 Dictionnaire des Antiquités, 1, 183.

28 Apolog., 9, 6. См. также: Lactance. Div. Instit, VI, 20.

29 Didascalie, VIII, 25, 2, 8; IX, 26, 3, 8.

30 Didascalie, XVII. Частично содержится также в: Lettre de Clément à Jacques, 8, 5–6, éd. Irmscher, p. 12. См. также: Const. ар., IV, 1–2.

31 Const. ар., IV, 1.

32 Acta Perp. et Fel., 15; La geste du sang, p. 81.

33 Евсевий. Церковная история, VI, 2.

34 Acta Carpi, Papyli, Agathonicae, 6; La geste du sang, p. 44.

35 Dictionnaire des Antiquités, V, 865.

36 Ibid., III, p. 1647.

37 1 Тим. 5, 14.

38 См. статью: Digamus, RAC, III, 1017–1020, где приводятся в подтверждение необходимые тексты.

39 Ibid.

40 Act, 6, 1.

41 Ignace. Smyrn., 6; Polyc. Ep. 6, 1; Barn, 20, 2; Herrn. Sim., I, V, 3; IX, 26, 27; X, 4; Clem., ad Iacob, 8; Tertullien. Ad uxorem, I, 7, 8.

42 Ps. Clem. De virg, I, 12.

43 Polycarp. Phil, 4, 3; cf.: Tertullien. Ad uxorem, I, 7; Const. ар., II, 26; Didascal., IX, 26, 8.

44 См. мою работу Vie liturgique et vie sociale, pp. 140–143.

45 Евсевий. Церковная история, VI, 43, 11.

46 Orelli. Inscr. lat, 114.

47 Иак. 2, 16.

48 Const. ар., II, 50, 1. См. также: Ignace. Polec, 4; Justin. 1 Apol., 67; Herrn. Sim., IX 27, 2; Cyprien. 5, 1; 41, 1; Const. II, 26, 4; III, 3, 2; Ириней. Против ересей, IV, 34.

49 Didascalie, XIV, 3, 2.

50 Dictionnaire des Antiquités, III, p. 1717.

51 Justin. 1 Apol., 67, 6.

52 Testament de notre Seign, II, 34.

53 Didascalie, XV, 8, 3.

54 Tradition apostolique, 20.

55 Dictionnaire des Antiquités, III, p. 1692.

56 Светоний. Клавдий, 25.

57 Dictionnaire des Antiquités, III, p. 1687.

58 G. Boissier. La religion romaine, II, p. 299.

59 См.: Sozom. Hist. eccl., V, 15.

60 Lactance. Institut, VI, 12; Const. ар., III, 7.

61 Testam., I, 34; II, 34.

62 Pausanias. I, 32, 5; IX, 32, 9. См. также: RAC, II, p. 200.

63 Tertullien. Apolog., 39, 6.

64 Arist. Apol., 15.

65 По данному вопросу см.: Visscher de F. Anal. Boll., 69, 1951, pp. 39–54.

66 Евсевий. Церковная история, V, 1, 62; La geste du sang, p. 58. См. также: Евсевий. Церковная история, VIII, 6, 7.

67 Mart. Pion., 9, 3.

68 1 Clem., 59, 4; Ignace. Smyrn., 6; Clem., ad Iacob, 9; Acta Theclae; Tertullien. Ad uxorem, II, 4.

69 Mart. Perp., 3, 4.

70 Mart. Pion., 11, 4.

71 Arist. Apol., 15.

72 Justin. 2 Apol., 2, 15–16.

73 Евсевий. Церковная история, V, 1, 9—10; La geste du sang, p. 47.

74 Pereg, 12.

75 Евсевий. Церковная история, VI, 3, 4.

76 Евсевий. Церковная история, V, 1, 53; La geste du sang, p. 57.

77 Евсевий. Церковная история, V, 1, 18; La geste du sang, p. 49.

78 Mart. Perp., 3, 6.

79 Ibid., 21, 3.

80 Act. Justin., 6, 2; Acta Carpi, 47; La geste du sang, p. 40, 45.

81 Mart. Polyc., prol.; La geste du sang, p. 26.

82 Mart. Polyc., 22, 2, 3; La geste du sang, p. 34.

83 Digest, XLVIII, 19, 23.

84 Thucydide: VII, 27; Dictionnaire des Antiquités, III, 1866.

85 Евсевий. Церковная история, IV, 23, 10.

86 Hippolyte. Philosophoumena, IX, 12.

87 На эту ситуацию намекают христианские авторы: Ignace. Smyrn., 6; Herrn. Mand, VIII, 10; Sim., I, 8; Const. ар., IV, 9; V, 1.

88 Const. ар., IV, 9; V, 1.

89 Евсевий. Церковная история, VIII, 12, 9; De mart. Pal, VII, 2–4.

90 Cyprian. Ep., 62, 3.

91 Ignace. Ad. Polyc., 4.

92 1 Кор. 7, 21–22.

93 Tatien. Orat., 11, 7.

94 См.: G. Uhlhorn. Op. cit., p. 113.

95 Minutius Félix. Octavius, 37; Lettre à Diogn, 5, 10; Ириней. Против ересей, IV, 21, 3; Tertullien. De cor., 13.

96 Евсевий. Церковная история, III, 17.

97 Th. Zahn. Comm. in Rom. ad loc. Patrum apost. opera, fasc. 2. Leipzig, 1876, p. 57.

98 Евсевий. Церковная история, IV, 23, 10.

99 Там же, VII, 5, 2.

100 Basile. Ep. 70.

101 1 Кор. 16, 1–4.

102 Возможно, намек на это содержится в Послании Иакова: Иак. 2, 21; см. также: Евр. 13, 16.

103 1 Apol., 67, 6.

104 Ibid., 67, 1, 6.

105 Ibid., 13, 1.

106 Tertidlien. Apolog., 39, 5. Cp. Waltzing], P. Apologétique, Commentaire… ad loc, p. 250. Didascalie, IX, 36, 4–6; Cyprien. De opere et eleemos, 15; Const. ар., II, 36, 8.

107 CSEL 26, pp. 186–188; о приношениях натурой см.: Tradition apostolique, 5, 1–2; 28, 1–8.

108 Didascalie, V, 1–6.

109 Herrn. Sim., V, 1, 3; Barn, 19, 10; Arist. Apol., 15, 7; Mart, de Lucius et Mont, 21. См. также по этому вопросу: Guillaume А Jeûne et charité. Paris, 1954, pp. 21–45.

110 Didascalie, IX, 34, 5; 35, 2; Const. ар., VII, 29, 1–3- По данному вопросу см. наше исследование: A.-G. Hamman. L'Offrande liturgique // Vie liturgique et vie sociale, pp. 251–295.

111 Apol., 39, 5–6.

112 CIL, 111, 633.

113 Orelli. Insc. lat, 2252, 3217; Mommsen T. Inscr. Neap, 2476, 2488; CIL, II, p. 254.

114 Apolog., 39, 6.

115 Ibid., 31, 5.

116 Так поступил Маркион; см.: Tertullien. Adversus Marcionem, IV, 4; см. также: Евсевий. Церковная история, III, 37.

117 Tradition apostolique, 20.

118 Tertullien. Ad uxorem, II, 8. В надписях упоминается щедрость дарений: Diehl Е. Insc. christ. vet., n. 1103; 1652; 1687; 2483.

119 Cyprian. Ep. 60.

120 Didascalie, XVIII. Многочисленные постановления по данному вопросу косвенно свидетельствуют, что подобного рода злоупотребления встречались: Const. ар., IV, 6, 1–9; 7, 1–3.

121 См. размышления В. Шнеемельхера по данному вопросу в работе: Das diakonische Amt der Kirche. Stuttgart, 1965. S.61.

122 Kerygma Petri, éd. Holl, TU NF, 20, 2, 1899, p. 233, n. 503.

123 Излюбленный мотив сочинений Августина Блаженного.

124 Kerygma Petri, loc. cit., p. 234.

 

Глава третья

1 Об Игнатии, Юстине и Иринее мы пишем на основании собственной работы: Hamman A-G. Guide pratique des Pères de l'Église. Paris, 1967 (новое издание под названием: Dictionnaire des Pères de l'Église. Paris, 1977). Здесь: Ign. Ep. Rom., 4, 2.

2 Ep. Polyc., 4, 1–3.

3 Ep. Eph., 7, 2.

4 Ep. Trail., 4, 1.

5 Ep. Rom., 4, 3.

6 Ep. Smyrn., 5, 1; 9, 2.

7 Ep. Eph., 12, 1.

8 Ep. Rom., 3, 2.

9 Ep. Rom., 7, 3.

10 Dial., 3–5.

11 1 Apol., 59–60.

12 2 Apol., 10, 8.

13 Acta Just., 4–6.

14 Сохранилось большей частью в «Церковной истории» Евсевия (V, 1–4), из которой мы берем детали портрета Бландины.

15 Евсевий. Церковная история, V, 1, 53–56.

16 Там же, V, 1, 41.

17 Strabon. Géographie, 192, IV, 3, 2; Suétone. Cal, 20; Juvénal. Sat, 1, 44.

18 Евсевий. Церковная история, V, 1.

19 Renan E. Marc Aurèle, p. 312.

20 Евсевий. Церковная история, V, 20.

21 Там же, V, 4, 2.

22 Ириней. Против ересей, III, 12, 5.

23 Этот тезис доказывается в работе: Nautin. Lettres et écrivains… Paris, 1961, pp. 93–95.

24 Детальный анализ см. в моей книге: A.-GHamman. La PriHre, t. 2, pp. 113–124.

25 Ириней. Против ересей, IV, 20, 7.

26 Мы обращаемся главным образом к «Страстям Фелициты и Перпетуи» (Passion de Félicité et Perpétue), заключение которых написано, возможно, Тертуллианом.

27 Pass. Регр, 3.

28 Ibid., 18.

29 Ibid., 12.

30 Ibid., 3.

31 Ibid.

32 Ibid.

33 Ibid.

34 Ibid., 6.

35 Ibid.

36 Ibid., 3.

37 Ibid.

38 Ibid., 5.

39 Ibid.

40 Ibid.

41 Ibid., 16.

42 Ibid., 18.

43 Ibid.

44 Ibid., 20.

45 Ibid.

46 Ibid., 20.

47 Euripide. Hécube, 569.

48 Pass. Регр, 20.

49 Ibid.

50 Ibid.

51 Ibid., 21.

52 Эпитафия этой мученицы была восстановлена из 35 кусочков, обнаруженных в Большой базилике Карфагена.

 

ЧЕТВЕРТАЯ ЧАСТЬ

 

Глава первая

1 Clément d'Alexandri. Strom., VII, 47, 3. Этой темы касался также Филон Александрийский.

2 Плиний Старший. Естественная история, кн. 14.

3 Mart. Pion., 5, 4; La geste du sang, p. 93.

4 Tertullien. De orat., 25. Cf. Hom. Clem., X, 1; XIX, 12; Rec. Clem., 11, 71.

5 Strom., VII, 7; Paed., II, 2.

6 Tertullien. De or., 23. Обо всем, что касается Тертуллиана, см.: E. Dekkers. Tertullianus en de Geschiedenis der Liturgie. Brugge, 1947.

7 Origène. De orat., 32, 1; Tertullien. Apol., 16, 10; Clément d'Alexandrie. Stromates, VII, 43, 7.

8 Clément d'Alexandrie. Stromates, VII, 43, 7. На монетах часто встречается надпись «Oriens Augustus». Развитие темы света см. в работе: Dblger F. Lumen Christi // Antike und Christ, 5, 1936, S. 1–43.

9 Tertullien. De or., 23.

10 Peterson E. Frühkirche, Judentum und Gnosis. Freiburg, 1959, S. 15–35.

11 Acta Hipparchi, Philothei et siciorum, éd. Ruinart, p. 125.

12 De orat., 31, 4.

13 Strom., VII, 49, 6–7; Apol., 16, 6; De cor., 3; De orat., 26; Ad ux., II, 5.

14 Adv. Marc., III, 22, 18; Apol., 16, 6.

15 Did., 8, 3.

16 Tradition apostolique, 41; Tertullien. De orat., 25; Clément d'Alexandrie. Stromates, VII, 40, 3.

17 См. изображения этих часов в книге: Carcopino J. La vie quotidiane à Rome. Paris, 1947, pp. 178–179.

18 Tèrtullien. De or., 11; Clément d'Alexandrie. Stromates, VII, 40, 1; Oriène. De or., 31, 2.

19 Clément d'Alexandrie. Stromates, VII, 40, 1.

20 Это жест вассала, вкладывавшего свои руки в ладони сюзерена.

21 Нот. Clem., I, 22. См. также: Tertullien. De or., 35; De cor., 3; Apol., 39; Paed., II, 9.

22 Матф. 14, 19; Деян. 27, 35; 1 Тим. 4, 4.

23 Strack-Billerbeck. Kommentar, IV, 611–639.

24 О постах и трапезах см.: Schümmer J. Die altchristliche Fastenpraxis. Münster, 1933.

25 Tertullien. De ieun., 2, 3; Didascalie, XXI, 18.

26 Plut.: Symp., 7.

27 Oxyr. Pap., 110, 111, éd. Grenfell-Hunt. London, 1, 1898, p. 177.

28 Сейчас хранится в музее Бардо, в Тунисе.

29 Paed., II, 4, 44.

30 Tatien. Orat., 22–24; Tertullien. Apol., 42.

31 De idol., 16.

32 De spectac., 18.

33 Marrou H. Histoire de l'éducation… p. 337.

34 De div. instit, I, 20, 14.

35 Paed., III, 10, 49–52.

36 Светоний. Клавдий, 33, 2.

37 Лукиан. Сатурналии, 4, 8.

38 Lafaye G. // Dictionnaire des Antiquités, III, 1405.

39 CIL, XIV, 532.

40 Ep., III, 1, 8.

41 См. трактат «De aleatoribus».

42 Этот трактат датируется концом III в, а его авторство различными исследователями приписывается то приверженцу вселенской Церкви, жившему в провинции Африка, то некоему донатисту из Рима. См.: PLS, 1, 49.

43 Can. 79; Mansi: II, 18.

44 De aleat., VI, 10. Cf.: Tertullien. De fuga, 13.

45 Paed., III, 11, 80; cf.: Commod., Institut, II, 29, 17–19.

46 De aleat., VI, 10.

47 Tertullien. De cor., 3; De orat., 19.

48 Cyprien. Ep., 63, 16. О собрании христиан для причащения в трактовке Киприана см.: Saxer V. Vie liturgique et quotidienne à Carthage. Rome, 1969, pp. 189–263.

49 Подобного рода трапезы, видимо, никогда не устраивались в Риме. См.: Dix G. Ар. Tradition, pp. 83–84.

50 Например, так поступала местная церковь города Дура-Эвропос.

51 Ep., 96.

52 Apolog., 39.

53 Apol., 39, 15. Ср. Martial. Epigr, X, 48, 10; Juvenal: III, 107; Plin. Paneg., 49.

54 Apol., 39, 15.

55 Lucien. De merc. cond., 15.

56 Trad. apost., 28; Concile de Laodicée, can. 27; Mansi: I, 1536.

57 Подробнее о «трапезах любви» см. мою работу Vie liturgique et vie sociale. Paris, 1968, pp. 151–221.

58 Tertullien. Ad mart, 2; Mart. Fel. et Perp., 17; Marius et Iac., 11.

59 Ad nat., I, 13.

60 Деян. 20, 8.

61 Опубликовано: Basile. De Spir. s, 29, 73.

62 Основной труд по данному вопросу: Röntorf W. Der Sonntag. Zürich, 1962 (английский перевод: Sunday. Philadelphie, 1967).

63 Kerygma Petri, 35.

64 Плиний Старший. Естественная история, II, 78 (76).

65 Rordorf W. Der Sonntag. S. 37–38 (с библиографией).

66 1 Apol., 66, 4. Ср. Tertullien. De cor., 15; De bapt., 5.

67 Ep., X, 96.

68 1 Apol., 67, 1.

69 La geste du sang, p. 203. Это событие имело место в 304 г.

70 Justin. Dial., 138, 1.

71 Irénée. Fragm, 7, éd. Harvey, II, p. 478.

72 Tertullien. De cor., 3; De ieun., 15.

73 Деян. 20, 7.

74 Ep., X, 96.

75 Марк. 16, 2; Иоанн. 21, 1, 19; Деян. 20, 7; 1 Кор. 16, 1; см. также: Евсевий. Церковная история, V, 28, 12.

76 Recogn. Clem., 10, 71.

77 Ad Smyrn., 13.

78 См.: Dauvillier J. Les temps apostoliques. Paris, 1970, p. 531.

79 Philopatris, 23, éd. Dindorf, 1867, p. 783.

80 Acta Pauli et Thecl., 7.

81 См.: Wifstrand A. L'Église ancienne et la culture grecque, trad, franç. Paris, 1962, p. 25.

82 Tertullien. Ad Scapulam, 3.

83 Rec. Clem., X, 71.

84 Ibid., IV, 6.

85 Amrah // DACL, I, 1778.

86 Liber Pontificalis, éd. Duchene, I, p. 55, 126.

87 Ее описание см.: Lassus J. Art. Syrie, DACL, XV, 1863–1868.

88 Didascalie, XII.

89 См.: Apamée // DACL, I, 2505. Церковь в Эдессе была разрушена в 201 г. наводнением. Церковь в Неокесарии существовала, по свидетельству Григория Чудотворца, с 258 г.

90 1 Apol., 67.

91 Ignace. Smyrn., 8; Magn, 6; Trail., 3.

92 См.: Dauvillier J. Op. cit., p. 423.

93 De vel. vir., 17.

94 Jungmann J. A. Missarum sollemnia. Wien, 1949. S. 26.

95 Adv. Vfrc., 4, 5; De praescrip., 36.

96 Евсевий. Церковная история, III, 16; IV, 23, 6.

97 Tertullien. De pud., 1.

98 Ep., 42.

99 Strom., I, 1.

100 Ее авторство ошибочно приписали Клименту, папе римскому. Перевод текста на французский язык см.: L'Empire et la Croix, coll. Ictys, 2, pp. 132–148.

101 2 Clem., 17.

102 2 Кор. 13, 13.

103 Justin. Dial., 35, 3; 96, 3; 108, 3; 133, 6.

104 Mart. Pol., 8, 1; La geste du sang, p. 28.

105 1 Apol., 67, 1.

106 На Востоке вино всегда разбавляют водой, поскольку оно слишком крепкое. Так, вино из Траппы (Иордания) достигает 17°.

107 Justin. Dial., 117.

108 Из греческой надписи.

109 Tertullien. De cor., 3.

110 Евсевий. Церковная история, V, 24, 5.

111 См. подборку материала в работе: Prières des premiers chrétiens, pp. 131–146.

112 Acta Seil., 14; Acta Apol., 46; Acta Cypr., 4, 3.

113 Mart. Fel. et Perp., 21, 3.

114 Mart. Polyc., 14, 1.

1И Деян. 20, 7; 1 Кор. 5, 7–8. См.: Евсевий. Церковная история, V, 24,6.

117 Didascalie, XXI, 14.

118 Meliton de S. Homélie pascale.

119 G.Dix. Shape of Liturgie, p. 338.

120 Sinesius: 19, hom. sur le psalome 5.

 

Глава вторая

1 Tertullien. Apol., 18, 4. Ср. Bickel T. // Pisciculi. Münster, 1939, pp. 52–61.

2 Евсевий. Церковная история, V, 10, 1, 4.

3 Mart. Por., 2; La geste du sang, p. 71.

4 Евсевий. Церковная история, VI, 4.

5 1 Apol., 61, 2.

6 Demonstr, 3.

7 Ириней. Против ересей, I, 10, 2.

8 Tertullien. De praesc, 41.

9 Tertullien. De bapt., 2; De cjr., 13.

10 Did., 1; Barn, 18.

11 Trad. apost., 20.

12 Did., 7.

13 1 Apol., 61; 65, 1.

14 См. примечание 116 к предыдущей главе.

15 По крайней мере, Тертуллиан утверждает, что Петр крестил в Тибре: De bapt., 4, 3.

16 Pline. Ep., II, 17.

17 Trad. apost., 21. Ношение сложных причесок было исключительной привилегией знатных римлянок.

18 1 Apol., 15, 6.

19 Acta Just., 4, 6; La geste du sang, p. 38. См. подборку материала и библиографию в моей книге Baptême et Confirmation. Paris, 1969, PP. 161–165.

20 Od, 11, 9–10; 15, 8; 21, 2. Cf. Herm. Sim., VIII, 2, 3–4.

21 Sim., VIII, 2, 4.

22 Acta Pauli et Thecl., 26; Dial., 29, 1, 2.

23 Eph., 5, 14; Clem. Prot, 9, 84, 1–2.

24 Trad. apost., 21.

25 1 Apol., 65, 1.

26 Mart. Реф., 21, 2. «Хорошо помылся» — жаргонное выражение, применявшееся в амфитеатре и означавшее «затопленный в крови».

27 О крещении кровью см.: Tertullien. De bapt., 16, 1–2; Trad. apost., 19.

28 Epiph. Pan, 52.

29 Евсевий. Церковная история, III, 37, 2.

30 Там же, II, 17, 19.

31 Светоний. Август, 34.

32 Philostrate. Vita Apollonii, 1, 13; VI, 1.

33 Apollodore, в работе: Dauvillier. Op. cit., p. 351.

34 Евсевий. Церковная история, III, 31, 3–5.

35 1 Clem., 38, 2.

36 Матф. 19, 12.

37 Ignace. Ad. Polyc., 5, 2.

38 Ignace. Ad Smyrn., 13, 1; Polyc., 5, 2.

39 См.: Herrn.: Sim., X, 11, 8; Tertullien. De exhort, 12; Евсевий. Церковная история, VII, 30, 2.

40 Clem. Quis dives, 36.

41 Евсевий. Церковная история, V, 2, 2–3.

42 Justin. 1 Apol., 35; 29; Minutius Félix. Octavius, 35, 5; Tertullien. Apol., 9; Ad uxorem, 1, 6.

43 См. об этом: Labriolle de P. La reaction païenne, p. 96.

44 Clément d'Alexandrie. Paed., II, 10, 94, 1.

45 Trad. apost., 15, 16.

46 См.: Ballini АХ. Il valore giuridico délia celebrazione nuziale cristiana dal primo secolo ail' età giustinianea. Milano, 1939.

47 Ep. ad. Polyc., 5, 2.

48 Сравните: 1 Кор. 7, 39 и Еф. 5, 25–29.

49 Римское право классифицирует такой брак как «сожительство» (contubemium). См.: Pauty-Wissowa, IV, 1164. О заключении брака между рабами см.: Manaricua A. E. El matrimonio de los esclavos. Roma, 1940.

50 Didascalie, XIX, 11, 6.

51 CIL, VIII, 25045; Ritzer К. Formen, Riten der Eheschließung. Münster, 1962, pp. 35–37.

52 Duchene L. Origines du culte chrétien. Paris, 1909, p. 441.

53 Dig., 17, 30; Dauvillier. Op. cit., p. 381.

54 Еф. 5, 25–26.

55 Евсевий. Церковная история, VI, 40, 6.

56 Катулл. Песни, LXI, 122.

57 О праздновании в Карфагене см.: Tertullien. Ad uxorem, II, 3; De virg. vel., 12, 1.

58 Plut. Quaest. rom, 30.

59 Tertullien. Ad uxorem, II, 8, 9.

60 См. репродукции в: Dictionnaire des Antiquités, III, 1652 (оригиналы — в Берлинском музее).

61 Apulée. Apologia, 88.

62 Act. Thom., 10.

63 Paed., III, 11, 63, 1.

64 См.: DACL, X, 1905, 1924. См. также: Paulin de N. Carm, XXV, v. 151. Исследование данного вопроса: Baus К. Der Kranz in Antike und Christentum. Bonn, 1940, S. 103–107.

65 См.: Schaepman A. C. M. Explanation to the Wallpainting in the Catacomb of Priscilla. Utrecht, 1929; Metz R. La consecration des vierges dans l'Eglise romaine. Paris, 1954, pp. 63–67.

66 Strom., III, 9, 67, 1.

67 1 Apol., 29.

68 Apol., 15, 4, 6.

69 О Тертуллиане см. весьма содержательную книгу: Guignebert Ch. Tertullien, pp. 280–304.

70 Paed., II, 86, 2; 87, 3; 99, 3; Broudehowc J.-P. Mariage et famille chez Clément d'Alexandrie. Paris, 1970.

71 Marrou H. Le Pédagogue // Sources chrétiennes, t. II, p. 184, n. 5.

72 Paed., II, 96, 2.

73 Athénagore. Leg, 33. Это образное выражение имеет давнюю традицию в греческой литературе, встречаясь еще у Софокла.

74 Paed., II, 10, 99, 3.

75 См.: Spanneut M. Le stoïcisme des Pères de l'Eglise. Paris, 1957, p. 260.

76 Musonius, éd. Hense, p. 64, 3–4.

77 Paed., II, 10, 85, 2–88, 3.

78 Stelzenberger J. Die Beziehungen der frühchristlichen Sittenlehre zur Ethik der Stoa. München, 1933, S. 417.

79 Paed., II, 10, 91, 2.

80 Didascalie, XXIV; Trad. apost., 41.

81 Рим. 1, 24–32; Justin. 1 Apol. 27; Athénagore. Suppl, 34; Minucius Félix. Octavius, 28, 10–11; Tertullien. Apol., 9, 16–18; Clément d'Alexandrie. Paed., III, 21–22, 1.

82 Strom., III, 3, 24, 2.

83 Tertullien. Ad uxorem, II, 8.

84 1 Тим. 3, 4.

85 1 Clem., 21, 8.

86 Didascalie, II.

87 Dauvillier J. Op. cit., p. 432.

88 Деян. 18, 26; Рим. 16, 4.

89 Ignace. Smyrn., 13, 1; Pol., 8, 2.

90 2 Тим. 1, 5.

91 1 Пет. 3, 1.

92 Paed., III, 11, 57, 2.

93 Ibid., III, 10, 49, 1–5; 11, 67, 2.

94 См.: DACL, XIV, 1815.

95 Катакомба Севера, музей в Сусе.

96 Smyrn., 13, 1; Polyc., 8, 2; Herrn. Vis., 1, 1, 9; 1, 3, 1; 2, 3, 1; Sim., 7, 1; 7, 5; Mand, 12, 3, 6; 5, 3, 9.

97 Apol., 15, 11.

98 Octav., 2, 1.

99 Paed., I. См. анализ в работе: Marrou H. Pédagogue, 1, pp. 23–26 // Sources chrétiennes.

100 Надпись V в., хранится в музее Латерана. См. также: CIL, III, 686, 17–20; CIG, IV, 9574.

101 Didascalie, XIX.

102 Ep. Clementis ad Iacjbum, 8.

103 Еф. 6, 4; Кол. 3, 21.

104 Clem. 1 Cor, 21, 8, 6; 62, 3.

105 Marrou H. Histoire de l'éducation… pp. 416–417.

106 Ириней. Против ересей, II, 32, 2.

107 De idol., 10.

108 Евсевий. Церковная история, VI, 2, 15.

109 Basile. Hom. 22.

110 1 Тим. 5, 13.

111 См. статью: Digamus // RAC, III, 1016–1024.

112 Leg, 33.

113 Ириней. Против ересей, III, 18, 1; I, 26, 2.

114 Octav., 31, 5. См. также: Théophile. Ad Autol, III, 15.

115 Mand, 4, 4, 1.

116 Strom., III, 12, 82, 4.

117 Lettre de Jacques Lettre de Jacques à Clément, 8; Нот. Clem., III, 68.

118 1 Clem., 57, 1. Cf. 2 Clem., 2, 4.

119 Polycarp. Ep., 6, 1–2.

120 Vis., III, 10, 7; Sim., V.

121 1 Clem., 60, 1–2.

122 Act. Apol., 44; La geste du sang, p. 69.

123 Ириней. Против ересей, I, 13, 7.

124 Vis., III, 5, 1–5.

125 Quis dives, 42.

126 Battifol P. Étude d'histoire et de théologiepositive, 1902, p. 66.

127 Евсевий. Церковная история, IV, 23, 6, 7.

128 Там же, V, 2, 5–6.

129 Там же.

130 1 Apol., 52.

131 2 Apol., 12, 1. См. также: Diogn, 1, 1; 10, 7; Just. 1 Apol.

132 Mart. Pion., 20, 5; Geste du sang, 104.

133 Act. Apol., 29–30; Geste du sang, 67.

134 Ign. Rom., 4.

135 Didasc., XVI, 12, 4.

136 Иак, 5, 14–15.

137 Ириней. Против ересей, I, 25, 4; II, 32, 4.

138 Jos. De bell. jud., I, 335; Phil. De som., II, 58.

139 Mart. Pol., 18, 2; Geste du sang, 33.

140 DACL, XIV, 1817, 1818.

141 См. более подробно об этом: Dauvillier J. Op. cit., 561–568.

142 Tert. De cor., 10; M. Felix. Oct, 12, 6.

143 Tert. De resur, 27, 4.

144 Const. ар., VIII, 42, 1–44, 1.

145 См.: Dölger F.J. Ichthys, t. II, Münster, 1922, S. 568.

146 Tert. De cor., 3.

147 «Рыба», «Ichthys»: Iesous Christos Theou Uios Soter, «Иисус Христос, Сын Божий, Спаситель». Материалы по данному вопросу см.: DACL, VII, 1990–2086.

148 См. мою работу Vie liturgique et vie sociale, pp. 201–208.

149 См. об этом: Klauser Th. Christ. Martyrerkult, heid. Heroenkult u. spätjudische Heiligenverehrung. Köln; Opladen, 1960, S. 34–35.

150 Dölger F. Ichthys, II, p. 568.

151 В связи с этим уместно вспомнить о Лукиане, противопоставлявшем чистоту небесных светил нечистоте мертвых останков: Pharsale, VII, pp. 814–815.

152 Mart. Pol., 18, 2; Geste du sang, p. 33.

153 Acta Joan., 72.

154 Tert. De cor., 3.

155 Didascal., XXVI, 22, 2–3.

156 См.: Hamman A.-G. Vie liturgique et vie sociale, pp. 209–218.