Альгерд Бахарэвіч
Ратуючы Агасфера Эсэ пра айцоў і дзяцей
1.
Літаратура — парадак словаў; слоўнік — таксама. Думаючы пра першую, адкрываеш другі…
І вось яно, цудоўнае, забаўнае супадзенне, з тых, якім заўжды радуешся, нібы дзіця. Слова “вальнадумец” уладкавалася ў слоўніку ў небяспечным суседстве з “валькірыямі” і “Вальпургіевай ноччу”.
Нібы слоўнік хоча сказаць нешта большае, чым загадвае яму алфавіт.
Ты ўсміхаешся, уражаны і крыху напужаны. Бо неяк ты ўжо чытаў пра аднаго вальнадумца, начнога самотніка, які жыць не мог без валькірый. Няўжо і праўда супадзенне? Можа, гэты някідкі, выдадзены “Народнай асветай” слоўнічак намякае на тое, што ніякі парадак не ёсць канчатковым, што не ўсе кропкі яшчэ расстаўленыя і кожны курсіў можа ў любы момант узняцца з каленяў? Бо як толькі ты бачыш усе гэтыя словы на “в”, сабраныя разам у куце старонкі, у галаве тваёй пачынае граць геніяльная, несмяротная музыка, а нечы голас зноў нашэптвае табе адну даўнюю, дужа павучальную гісторыю.
Гісторыю вялікай любові — і дзіўнай нянавісці. Гісторыю трох мужчын дзевятнаццатага стагоддзя, якія не былі знаёмыя між сабой — але прычыніліся да значна больш сур’ёзных рэчаў, чым хацелі і чым маглі сабе ўявіць.
Гісторыю Рыхарда, Францішка і Алаіса. Трох паноў, якія любілі радзіму, простых людзей і добрую песню. Выдатны джэнтльменскі набор, што прыдасца ў любой сітуацыі, — але, на жаль, зусім не дастатковы для шчасця.
Ні тады, ні цяпер.
2.
У верасні 1850 году ў нямецкім “Новым музычным часопісе” выйшаў адзін досыць цікавы тэкст, падпісаны псеўданімам K. Freigedank, то бок Карл Вальнадумец, — і тэксту гэтаму было наканаванае доўгае жыццё. Дасланы ён быў з Цюрыха, меў назву “Яўрэйства ў музыцы” і быў водгукам на палеміку, якая вялася ў папярэдніх нумарах, — але хто цяпер успомніць тых безыменных аўтараў і тыя іхныя наіўныя развагі. А вось забыць Вальнадумца і ягоны злашчасны артыкул чалавецтва не змагло дагэтуль, як ні старалася.
Бо Карлам Вальнадумцам быў не хто іншы, як трыццацісямігадовы кампазітар Рыхард Вагнэр, на той час ужо аўтар “Рыенцы”, “Лятучага галандца”, “Лоэнгрына”, “Тангёйзера” і ўверцюры да “Фаўста”. Чалавек, які практычна ў адзіночку стварыў Neue Großartige Musik. Змрочны нямецкі геній напаўдарозе да вечнасці. Той самы Вагнэр, які прымушае плакаць нават нас — стомленых і цынічных спажыўцоў эпохі штучнага інтэлекту. І нават калі мы не плачам — мы ведаем, што такое “Палёт валькірый”. Асабіста ў мяне ён гучыць званком на смартфоне…
Вось жа, верасень, 1850-ы, Нямеччына. Вагнэр уцёк адсюль пасля свайго ўдзелу ў дрэздэнскім паўстанні, але сувязі з радзімай не страціў — і цяпер вырашыў выступіць у нямецкім друку як музычны крытык. Так, у сваім тэксце ён пісаў найперш пра музыку — пра тое, што ведаў і любіў. А калі нешта ведаеш і любіш — табе за гэта баліць. Калі нешта добра ведаеш і прагна любіш — ты заўжды будзеш мець у суразмоўцах і суаўтарах нелюбоў і пагарду. Складацьмеш свой слоўнік. Слоўнік варажнечы да тых, хто замінае тваёй любові.
Так з намі абыходзіцца мастацтва.
“Яўрэйства ў музыцы” — тая фатальная памылка Вагнэра, якую яму не могуць дараваць дагэтуль і прыгадваюць як прамы, бясспрэчны і найбрыдчэйшы доказ ягонага антысемітызму. Другім доказам — колішнія шматлікія Вагнэравы слухачы і прыхільнікі, дакладней, адзін з іх, самы адданы і самы знакаміты: Адольф Гітлер. Быццам асноўныя дасягненні Рыхарда Вагнэра палягаюць у журналістыцы і стварэнні дыктатараў. За “Яўрэйства ў музыцы” Вагнэр будзе адказваць па тым самым рахунку, па якім ён адказвае за свае оперы і сімфоніі. І гэта, як падаецца, не надта справядліва. Але ці быў бы ён Вагнэрам, не напісаўшы таго паскуднага артыкула? Ці быў бы Джойс Джойсам без сваёй паталагічнай рэўнасці, беспрабуднага п’янства і неймавернай крыўдлівасці, ці быў бы Кафка Кафкам без хваравітай засяроджанасці на сваіх вялікіх і малых балячках? Ці быў бы Набокаў Набокавым без свайго “баснословного” (яго ўлюбёнае слоўца) снабізму? Прымаць геніяў такімі, якія яны ёсць, з плямамі і крывізною, з гнілымі зубамі, з усім глупствам і дурнымі памылкамі — у гэтым, мабыць, адзіная перавага нашчадкаў перад сучаснікамі. Ці карыстаемся мы ёй — пытанне іншае. Толькі жывыя вучацца на памылках мёртвых.
“Яўрэйства ў музыцы” — не снабізм, не паталогія і не загана. Гэта нешта значна горшае. Гэта — шчырасць. У сваім тэксце Вагнэр сумленна і "грунтоўна" паспрабаваў разабрацца ў тым, што яму падавалася адначасова культурнай, мастацкай і сацыяльнай праблемай. Ён быў перакананы, што адважна прамаўляе ўголас тое, што іншыя баяцца сказаць. А яшчэ гэты абсурдны тэксцік — прыклад таго, што мастак адказвае за ўсё ім створанае. Нават за самае дробнае. Выходзячы за межы ўласнага “я”, мастак заражае сваімі хваробамі іншых. Нават лёгкі чых можа прывесці да эпідэміі. Вагнэр чхнуў і выйшаў з пакоя ў вечнасць. Нянавісць засталася, была ўдзячна ўдыхнутая — і разнесеная паўсюль, дзе яе чакалі.
“Яўрэйства ў музыцы” — тэкст атручанага часам чалавека. Часам, у які ён жыў — і які ён насамрэч так хацеў напоўніць гераізмам, прыгажосцю і чысцінёй. Выйшла ўсё зусім наадварот. Нянавісці паболела. Любові паменела. Мастак зрабіўся сцягам. Музыка — гімнам. Забабоны — законам. Кроў — крывёю. Атрута пырснула з кончыка дырыжорскай палачкі — а ён, Вагнэр, праціраў яе так пяшчотна.
Што ж гэта за тэкст такі, пракляты, шчыры і незабыўны?
3.
Палеміка ў “новым музычным часопісе” была прысвечаная так званаму “яўрэйскаму мастацкаму густу”. Ці існуе ён, ці густ гэта насамрэч — і ці могуць яўрэі наогул мець густ? Вагнэр ва ўступе да свайго артыкула прапануе не гарачыцца і “звярнуць увагу на факты прыкметныя і несумненныя”. І галоўны з такіх фактаў, на думку аўтара, — гэта “глыбокая, унутраная непрыхільнасць нашага народа да ўсяго яўрэйскага”. Не, піша Вагнэр, давайце не будзем гаварыць ні пра рэлігію (яўрэі тут для нас закаранелыя ворагі, не вартыя нават нянавісці), ні пра палітыку (хай з'язджаюць, мы будзем толькі радыя, але як жа шкада, што граф Ротшыльд не захацеў зрабіцца каралём яўрэяў, а вырашыў быць “яўрэем каралёў”).
Мы паводзіліся з імі высакародна, піша аўтар, мы былі добрыя хрысціяне, мы так імкнуліся да роўнасці, мы так падтрымлівалі яўрэйскую эмансіпацыю — але рабілі гэта не з сімпатыі да іх, мы змагаліся за ідэю, мы хацелі быць гуманістамі. І што ў выніку? Мы, немцы, наіўныя ідэалісты: нашая падтрымка роўнасці была проста ўбогімі скачкамі ў паветры. Цяпер ясна, што насамрэч гэта нам, немцам, варта дабівацца роўнасці, бо яўрэі і так больш, чым хто, уроўненыя ў правах. Яны, яўрэі, скарысталіся з гэтай роўнасці — і цяпер пануюць і будуць панаваць над намі, бо ў іхных руках грошы — адзіная сапраўдная сіла, перад якой мы — бяссільныя.
Дзякуючы грошам, працягвае Вагнэр, яўрэі захапілі мастацкую крытыку ў свае спрытныя рукі. Грошы яўрэяў запэцканыя крывёй незлічоных хрысціянскіх рабоў. Усё, што мастацтва вякамі адваёўвала ў варожых яму цёмных сілаў, яўрэі ператварылі ў прадмет гандлю. Усё новае мастацтва набыло яўрэйскае адценне. Трэба прагнаць варожага нам дэмана з той непранікальнай паўцемры, якую мы, дабрадушныя гуманісты, самі на яго накінулі.
А дзеля гэтага, заклікае Вальнадумец, варта разабрацца, што ў яўрэях падаецца нам такім брыдкім.
Выгляд! Ну вядома ж, ён. Рысы яўрэйскіх твараў для нас непрыемна-чужыя. Раней яўрэі хаця б адчувалі, што гідкае аблічча — іхнае няшчасце. А цяпер цудоўна пачуваюцца з усімі гэтымі сваімі брыдкімі тварамі — а мы робім выгляд, што не заўважаем іхнай выродлівасці. Быццам іх адрознасць ад нас — проста адрознасць, і не больш. Але чаму тады з такім абліччам ніводзін яўрэй не сунецца на тэатральныя падмосткі? Я ў вас пытаюся, га? Вы можаце ўявіць сабе актора з яўрэйскай знешнасцю ў антычнай або сучаснай п’есе?
То ж бо то.
Выгляд, так. А яшчэ мова. Яўрэі гавораць моваю той нацыі, сярод якой жывуць, але гавораць як іншаземцы. Нават іхная ўласная мова захавалася хіба як мёртвая. Навучыўшыся ўсім еўрапейскім мовам, яўрэі не валодаюць імі прыродна, заблытаная балбатня або халоднае абыякавае гугненне — вось і ўсё, што мы ад іх чуем. Яны папросту не могуць выказвацца з сапраўднай, жывой жарсцю — і таму не здольныя да мастацтва, а перадусім — да музыкі (а ёй вывучыцца лягчэй за ўсё).
Якім жа чынам, па якім такім праве яны занялі ў ёй паноўныя месцы? — задаецца пытаннем Рыхард Вагнэр.
Яўрэя, які лезе ў мастацтва, цікавіць толькі форма; яму не зразумець душэўных парыванняў; ён не можа зрабіцца выразнікам цэлай супольнасці, бо яўрэі — адзінокія ў свеце; яўрэі здольныя толькі на тое, каб капіяваць ужо існыя ўзоры. Адукацыя высунула яўрэяў на паверхню грамадскага жыцця, канстатуе з сумнай мінаю Вагнэр, але адзіная музыка, якую яны здольныя ўспрымаць, — гэта спеў у сінагозе. У яўрэйскім жаргоне ўсё пераблытана і няма ніякай выразнасці, у яўрэйскай музыцы — тое самае.
Бываюць, вядома, выключэнні, неахвотна прызнаецца Вагнэр. Скажам, Мендэльсон-Бартольдзі, гэты мілы жыдок, меў і талент, і пачуццё гонару, і адукацыю; так, ён стварыў сёе-тое вартае ўвагі — але нават ён, як ні стараўся, не змог напісаць музыку, якая б нас, немцаў, па-сапраўднаму захапіла. Мендэльсон усяляк імкнуўся, каб нікчэмныя музычныя ідэі зрабіліся прыгожа выказанымі, — і гэтым толькі паспрыяў распусце ў густах. То бок таму самаму праславутаму яўрэйству. Ад якога мы, шчырыя слухачы, усе так пакутуем.
Карацей, спадарства, яўрэй толькі тады можа нечага дасягнуць у мастацтве, калі будзе старанна знішчаць у сабе сваю самасць. Калі зробіцца шчырым сам з сабой.
І тут Вальнадумец эфектным жэстам скідвае з дэмана вуаль і нарэшце фармулюе тое, што мусіць апраўдаць ягоны псеўданім. Фармулюе з адкрытым забралам, не баючыся двубою. У цішыні канцэртных залаў урачыста гучыць ягоны вырак “ворагам мастацтва”:
“Для яўрэя зрабіцца разам з намі чалавекам — значыць перастаць быць яўрэем”.
Гэтаму, нагадвае Вагнэр, вучылі сваіх суродзічаў Гайнэ і Бернэ — адзіныя творцы-яўрэі, якія заслугоўваюць нашай павагі, бо выкрывалі клятае яўрэйства з усёй шчырасцю і адданасцю.
“Станавіцеся на правільны шлях, панове яўрэі. Толькі самазнішчэнне ўратуе вас! Толькі гэта можа быць вашым паратункам — але памятайце, што паратунак Агасфера — у ягонай гібелі”.
Гэтым “жарсным” і “шчырым” пасажам Рыхард Вагнэр заканчвае сваё эсэ. Яшчэ не падазраючы, чым яно адгукнецца яму — і ўсёй Еўропе.
4.
Ад Цюрыха да Кушлянаў — прыкладна тысяча васямсот кіламетраў.
Цяжка сказаць, чым у верасні 1850-га бавіўся ў маёнтку Кушляны будучы паэт, адзін з заснавальнікаў беларускай літаратуры, ікона беларускага нацыяналізму, а ў тыя гады дзесяцігадовы хлапчук Францішак Багушэвіч. Можа, нехта з мясцовых паноў і ведаў творчасць Вагнэра — “обрати внимание, сделано в Германии”. Але ці быў знаёмы з творчасцю вялікага немца бацька паэта Казімір Багушэвіч, так і застанецца таямніцай. Вядома, што песні ў Кушлянах у той час гучалі крыху іншыя. Калі абапірацца на літаратуру пра Багушэвіча, дык папулярнасцю ў тагачасных Кушлянах карысталіся птушыныя спевы. Напрыклад, зязюліны:
“…У пару Францішкавага маленства Кушляны нагадвалі маленькі феадальны кут з усімі яго атрыбутамі — старасвецкімі гаспадарчымі забудовамі, нізкімі прысадзістымі пунямі, аборамі, свірнамі, стадоламі, з вялікім мноствам прыдарожных каплічак і крыжоў; з доўгай, выцягнутай да балоцістага поплаву, што зваўся Ваўкелы, афіцынай; у ёй жыла з 1846 году сям'я Казіміра Багушэвіча. Была тут і сажалка, паблізу рыпеў над студняй журавель, па-кушлянску свірчня. Наваколле Кушлянаў абступалі ў сваёй першабытнай красе лясы і пушчы. Іх сумны гоман, а таксама нялёгкае паднявольнае жыццё сялян рана абудзілі ў душы хлапчука спагаду да простага люду. Яму яшчэ выпала прыхапіць ладны кавалак таго жыцця, калі над прыгоннымі свістаў бізун, калі з вуснаў людзей не сыходзілі словы "аканом", "ахмістрыня", "прыганяты", "цівун", калі пан патрабаваў, каб пры яго з'яўленні спявалі песні. "Сляза з вока коціцца, спіна ные-гудзе ад цяжкай, праз сілу, працы, а ты яму спявай "Дубочак зялёненькі"... Расказваюць і пра такія панскія ўцехі ў гэтых мясцінах: сумна стане якому цівуну, дык ён загадае ахвяры-хлапчуку на дрэва залезці і адтуль зязюлькай куваць. А пан складзецца і стрэліць у той бок. Стрэліць і з смеху зойдзецца…”
Біёграфы Багушэвіча яўрэйскую тэму старанна абмінаюць — а вось сам паэта ўважліва сачыў за тым, што за народ яго атачае і што той народ там сабе ўпотай кумекае. Інакш не зрабіўся б ён голасам беларускай вёскі тых часоў — прынамсі, сам, сын дробнага шляхціча, не наважыўся б гаварыць ад імя мужыка. Тых, хто жыве побач, Багушэвіч ведаў добра — і тое, як яны ставяцца да суседзяў-яўрэяў, таксама ведаў не па чутках.
Першая яўрэйская грамада на Ашмяншчыне згадваецца ў ХVШ стагоддзі; у канцы дзевятнаццатага стагоддзя яўрэяў і караімаў тут — каля дзвюх тысяч. У 1850-м ашмянскім рабінам — Меер Коган, які ад царскіх уладаў нават медаль “За стараннасць” атрымаў — разам з ганароваю стужкай. У другой палове стагоддзя ў Ашмянах была створаная казённая яўрэйская вучэльня, пазней з'явіліся жаночы яўрэйскі пансіён і яўрэйская жаночая школа. Вучаніц было няшмат — 10-12, але ж, але ж… У 1837 годзе ў Ашмянах згарэла сінагога — наступная з'явіцца толькі ў пачатку дваццатага стагоддзя. У міжваенны час сінагогаў ужо сем — і па гэтым можна зразумець, колькі яўрэяў жыло тады ў мястэчку.
25 чэрвеня 1941 году Ашмяны былі занятыя вермахтам — з канца ліпеня да сярэдзіны жніўня ўдзячныя нашчадкі Вагнэра знішчылі каля тысячы ашмянскіх яўрэяў; у кастрычніку ў мястэчку было створанае гета. Праз год у Ашмянах былі расстраляныя 400 яўрэяў; астатніх, сем сотняў чалавек, вывезлі ў Панарскі лес і забілі ўжо там. Нацысцкі тэрмін “judenfrei“, напэўна, ужываўся і ў дачыненні да Ашмянаў — мястэчка, ваколіцы якога Францішак Багушэвіч мог лічыць сваёй другой радзімай.
Вернемся ў 1850 год. Рыхард Вагнэр піша ў Цюрыху свой артыкул. Шляхцюк Францішак Багушэвіч бегае басанож па кушлянскіх лугах і слухае маркотныя сялянскія песні. Пройдзе некалькі дзесяцігоддзяў — і ён, Багушэвіч, напіша свой верш “Немец”, наіўны, ксенафобскі і жудасна шчыры (зноў гэтая шчырасць…) роздум беларускага селяніна пра свой жах і сваё бяспраўе і разам з тым — першы беларускі антыўрбаністычны маніфест. “Не люблю я места (па-расейску — горад)”. Памятаю, як уразілі мяне, маладога беларускага чытача, гэтыя радкі і як няёмка зрабілася, калі я дачытаў таго “Немца” да канца. Верш трапіць да шырокай публікі позна, будзе замоўчвацца савецкай уладай — такі Багушэвіч і такі лірычны герой быў ёй як костка ў горле.
Багушэвіч мусіць быць іншым. Мужыцка-патрыятычным, мужыцка-талерантным, мужыцка-сацыяльна-крытычным. Што й казаць, заслугі пана Б. перад нацыяй бясспрэчныя. Тое, што “мова нашая жывець”, тое, што я ёй пішу, маючы пашпарт незалежнае дзяржавы РБ, тое, што слоўнік, у якім я пабачу валькірыяў, вальнадумца і Вальпургіеву ноч у адным кутку старонкі, будзе праз сто гадоў свабодна прадавацца ў цэнтральных мінскіх кнігарнях, — усё гэта плён у тым ліку і Багушэвічавай працы, ягонай веры ў праект “Беларусь”. Але веры без ахвяраў не бывае. Верш пад назваю “Немец” — бадай, самы антысеміцкі ў класічнай беларускай літаратуры — дагэтуль муляе душу і сэрца кожнага прытомнага чалавека.
Пэўне ж, іхны тэўтонскі “вальнадумец” Рыхард Вагнэр быў бы шакаваны, калі б прачытаў “Немца”. І даведаўся, што ў вачах выдуманага нашым вальнадумцам Багушэвічам беларускага селяніна густоўны і жарсны немец і брыдкі хітры жыд зусім не супрацьлегласці і не ворагі, а “дзеці аднэй маткі”. Ды й рускі — “тэй жа пароды”.
Паспрабуем уважліва прачытаць “Немца” — сэнсавых і ідэалагічных перасячэнняў з знакамітым Вагнэравым артыкулам там нямала…
“Не люблю я места (па-расейску горад). Надта там цяснота і вялікі сморад”. Намаганнямі сучаснай беларускай творчай эліты гэтыя два радкі зрабіліся ўжо амаль хрэстаматыйнымі. Горад — зло. Такім ён быў для нашых нявінных продкаў. І для тых з нас, хто дагэтуль шукае беларускую вясковую Атлантыду, горад — таксама варожая тэрыторыя. Поўная чыноўнікаў, прыхадняў, тугі, ляноты і іншых панскіх хваробаў, поўная “тусовак”, постмадэрну, феміністак, ЛГБТ, прасякнутая цынізмам і гнілым “еўрапейскім духам”.
Прэч з горада, прэч, калі не фізічна, дык ментальна — прэч у святую вёску, туды, дзе яшчэ застаўся патрыярхальны дух старой Беларусі… Горад — смерць нацыі. І яе сорам:
Наш брат як увойдзе, — сам сябе баіцца:
Ці ісці без шапкі, ці гдзе пакланіцца?
Дык надта ж і стыдна, каб не памыліцца:
Пакланіцца немцу ці якому жыду!
Нагадваць, што слова “жыд” у тыя часы ў беларускай мове было не больш чым этнонімам і не несла ў сабе абразы, напэўна, залішне. А можа, і не. Ёсць такія этнонімы, якія толькі на першы погляд этнонімы. І ў 2018-м застаецца нямала беларусаў, якіх этнонім “беларус” абражае. Літвінамі хочуць яны звацца. Або расійцамі. Або палякамі. Або наогул савецкімі людзьмі. Ім так хочацца быць тымі, каму кланяюцца. Тымі, каму “не стыдна памыліцца”. Тымі, каму не трэба думаць, перад кім шапку здымаць.
Und das ist sehr kompliziert, нагадвае Багушэвічаў герой.
А пазнаць жа трудна як жыда, як немца,
Як пана якога ці там чужаземца.
А што жыд да немец — дзеці аднэй маткі:
І мова падобна, і адны ухваткі.
І абодва ласы на чужую працу,
І, мусіць, абодва ядуць з кроўю мацу!
Абодва абдураць, абдзяруць як ліпку,
Адбяруць і сошку за бітую скрыпку.
Чакайце, скажам мы, прыгадаўшы палымяны памфлет Вагнэра. Як гэта, “трудна пазнаць як жыда, як немца”? Мы ж памятаем, мы ў “Новым музычным часопісе” чыталі, што якраз выгляд, характэрныя рысы — тое, па чым так лёгка вызначыць істоту Ж і адрозніць яе ад істоты Н. Але Багушэвічаў селянін не чытаў “Новага музычнага часопіса”. Селянін пяе пра тое, што бачыць. Ды толькі бачыць ён, надзіва, прыкладна тое самае, што нямецкі кампазітар. Два нацыяналізмы сутыкаюцца — і высвятляецца, што, нягледзячы на інтэлектуальную і культурную рознасць, лямантуюць яны амаль ва ўнісон.
Жыды над намі пануюць, крыкам крычыць герой Багушэвіча. Як так сталася? А вось як.
“Жыд убіўся ў рускага ў ласку”, — і тут прыгадаем нараканні Вагнэра на падараваную яўрэям роўнасць.
“Жыд, як кабан, раз'еўся, ды, як пан, зазнаўся”, — і гэта замест таго, каб старанна нішчыць сваю “жыдоўскую” самасць, як Вальнадумец запавёў. І галоўнае:
“Жыд гавора па-руску і з рускім гуляе, разам ляжа, устане і ўсім упраўляе”. Шлях да панавання вядзе праз мову: жыд гавора па-руску — і праз гэта робіць на рускага ўражанне свайго, хоць яўрэйская моўная асіміляцыя, як мы памятаем з Вагнэра, — гэта толькі небяспечная ілюзія.
Цікава, што немец у Багушэвіча — музыка. Рэпутацыя немцаў як самай музычнай нацыі была ў дзевятнаццатым стагоддзі моцнай і небеспадстаўнай. Праўда, беларускаму мужыку германскі музычны геній да аднаго месца. Быццам здагадваючыся, што не Вагнэры, не Лісты і не Мендэльсоны завітваюць у ягоную родную старонку, а “якаясь абрыда”, Багушэвічаў мужык выяўляе сваю пагарду да гэтай жабрацкай “багемы” і дэманструе свой пераборлівы мастацкі густ. Быў бы той немец і праўда талент, дык насамрэч жа не:
“…граўшы па дарогах, прыйшоў з-за граніцы, прынёс толькі торбу, а ў ёй дзве скрыпіцы”.
Немец у вершы Багушэвіча — гнюсны прыблуда, паскудны мігрант, кацігарошак, што, як і жыд, свайго не ўпусціць і на любым месцы ўсё пад сябе заграбе так, што іншым, тутэйшым, нічога не застанецца. Немец валодае млынам, жарэ мяса і заліваецца півам, а “ў свята на скрыпцы, аж пішчыць, іграе”. Вось жа навалач. Не падазрае мужычок, што немец яшчэ вернецца ў Беларусь — ужо без скрыпачкі, а з ружжамі ды гарматамі, і вернецца не раз, запалае млын, і людзі запалаюць таксама, а той бедны вандроўны музыка застанецца навечна ў бяздарным класічным вершы, як пасажыр нейкага “Лятучага галандца”: адзін з вобразаў чужога ў краіне, дзе ўсе мусяць быць свае.
У вершы пра немца ёсць яшчэ і “рускі”. Рускі не даў рады панскім абавязкам, кінуў усё, адрокся жонкі і дзяцей і ўцёк за граніцу. Паны ўсе як адзін развучыліся кіраваць, на іх месцы розныя прыхадні і навалач, горад — Садом і Гамора, і канец свету ўжо блізка. Карацей, кепска будзе!
“Жыд панам зрабіўся, немец яшчэ большы, а мужык быў голы, цяпер яшчэ гольшы”, — скардзіцца Багушэвічаў герой. Сам ён прыстасоўвацца да новых абставінаў не ўмее — ён філосаф, і філосаф жарсны і строгі, Вагнэр бы пазайздросціў.
Так і на гародзе: лебяда, крапіва, —
Толькі вырві рэпу, — дык зарастуць жыва,
Так як чорт насее! Ото ж так і людзе:
Тутэйшы загіне, дык вораг прыбудзе!
Як жа гэта ў духу дзевятнаццатага стагоддзя, як рэзануе з ягонымі ідэямі эвалюцыі нацый і вечнай барацьбы між імі; нацыі — жывыя арганізмы, у барацьбе ацалее наймацнейшы. Кожнаму сваё, мог бы сказаць гэты няшчасны Багушэвічаў мужычок. “Кепска будзе!” — а ўсё таму, што парушаны парадак, што разбураюцца іерархіі, што ўсе ў гэтым свеце раптам пачалі, нібы ў авангардным тэатры, выконваць чужыя ролі і хацець нечага, чаго не было ў п’есе, таго, што паводле правілаў ім не дазволена. Як ратавацца? Хіба што паклікаць на дапамогу стары добры набор стэрэатыпаў. Азірнуцца ў мінулае, дзе ўсё было так файна і правільна ўпарадкавана. “Немец” — аніяк не сацыяльна-крытычны тэкст, мужыцкія нэндза і бяспраўе тут ні пры чым, “Немец” — гэта рэфлексія на тэму вайны культураў, нацыяналізму і талерантнасці. Мужыку трэба вярнуць свайго пана. Немца зноў выгнаць на дарогу з ягонымі скрыпкамі. У жыда забраць права спаць з рускім у абдымках. І вось тады ўсё будзе добра.
Верш Багушэвіча, калі б яго пераклалі тады на нямецкую, упрыгожыў бы сабой “Новы музычны часопіс” узору 1850 году. Уяўляеце, якая ўсчалася б палеміка? Замест гэтага ён упрыгожыў сабой беларускі нацыянальны светапогляд: недавер да ўсялякіх “немцаў” са скрыпіцамі (нават калі яны французы або амерыканцы), непрыняцце ў свае шчыльныя шэрагі “жыдоў”, якія прыкідваюцца сваімі (нават калі яны і праўда маюць карані на гэтай зямлі), і ўсялякіх “рускіх” (нават калі яны палякі родам з Літвы) абвяшчаюцца нашай формай змагання супраць чорта мультыкультуралізму. Беларускі нацыяналіст дваццаць першага стагоддзя ўсё яшчэ з тугой глядзіць туды, у эпоху Багушэвіча, узіраецца ў абрысы памерлай вёскі і настальгуе па залатым веку парадку, дзе і праўда jedem было das Seine: мужыку, бабе, панам, цівунам, рускім, яўрэям і мусульманам, дзе ўсё было проста і дасканала як рэпа. А над усім гэтым кувае зязюля — і гучыць несмяротны Вагнэр з ідэальнага цела кітайскага смартфона.
Карацей, поўная какафонія.
5.
11-14 гадоў. Менавіта ў такім узросце арганізм мужчыны пачынае выпрацоўваць першую сперму. Падкарэнная залоза, ці чалясніца, і семявыя пузыркі, або семятокі, пачынаюць актыўна расці, а яечкі, яны ж ядры, назапашваюць будучы эякулят.
Такія вось чароўныя змены наспелі ў целе нікому не вядомага аўстрыйскага хлопчыка Алаіса Шыкльгрубера ў тым самым 1850-м годзе, калі цюрыхскі Вальнадумец паставіў кропку ў сваім смелым артыкуле.
Алаісу трынаццаць, ён бязбацькавіч і ходзіць у пачатковую школу ў вялікай вёсцы Шпітэль. Ужо ў наступным годзе ён пачне працаваць вучнем шаўца, потым пераедзе ў Вену, будзе шмат чытаць, пойдзе працаваць па фінансавай часці — і зробіць неблагую кар’еру правінцыйнага аўстрыйскага дзяржаўнага чыноўніка. Калі Алаісу споўніцца трыццаць дзевяць, “дзядзька” нарэшце зможа даць яму сваё прозвішча, у якім пісар зробіць памылку. Гітлер замест Гютлер.
Першая жонка пана Алаіса памрэ, і другая таксама, ён ажэніцца трэці раз — з уласнай пляменніцай. Улетку 1888-га, у прахалодзе вялікай вясковай хаты, якую ён нядаўна купіў, пад сімфанічны акампанемент працавітых мухаў, Алаіс запатрабуе ад чарговай жонкі чарговага выканання шлюбнага абавязку. Алаісу будзе сорак восем, жонцы — васямнаццаць. Сперматазоіды пана Алаіса Гітлера зробяць сваю справу, і Клара Пёльцль, пляменніца ўласнага мужа (нават у інтымныя хвіліны яна называе яго “дзядзя Алаіс”), а таксама яго былая служанка, народзіць сына. Дзіця назавуць Адольфам.
Калі Адольф падрасце, ён будзе слухаць Вагнэра і плакаць ад захаплення. Ён будзе хадзіць у оперу так, як фаны ходзяць на матчы ўлюбёнай каманды. Вагнэр перакуліць жыццё Адольфа. Вагнэр дапаможа яму адчуць сябе героем, адважным і бескампрамісным адзіночкам, рыцарам са сталёвымі нервамі і рамантычнай душой. Вальнадумцам, які скідвае з дэмана ягонае ілжывае покрыва. Урэшце — Месіяй, які прыйшоў, каб ачысціць свет ад варожай навалы.
Калі Адольф зробіцца чытачом (ён будзе чытаць апантана, усё, што трапіцца пад руку), ён возьме ў рукі брашуру Вальнадумца (свой скандальны тэкст Вагнэр пазней апублікуе ў выглядзе кніжкі). І ўпершыню задумаецца, у чым паратунак Агасфера.
Калі Адольф пасталее, ён прыедзе ў вялікі, поўны яўрэяў горад і разгублена азірнецца вакол. Сталіца паставіцца да яго абыякава. Ён спужаецца сам сябе — і не будзе ведаць, каму тут кланяцца, у гэтым Садоме, дзе пануе “жыд”. Вена адштурхне яго, нібы гэта ён — чужаніца, а яўрэі тут — свае. Ён рэфрэнам падумае тое самае, што Багушэвічаў мужык — толькі іншымі словамі, на іншай мове:
Так і на гародзе: лебяда, крапіва, —
Толькі вырві рэпу, — дык зарастуць жыва,
Так як чорт насее! Ото ж так і людзе:
Тутэйшы загіне, дык вораг прыбудзе!
Калі Адольф вырасце, ён прыдумае, як адпомсціць Вене. А туды, дзе некалі закрываў вушы ад пісклявай нямецка-жыдоўскай скрыпачкі бедны Багушэвічаў мужычок, ён пашле незлічонае войска падуладных яму сталёвых жаўнераў. Туды, дзе “прыблудаў як чорт насеяў”, на Усход. І на Захад. І ў тысячы іншых месцаў.
…Але пакуль што сперматазоіды пана Алаіса Гітлера рухаюцца з хуткасцю 30 сантыметраў у гадзіну, і мухі над ложкам гудуць урачыстую ўверцюру да будучых падзей. Аўстра-Венгрыя ў гэты адказны момант — дзяржава, у якой на тэму “яўрэйскага пытання” спрачаюцца ўсе каму не лянота. Гэта імперыя з вельмі ліберальным для тагачаснай Еўропы заканадаўствам. У 1867 годзе імператар Франц-Іосіф даў народам імперыі Канстытуцыю — якая ўраўняла ў правах усе нацыянальнасці і рэлігіі. Кожны зрабіўся не толькі падданым, але і грамадзянінам — фармальна немец цяпер роўны не толькі венгру, але і чэху, харвату, украінцу, паляку, усе роўныя ўсім. У тым ліку яўрэі. Ад гэтага часу апошнія не зазнаюць ад дзяржавы ніякае дыскрымінацыі, але ад іх патрабуецца як мага хутчэйшая эмансіпацыя — яўрэі вітаюць гэтыя змены, яны прысягаюць імператару і робяцца шчырымі патрыётамі манархіі. У параўнанні з суседняй царскай Расіяй Аўстра-Венгрыя выглядае папросту раем, дзе вядуць рэй талерантнасць і мультыкультуралізм, правобразам Еўразвязу, агромністай выспай дэмакратыі на ўсходніх межах кантынента.
Але антысемітызм нікуды не падзеўся — наадварот, ён квітнее, паўсюдна ствараюцца арганізацыі з выразна антыяўрэйскім ухілам. “Яўрэйскае” пытанне дыскутуецца ў газетах і часопісах, у клубах і на публічных лекцыях, у піўніцах і ўніверсітэтах, парламенце і ў школах. Найлепшыя розумы і цёмныя сяляне — усе ломяць галовы над “яўрэйскім пытаннем”, якое трэба абавязкова вырашыць — але ў кожнага сваё рашэнне.
Адна за адной грымяць судовыя справы — там яўрэі здзейснілі рытуальнае забойства, там зноў “елі з кроўю мацу”, там скралі хрысціянскую дзяўчыну, там хлопчыка. Мясцовая паліцыя верыць чуткам, чым далей ад Вены, тым мацнейшыя стэрэатыпы, тым слабейшы закон. У самай гучнай з такіх сфабрыкаваных справаў — так званым “забойстве ў Ціса-Эслары” — толькі дзякуючы прыезду камісіі са сталіцы мясцовы яўрэй не быў адпраўлены на шыбеніцу па фальшывым абвінавачанні ў забойстве. Імператар незадаволены, яму патрэбная стабільнасць, але і ён вагаецца: абараняючы адных яўрэяў, ён дазваляе антысеміцкую прапаганду ў дачыненні да іншых. Свабода слова ў Аўстра-Венгрыі ўпершыню абарочваецца сваім іншым, брыдкім, бокам. Галоўныя палітычныя лагеры імперыі — манархісты, пангерманцы і лібералы — няспынна грызуцца паміж сабой, але ўсе яны адзіныя ў сваёй нецярпімасці да яўрэяў. Нецярпімасці расавай, інтэлектуальнай, палітычнай, рэлігійнай, сацыяльнай, нецярпімасці рознага градусу і рознага ўзроўню — але нават яна не змагла перашкодзіць каласальнаму прарыву яўрэяў у эліту аўстра-венгерскага грамадства. Вынік якога будзе назіраць у пачатку новага стагоддзя малады Гітлер.
Чытаючы працы па гісторыі антысемітызму ў дунайскай манархіі, здзіўляешся найперш таму, як жа глыбока ён сядзеў у людзях той эпохі. Выглядае на тое, што быць антысемітам лічылася не тое каб доблесцю — але прыкметай нармальнасці, быць антысемітам значыла мець погляды, а погляды трэба паважаць. Пагатоў калі гэта погляды паважаных чальцоў грамадства, арыстакратаў, палітыкаў, інтэлектуалаў, навукоўцаў, людзей культуры. На антысеміта амаль нікому не прыйшло б у галаву паглядзець коса — хутчэй, яго б зразумелі і завялі б з ім дыскусію: як вырашыць гэтую праблему? Нярэдка ў такіх дыскусіях удзельнічалі і самі яўрэі — і даводзілі сваю патрэбнасць манархіі, сваю адданасць і лаяльнасць. Пакуль што дзяржава гэтага не аспрэчвала. Знакаміты бургамістр Вены Карл Люгер быў адкрытым, перакананым, закаранелым, пячорным антысемітам — а Вена пры ім зрабілася горадам, яўрэйскае насельніцтва якога ўвесь час узрастала. Парадокс толькі з сучаснага гледзішча…
Лятучы галандзец узяў на палубу Агасфера — а цяпер не ведаў, як высадзіць таго на сушу. Тангёйзер выйшаў з пячоры і зразумеў, што свет змяніўся. Словы, словы, словы. Музыка, якую немагчыма было выключыць. Опера, у якой ніхто не мог сысці са сцэны. Вальнадумцы і іншаверцы, Садом і Гамора, рэпа і пустазелле. “Мы” або “яны”.
6.
Ці былі антысемітамі гэтыя трое паважаных паноў? Ці ненавідзеў яўрэяў пан Рыхард, ці выпадкова ўклаў у вусны свайго героя-мужыка антысеміцкія клішэ пан Францішак, ці выхаваў у юдафобскім духу сына пан Алаіс — і ці магло ўсё стацца інакш, чым сталася?
І так. І не. Jain, як кажуць немцы.
Бясспрэчна, кожны з іх меў у той ці іншай ступені антысеміцкія схільнасці. Гэта не надта лёгка прызнаваць, але гісторыя даводзіць, што большасць еўрапейцаў-неяўрэяў таго часу была антысеміцкай. Як жыць зь Іншым? Тады гэтае пытанне несла ў сабе праблему з выразна негатыўным значэннем, а не з нейтральным. Іншы быў Крыўдай, і крыўдай вялікай — проста таму, што быў Іншы. Як падпарадкаваць яго, як зрабіць яго сваім — або, калі ён не паддаецца, як яго знішчыць? Такія пытанні не лічыліся нечым супрацьнатуральным — наадварот, добра пасавалі да навукова-тэхнічнага прагрэсу, а з ім — і да геапалітыкі. Тое, што Іншага можна проста пакінуць у спакоі, прыняць ягоную Іншасць і жыць з ім у згодзе, падалося б дзевятнаццатаму стагоддзю глупствам. Слабасцю. Адзнакай нацыянальнае імпатэнцыі і проста несучасным поглядам на рэчаіснасць.
Бо яны ж таксама лічылі сябе сучаснымі — гэтыя цёмныя і шчырыя людзі, памяць пра якіх дагэтуль узвышаецца над часам, як крыжы над іхнымі магіламі.
Сучаснасць — прывілей, які перадаецца з рук у рукі. Судзіць людзей мінулага паводле законаў цяпершчыны немагчыма. Толькі вось дзе межы, дзе заканчваецца мінулае і пачынаецца цяпершчына? Наколькі далёкае гэта мінулае? 1850 год — гэта далёкае мінулае? А 1888-ы? А 1933-ы? А 2017-ы?
Для таго, каб сёння прызнаць некага антысемітам, патрабуецца значна менш падставаў — і значна менш часу. З часам наогул такая штука — ён не мінае раўнамерна, гісторыя не адмервае этап за этапам сінхронна ва ўсіх кушлянах, шпітэлях, венах і цюрыхах свету. Кожны з нас жыве ў сваім часе — нехта ўжо ў будучым, а нехта яшчэ там, сярод дэманаў дзевятнаццатага стагоддзя. Большасць — у тым часе, у якім скажуць. Дзяржаве заўжды зручней трошкі адставаць ад часу — інакш яна рызыкуе дажыць да свайго канца.
Чалавек дзевятнаццатага стагоддзя быў больш адпаведны свайму часу, чым чалавек сённяшні. Жах прагрэсу толькі пачынаў набіраць хуткасць. Нам цяпер нават уявіць цяжка, якое павольнае гэта было жыццё.
Што да сённяшніх антысемітаў — яны ўсё яшчэ жывуць там, у часе Вагнэра, Багушэвічавага мужычка, у часы пана Алаіса. Яны выглядаюць злавесным анахранізмам, які смярдзіць смерцю і затхлаю пустатой. Але гэты анахранізм дае “простаму чалавеку” ілюзію спакою і парадку — таго самага парадку, які так горача адстойваў лірычны герой пана Б.
Ні для Вагнэра, ні для Багушэвіча, ні для Алаіса Гітлера антысемітызм не быў сэнсам жыцця. Ён быў самім іх жыццём, атмасферай, у якой яны жылі. А адносна іх біяграфій — толькі адным бокам іхных асобаў. Не апошнім, але і не вызначальным. Самі яны не былі крыніцамі антысеміцкіх ідэй і не былі іх свядомымі праваднікамі. Яны жылі ў свеце, само паветра якога было прасякнутае варожасцю да яўрэяў — побытавай, прафесійнай, рэлігійнай або дзяржаўнай, якая розніца. Ім было наканавана кіпець у гэтым варыве і зварыцца ў ім зажыва.
Дзіўна, што Рыхард Вагнэр у сваёй вялікай аўтабіяграфіі ні разу не дазваляе сабе шчырага антысеміцкага выпаду. Яўрэі мільгаюць у ягонай кнізе сям і там — калі верыць успамінам, з многімі з іх Вальнадумец меў добрыя стасункі, некаторыя дапамагалі яму, а ён ім. І толькі калі Вальнадумец успамінае свой тэкст у “Новым музычным часопісе”, тон ягоны раптам змяняецца, а з вуснаў ляціць сліна. За той тэкст на яго, Вальнадумца, накінуліся ўсе газеты Еўропы, і гэтыя газеты, піша Вагнэр, былі спрэс у руках яўрэяў, і некаторыя з яўрэяў цкавалі яго да канца іх жыцця. А ўсё таму, крычыць Вагнэр, што ён сказаў праўду, праўду, праўду, усё таму, што ён напісаў сур’ёзны артыкул, не апускаючыся да падбухторвання супраць яўрэяў, напісаў артыкул пра музыку! Праўда і музыка: вось адзінае, што яго хвалявала, даказвае Вагнэр сваім сучаснікам.
Колькі тут асабістага і колькі — ідэалогіі? І ці можна тут іх наогул размежаваць? Пра французаў Вагнэр пісаў яшчэ горш, чым пра яўрэяў, — дык, можа, ён быў хутчэй франкафоб, а не антысеміт? Артыкул яўрэя Карла Маркса “Да яўрэйскага пытання”, які Вагнэр уважліва прачытаў і асэнсаваў, яшчэ больш антысеміцкі за Вагнэраў — дык, можа, вось хто быў настаўнікам Вальнадумца? А заадно і ягонага самага адданага слухача?
Пан Алаіс Гітлер быў кепскім бацькам. Дзяцей ён бачыў рэдка — значна радзей, чым дно куфля або кілішка. А калі бачыў, быў з імі суворы, грубы, нешматслоўны і пагардліва-халодны. Ён не хацеў іх выхоўваць, ён зрабіў сваю справу: 0,1 см у секунду, 30 см у гадзіну. А больш за ўсё ён не хацеў у доме ніякіх герояў-адзіночак і вальнадумцаў. Ніякіх скрыпачак — скрыпачка добрая для шынка, але не для дому, ніякага малявання, ніякіх кніжак, апрача карысных. Ён, які выбіўся ў людзі, хацеў ад свайго патомства найперш нармальнасці, пакоры, законапаслухмянасці і працавітасці. Ён быў добры чыноўнік і верны падданы імператара Франца-Іосіфа — і законы імперыі, якія дала яўрэям роўныя правы з усімі, выконваў з усёй строгасцю. Дома і ў шынку ён сам вызначаў, хто яўрэй, а хто не. А на службе гэта вызначалі іншыя.
Ці быў антысемітам пан Францішак Б., сказаць цяжка — ва ўсялякім разе, калі й быў, дык не большым за тых, хто яго атачаў. Нянавісць аўтар аддаў герою — але сам не пэцкаўся. Дыстанцыя паміж аўтарам і героем у Багушэвіча наогул настолькі сцёртая, нібы гаворка ідзе пра наўмыснае стварэнне алібі. Сялянскі антысемітызм падаваўся паэту, відаць, не столькі прыродным, колькі апраўданым, вытлумачальным, вымушаным. Не яўрэі цікавілі пана Б. — а беларусы, і ўсё, што магло абгрунтаваць ператварэнне іх у нацыю, было прыдатным і важным. Мова, звычаі, тэрыторыя, гісторыя. Вера. Вераванні. Стэрэатыпы. Робячыся голасам таго, хто не можа гаварыць, пераймаеш усе “ўхваткі” — а інакш які сэнс? Вядома, што Багушэвіч пісаў артыкулы пра яўрэяў па-польску, але не яны зрабілі беларусаў тымі, кім яны ёсць. Прыгадваецца знакамітая Прадмова да “Дудкі беларускай” — ёсць там сказ, які гучыць крышку па-ксенафобску і таму камічна, бо сам тэкст наіўны і просты, а тут бач ты, мужыку ледзьве не паў-Еўропы ў прыклад ставяць.
“…Якаясь маленькая Булгарыя — са жменя таго народу, — якіясьці Харваты, Чэхі, Маларосы і другія пабратымцы нашыя і ружны чужы зброд, жыды маюць па-свайму пісаныя і друкованыя ксёнжачкі і газэты, і набожныя, і смешныя, і слёзныя, і гісторыйкі, і баячкі; і дзеткі іх чытаюць так, як і гавораць…”
Цікава, што прачытаць гэты пасаж можна па-рознаму. “Жыды” тут ці то асобна ад усіх стаяць: 1) пабратымцы 2) ружны чужы зброд 3) жыды — ці то “жыды” і ёсць “чужым збродам”, то бок не “пабратымцамі”. Але ўсё роўна яўрэі з іхнымі кніжачкамі і газетамі — гэта прыклад беларусам. Што гэта — варожасць? Або проста зноў водгулле яго — клятага “яўрэйскага пытання”? Ці звычайнае патуранне мужыцкім страхам і крыўдам?
Ад таго, антысеміты яны або не, гэтыя трое паноў, якія лічылі сябе добрымі хрысціянамі і сур’ёзнымі людзьмі, зменіцца не так шмат. Вагнэр застанецца аўтарам вялікай музыкі і рэвалюцыянерам у мастацтве, Багушэвіч — адным з заснавальнікаў Беларусі, першым паэтам нацыянальнай ідэі, пан Алаіс — бацькам д’ябла ў чалавечым абліччы, а насамрэч — звычайнага чалавека, народжанага жанчынай ад мужчыны. Пакінутага імі будучыні хопіць яшчэ надоўга. Мы сыдзем — а яны застануцца. Нават пан Алаіс, які вельмі не хацеў трапіць у гісторыю (а пагатоў у такую кепскую).
Мёртвыя не ведаюць, у якой кампаніі апынуцца сярод жывых. Мёртвыя не ведаюць, у якіх тэкстах іх паселяць. Але і жывыя часам не ведаюць, што яны ўжо запісаныя ў мёртвыя. Запісаныя іншымі жывымі — смяротна хворымі на нянавісць і страх.
7.
На гэтую берлінскую вілу, якая прыгожа ўладкавалася на беразе Ванзэе, завітаць можа кожны: уваход вольны з ранку і да васьмі вечара. Лета зазірае ў вокны — а можа, гэта проста малады мыйнік балансуе па той бок шкла са сваёй анучай. Мы з табой паволі рухаемся па вялікіх пакоях — моўчкі ўглядаючыся ў тэксты і фота. Мы ў доме так званай Ванзэйскай канферэнцыі, аднаго з помнікаў Халакосту, — і мне хочацца цішыні. Мне хочацца як мага далей трымацца ад нейкага экскурсавода, які па-расійску гучна тлумачыць цяпер шумным гасцям нямецкай сталіцы, дзе яны знаходзяцца і чаму гэта важна. Так, гэта мае фобіі і мае стэрэатыпы — але мне робіцца страшна; мне ўсё здаецца, што ў галаве нейкага з гэтых турыстаў шэпча ў гэтую самую секунду голас: “А што? Так ім і трэба, тым жыдам. Не паспелі немцы… Усіх не паспелі. А калі б паспелі… А што калі б паспелі? Можа, і праўда?..”
Я ведаю, што мінулае амаль нікога нічому не навучыла. Мінулае — той настаўнік, якога ніколі не слухаюць пераможцы. Мне і праўда здаецца, што я чую гэты голас: “Так ім і трэба”. Гэтага не можа быць, гэта ўсё мая параноя, супакойваю я сябе. Хоць насамрэч — можа. Чужая душа — потемкінская деревня. Ці як там у іх кажуць? Я іду далей, я чытаю дакументы, я разглядаю фота і прымушаю сябе не адварочвацца. Я ведаю, што ты робіш цяпер тое самае. Я губляю цябе ў гэтых пакоях — і хаваюся сам ад сябе. Але голас не замаўкае.
20 студзеня 1942 году на гэтай утульнай віле сабралася кампанія сур’ёзных паноў — паноў, якія самі сябе лічылі працавітымі патрыётамі, вернымі доўгу, загаду, закону. Кампанія аматараў добрай музыкі і каньячку пад каву. Іхныя партрэты вісяць на сценах, ці то пятнаццаць, ці то шаснаццаць твараў — цалкам сабе чалавечых абліччаў тых, хто ў той дзень адразу пасля сняданку заняўся тут “канчатковым рашэннем” “яўрэйскага пытання”. Я вось ужо не памятаю, колькі іх там было, тых партрэтаў, — а яны вось усё ведалі, усё, што было неабходна для справы: колькасць яўрэяў у еўрапейскіх краінах была падлічаная, правераная, пацверджаная, лічбы на паперы чакалі змяншэння — да нуля, да пустаты, да палёгкі, да настуканага на машынцы з пачуццём выкананага доўгу кароткага рэзюмэ: judenfrei. Тыя паны ва ўніформе і без дакладна ведалі, колькі яўрэяў засталося ў Weißruthenien, колькі ў Грэцыі і нават колькі ў маленькай Албаніі (200 чалавек). Колькі ж рознага народу ў Еўропе той чорт насеяў?..
Trau keinem Fuchs auf grüner Heid und keinem Jud auf seinem Eid. Вока вычэплівае са сцяны гэты вясёлы, яркі плакацік 30-х гадоў — і старая народная нямецкая прымаўка улазіць у галаву адразу ж і надоўга. Яркія фарбы, зелень травы, бялявае дзіця — і тут жа скурчаны нос пахілага дэгенерата, які задумаў нешта гнюснае. Trau keinem Fuchs… Нібы нехта паўтарае гэта, са смехам, нягучна, але выразна. Нібы нехта хоча, каб я яго пачуў. У мяне вострае, вусцішнае адчуванне, што я чую галасы, галасы з мінулага. Галасы цёмных і вусцішных ідэй. Не вер, кажуць яны.
Нічога гэтага не было.
А тое, што было — было правільна.
Ты можаш дажыць да чаго заўгодна. Да прылёту іншапланетнікаў і лекаў ад раку — але да лекаў ад антысемітызму — наўрад ці. Ты калі-небудзь задумваўся, чаму?
То ж бо то.
Проста голас. Як жа проста наступіць на яго і раздушыць. Але ён прарвецца зноў, у нечай галаве, у іншым месцы, у іншы час. З ратоў ашалелых ад улады палітыкаў, з набітых таннай прапагандай ратоў натоўпу, які так любіць простыя адказы, з шырокага рота купленага ў крэдыт тэлевізара, у які глядзіць не адрываючыся звычайная беларуская сям’я. З старонак “высокадухоўных” кніг. З магілаў фанатыкаў і катаў, да якіх яны, так званыя простыя людзі, год за годам нясуць прыгожанькія вянкі і свае атручаныя нянавісцю душы.
Гэты дом любіць паразмаўляць. Любіць паклікаць у скрыпучыя пакоі бяссільныя галасы мёртвых і паглядзець, што будзе. Балбатлівы дом на беразе бліскучага берлінскага возера. Я думаю адначасова пра сотні рэчаў. Пра свой час — найлепшую абарону ад страшных ідэй мінулага. Пра тое, як мне пашанцавала ў ім жыць: мой час — мая крэпасць. Мой час не прызнае апраўданняў, ён адмаўляе тэрмін даўнасці, ён патрабуе ад мяне, нас, ад кожнага, хто ў ім жыве: назаві чуму — чумою, зло — злом, забойства — забойствам. І я слухаю свой час. Будзь нецярпімы да нецярпімасці — кажа мне ён. Не паўтарай памылак. Інакш нашто ты вучыўся чытаць і нашто ты пішаш кнігі — і навошта сюды прыйшоў?
Я думаю пра беларускі фэйсбук, у якім “права” антысеміта быць антысемітам надзіва лёгка прызнаецца, нібы мы жывём у дзевятнаццатым стагоддзі і антысемітызм (“ну навошта так груба?..” — крывяцца яны) зноў лічыцца “поглядамі”, на якія кожны мае права. Я бачу партрэты “шчырых беларусаў”, якія выстаўляюць напаказ сваю нянавісць, сваю пячорную юдафобію — і ў іншых шчырых беларусаў гэта чамусьці не выклікае гідоты. Нібы нічога гэтага не было: масавых забойстваў, крыві і попелу, перамяшаных з сухімі лічбамі, не было пякельных планаў і самага страшнага ўроку, які толькі магла даць нам гісторыя.
А яшчэ я думаю пра тое, што Еўропа — гэта музыка, а музыка нічому і нікога не здольная навучыць.
І, вядома ж, пра скрыпкі.
Віла пахне чалавечым потам і вымытым шклом.
І чамусьці — паперай. Старой паперай.