Ян Баршчэўскi

Душа не ў сваiм целе

Пераклад: Мiкола Хаўстовiч

Разлеглы абшар Валынi1 ў большай частцы пакрыты лясамi, на захадзе ж вачам адкрываюцца стэпы i зусiм iншыя краявiды. Праз ваколiцы i мястэчка Цуднаў2 плыве Цецераў; на заходнiх i ўсходнiх берагах гэтае рэчкi ўздымаюцца высокiя дзiкiя скалы, нiбыта руiны даўнiх часоў, i здаецца, што iх накшталт сценаў узнесла сама прырода, каб адмежаваць Палессе ад тлустае i ўрадлiвае зямлi. Ад Цуднава аж да межаў Падолля3 - паўсюль улетку можна бачыць нiвы, засеяныя буйною пшанiцаю; тут зямля без вялiкiх намаганняў аратага дае багаты плён. Хоць жыхары гэтых ваколiцаў забяспечаны ўсiм, што толькi трэба дзеля iхнiх выгодаў, аднак i сярод iх слёзы, трывога, пакуты сустракаюцца як i ўсюды; няма праўдзiвага шчасця, няма раю на гэтай зямлi.

Халера, цяжкая азiяцкая хвароба, ахапiла ўсходнюю частку Еўропы i ў 1847 годзе, пераходзiла з месца на месца, iмкнучыся на поўнач i на захад; i гэтай кары Божай паўсюль папярэднiчала надзвычайная трывога. У пачатку чэрвеня 1848 года4, у самую спёку, з'явiлася яна на Валынi i была ў асобных мясцiнах жудаснаю; у мястэчку Цуднаве i ў ваколiцах пасля гэтае страшэннае бяды шмат засталося няшчасных удоў i сiрот.

Увосень, калi небяспека тае страшнае эпiдэмii знiкла, у доме шляхцiца Н. сабралiся суседзi, i сярод iх пан Зянон, якi, вандруючы па гэтым краi, пазнаёмiўся з ветлiвым гаспадаром. У гэтай грамадзе пачалася размова пра халеру, пра нябожчыкаў i пра тых, хто ачуняў; госцi, нiбыта мараходы на беразе пасля жахлiвае марское буры, успамiналi сяброў i знаёмых, што знiклi ў вiрах, i тых, каму Бог дазволiў выплыць на бераг, каб яшчэ працягваць пiлiгрымку свайго жыцця.

- Шкада Саматнiцкага, - прамовiў адзiн з гасцей. - Добры быў чалавек! Як ён стараўся дапамагаць тым, хто пакутаваў ад гэтае хваробы, а сам памёр без догляду, бо жыў у адзiноце на хутары, дзе толькi дрэвы шумяць над дахам.

- Адкуль, Мацею, у цябе такiя весткi? Саматнiцкi i цяпер жыве на тым жа хутары, я нядаўна сам яго бачыў.

- Я ведаю, што хтосьцi там жыве, але не ён, бо знаў яго добра. Быў гэта мужчына высокага росту, светлавалосы, досыць прыгожы, а гэты - зусiм iншы, ростам значна меншы, худы, чарнявы i, здаецца, нават старэйшы.

- Гэта Саматнiцкi. Праўда, нiжэйшы, iншы з твару, бо ён цалкам перамянiў цела, а як гэта сталася, ведаю толькi я.

- Дзiўныя рэчы ты апавядаеш, пане Мiкола, - сказаў гаспадар. - Усiм нам цiкава ведаць, якiм гэта чынам можа чалавек змянiць сваё аблiчча.

- Рэч немагчымая, незразумелая, надзвычайная i нечуваная, але так было.

- Аднак растлумач жа нам гэтую загадку! - закрычалi ўсе госцi. - Бо нiхто з нас адгадаць яе не можа.

- I я таямнiцу не зразумеў ва ўсiх дэталях, але пра тое толькi раскажу, што бачылi, i пра тое, што ён сам нядаўна расказваў.

У часе тае лютае халеры, ведаеце самi, Саматнiцкi быў смялейшы за самiх лекараў, рызыкаваў, на любы клiч ляцеў, абы толькi даць ратунак людзям: хворых нацiраў нейкiмi таямнiчымi лекамi i штосьцi даваў выпiць, ды такiя гэта мела добрыя вынiкi, што анiводзiн не памёр з тых, каго ён наведаў.

Цуднаўскi мешчанiн, адзiн з маiх знаёмых, расказаў мне пра такое дзiўнае здарэнне. Ягоная жонка раптоўна адчула моцны боль у сярэдзiне, i зараз жа з'явiлiся ўсе прыкметы тае страшнае хваробы; дык ён паспяшаўся да нашага цудоўнага лекара прасiць дапамогi. Калi ён прыбег на хутар, то аслупянеў, уражаны незразумелым вiдовiшчам: на панадворку перад самаю брамаю ўбачыў Саматнiцкага; той выглядаў нябожчыкам: рукi i ногi былi не падуладныя яму, вочы адкрытыя, твар бледны; мёртвае цела, адарваўшыся ад зямлi, рухалася, i здавалася, што нейкая нябачная сiла кiдала гэты труп ва ўсе бакi. Мешчанiн хацеў ужо ўцякаць адтуль, але пачуў голас: "Пачакай хвiлiну, спачатку трэба, каб ты маё цела намазаў лекамi i выратаваў ад пошасцi, тады буду гатовы iсцi з табою". Праз колькi хвiлiнаў цела стала на ногi, здаровы Саматнiцкi аправiў на сабе вопратку i сказаў: "Ну, цяпер пойдзем, ведаю, чаго ты прыйшоў: жонка твая ачуняе". I сапраўды, таемнымi сваiмi лекамi ён выратаваў яе за пару гадзiн.

А вось якiм чынам гэты дзiўны лекар, што засцерагаў сябе i ратаваў iншых, трапiў у вялiкае няшчасце. Пэўнага дня, калi ён, маючы намер iсцi да хворых, намазваў сваё цела, каб засцерагчыся ад пошасцi, адна асоба, якую ён моцна кахаў, недзе ў далёкiм краi цяжка захварэла на халеру. Саматнiцкi гэта ўбачыў, бо кажуць, што душа, калi яе не абцяжарвае цела, далёка бачыць i чуе. Быў ён вельмi ўзрушаны, i нават забыўся, што з целам ягоным можа здарыцца няшчасце, калi не схаваць яго ў зацiшным кутку. Пакiнуўшы цела ля брамы хутара, паляцеў, каб як хутчэй паспець з таемнымi лекамi. Пасля выратавання мiлае яму асобы i вяртання дахаты, ён ужо не ўбачыў свайго цела, якое людзi знайшлi ды пахавалi, лiчачы, што ён памёр ад пошасцi. Няшчасны Саматнiцкi без цела быў нябачны, нiкому не мог i слова сказаць, бо, чуючы ягоны голас, усе жагналiся ад страху, мяркуючы, што здань з iмi размаўляе. Не маючы мажлiвасцi даведацца пра сваё цела, ён блукаў доўгi час незаўважаным, нарэшце знайшоў на дарозе нейкi труп, з якога толькi што душа вылецела, прымусiў сваiмi таемнымi лекамi цыркуляваць кроў, улез у чужое цела, вярнуўся на свой хутар i цяпер жыве там самотна: нiхто яго не пазнае, усе лiчаць яго нябожчыкам.

- Лепш бы зрабiў, - прамовiў гаспадар, - калi б ужо адышоў назаўсёды на той свет, чым блукаць па зямлi ў чужым целе.

- Хоча цi не хоча, - сказаў Мiкола, - аднак мусiць пакутаваць на зямлi i чакаць, пакуль праб'е гадзiна, прызначаная Богам.

Калi яны так размаўлялi, адчынiлiся раптам дзверы, i ўвайшоў незнаёмы: твар цёмны, пануры, зусiм бяскроўны, анiякага пачуцця на iм, нос тонкi, пакрыты сухою скураю, вусны без колеру, вочы без выразу, i, здаецца, iмгла нейкая iх ахутала. З плячэй незнаёмца спадаў сурдут, ахiнаючы яго схудалае цела.

- Так, пане Мiкола, - пачаў ён працяглым i манатонным голасам, - я той самы Саматнiцкi, пра якога ты толькi што казаў. Чужое цела - цяжар мне на гэтым свеце, не варта яно маiх клопатаў, але вочы душы далёка бачаць i вушы далёка чуюць: ведаю, пра што ты цяпер гаварыў; дзякуй, што пра мяне ўспамiнаў; чалавек у маiм стане не сустрэне на зямлi нi знаёмых, нi сяброў.

Усе моўчкi пазiралi на маркотную, нябачаную дагэтуль постаць. Маўчанне парушыў Мiкола:

- Ратуючы iншых ад смерцi, ты сам трапiў у большае няшчасце, чым смерць.

- Нiхто з iх не вiнаваты, што я так пакутую.

- Я калiсьцi ў Вiльнi ведаў Саматнiцкага, - сказаў Зянон. - Можа, ты маеш там кузена?

- Гэта я сам, але не такi, якiм быў колiсь.

- Цi даўно жывеш у гэтым краi?

- Ужо некалькi гадоў; i туды, дзе быў, не вярнуся: цяпер нiхто мяне там не пазнае. I яна не пазнае, - не паверыць, не пашкадуе, смяяцца будзе, як з вар'ята.

- Шмат розных выпрабаванняў было ў тваiм жыццi?

- Даследчык шукае таямнiцы, бяда шукае даследчыка. Зяноне, калi верыш, што я той самы, якога ты знаў колiсь у Вiльнi, прыйдзi заўтра ў маю хацiну - у мяне ёсць пра што расказаць i пра што прасiць. Бывайце. Думайце пра мяне, як вам заманецца.

Пасля ягонага адыходу госцi ў задуменнi пазiралi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць: з гаворкi здаецца ён тым самым Саматнiцкiм, знешнасць жа зусiм iншая.

- Бачыце, суседзi? - прамовiў Мiкола. - Як вам гэты госць? Усё спраўджваецца, аб чым я вам нядаўна казаў: твар, вусны, нос, вочы, валасы i ўсё тое, што мае гэтае цела, - не ягонае ўласнае, але ён той самы Саматнiцкi, бо i сам сябе так назваў i тое, што я казаў, пацвердзiў.

- Але здаецца, - сказаў Мацей, - што яго не прынялi на тым свеце, дык мусiў зноў вярнуцца на зямлю, бо ён нiбы нябожчык. Няма ў iм жыцця.

- Дзiўны госць, - сказаў гаспадар. - Я не затрымлiваў яго, бо, кажучы шчыра, ягоны прыход, быццам з таго свету, выклiкаў у мяне нейкае незразумелае пачуццё.

Увесь той вечар суседзi гаманiлi пра Саматнiцкага.

* * *

Дзень быў восеньскi, неба хмурнае, шумелi дрэвы над счарнелым дахам хутара, вецер падымаў у паветра жоўтую лiстоту. Саматнiцкi нерухома сядзеў ля акна, нiбы драўляны iдал. Зянон зайшоў у хату, спынiўся i доўга глядзеў на гаспадара, нарэшце, каб абудзiць яго, госць папытаўся голасна:

- Як маешся, пане Саматнiцкi?

I той раптоўна, нiбы сон адагнаўшы, ускочыў з месца i прамовiў:

- Дзякуй, што мяне наведаў. Я не прывiтаў такога добрага госця, бо быў у гэты час вельмi далёка.

- Пэўна, дзесьцi ў далёкай мiнуласцi, прыемна сяды-тады той край думкаю адведаць.

- Праўда, тут горш, але там, дзе быў, мiнулае i сучаснасць заўсёды аднастайныя: Адэля са спакойным тварам, з мiлаю ўсмешкаю бавiцца ў сябрыне вясёлых гасцей - гэты расказвае ёй, што чуў, той - шту прачытаў, якi новы твор выйшаў з друку, пра знакамiтых пiсьменнiкаў, пра лiтаратурную славу, як круцiцца то сюды, то туды Кола Фартуны, шту дзеецца ў вялiкiм свеце. I нiхто там пра мяне не ўспомнiў, i Адэля, размаўляючы то з гэтым, то з тым, пра мяне - нi слоўца.

- Гэта звычайная рэч: час сцiрае надпiсы на цвёрдым мармуры, а людскую памяць лёгкi ветрык развее, малая хмарка заслонiць.

- I я гэтага хацеў, ды лiчыў, што ў далёкiх краях новыя мясцiны, маляўнiчыя краявiды ды выпрабаваннi зменяць мае думкi i жаданнi: пабываў у стэпах, бачыў цуды, узiраўся ў таямнiцы прыроды, - аднак хмары i стэпавыя вятры не развеялi, не засланiлi маiх успамiнаў.

- Ты не перамянiў сваiх пачуццяў, але, пэўна, скарыстаў розныя адкрыццi гэтага краю, якi раней не ведаў; хацеў бы i я штосьцi даведацца з гэтых адкрыццяў.

- Якiя выгоды я меў тут? Бачыш, якi я цяпер? Калi я трапiў у гэты край, то ўпадабаў лагодны клiмат, разлогi ўрадлiвых нiваў, раскошу расквiтнелых садоў, ветлiвасць i дабрыню жыхароў. Аднак праз некалькi месяцаў захацелася мне болей пазнаць: я перш-наперш прагнуў пабыць ва Уманi5, пабачыць пекны Сафiеўскi сад, так услаўлены ў паэзii Трамбецкага6, бо ён у маiм уяўленнi маляваўся зямным раем; я вандрую, як звычайна, без вялiкiх выдаткаў, i напрыканцы траўня пабачыў ужо разлеглыя стэпы Ўкраiны. Знаёмячыся з вулiцамi горада Уманi, я згадваў пра тыя страшныя зверствы, якiя чынiлiся тут у часе нападу гайдамакаў.

Шукаючы сад, я даведаўся ад тамтэйшых жыхароў да яго дарогу i пайшоў туды праз высокую браму прыгожай архiтэктуры, заўважыў сажалку, якая з двух бакоў была закрытая гарыстаю мясцовасцю, лясным гушчаром i зiхацела ў цiшы, нiбы люстра. Паўзiраўшыся на статуi з белага мармуру, што стаяць ля вады, я пайшоў правым бокам далей, любуючыся шторазу новымi краявiдамi; прыемна глядзець на расквiтнелую ўвесну прыроду, а тым больш, калi яе мастацтвам, стараннем i выдаткамi даводзяць да iдэальнае прыгажосцi; там усё ў той час вабiць чалавечае вока. Бачыў высечаныя ў дзiкiх, зарослых лесам скалах гроты, бачыў гаманкiя крыштальныя воды на iмшыстым дзiкiм каменнi, бачыў аграмадны гранiт, што ледзь трымаецца на абломках скалы, палохаючы людзей, бачыў у чыстай крынiцы рыбу, якая зiхацела золатам i срэбрам. Там лугi i ўзгоркi ўкрыты прыгожымi кветкамi, у кустах чуваць пошчак салаўёў, бачыў там чароўны палац Псiхеi ды прыгожы востраў багiнi Калiпсы; там сустрэнеш усё, што толькi можа стварыць уяўленне паэтаў.

Самотны, блукаў я па зацiшках гэтага саду. Дзень быў ясны, i ўсё квiтнела, нiбы ў раi, толькi мае думкi ахапiла скруха. Будучае i мiнулае, быццам дзве чорныя хмары, вiселi перада мною i за мною, нейкае журботнае прадчуванне ўпляталася ў мае мары; я хацеў бачыць толькi цярноўнiк, лiчачы, што на адно толькi тое i нарадзiла яго прырода, каб я спыняў на iм свой позiрк праз усю пiлiгрымку майго жыцця.

Сказаўшы гэта, Саматнiцкi замоўк, i здавалася, зноў здранцвеў: знерухомела ягоная постаць, i на твары, быццам драўляным, не было анiякага руху. Зянон, не бачачы прыкметаў жыцця, пазiраў на яго з трывогаю; нейкi час яшчэ доўжылася маўчанне, нарэшце, нiбы абудзiўшыся з летаргiчнага сну, той пачаў зноў апавядаць:

- Быў я далёка, але i там спаткаў ля кветак калючы цярноўнiк. Аднак вярнуся да свайго апавядання. Прысеўшы i абапёршыся рукою на дзiкую скалу, я аддаўся сваiм тужлiвым мроям; раптам нейкi жыд з сухiм, панурым, змучаным тварам, худы, у доўгай вопратцы, наблiжаючыся да мяне, сказаў:

- Я - музыка, без iнструмента граю на габоi; падарожнiчаў па многiх краiнах, i ўсюды маё гранне прымалi з вялiкiм захапленнем. Можа, пан дазволiць зайграць яму што-небудзь?

- Грай, што табе падабаецца, - адказваю.

Ён скрывiў вусны, прыцiснуў праваю рукою надзьмутыя грудзi, па твары прабеглi канвульсiўныя дрыжыкi - зайграў нейкi жалобны марш. Слухаючы гэтую журботную музыку i гледзячы на канвульсii твару i на ягоныя грудзi, я не мог заставацца абыякавым: аддзячыў як мог i папрасiў, каб не граў болей, не падрываў сваё здароўе; ён узяў плату, аднак зiрнуў на мяне так, быццам быў пакрыўджаны.

- Ты ведаеш лепш за мяне гэты сад, - кажу, - цi ёсць тут кусты цярноўнiку?

- Навошта шукаць кусты цярноўнiку, - адказвае, - глянь уверх, над галавою расце велiзарнае дрэва.

Я ўзняў вочы ўверх i ўбачыў высокую акацыю з вялiкiмi вострымi калючкамi; я хацеў яму нешта сказаць, але ўжо музыкi каля мяне не было.

Нейкi час я яшчэ блукаў па садзе, забiраўся ў цёмныя гроты, узiраўся ў струменi вады, у дзiкiя гранiты, у мармуровыя статуi; нечакана пачало цямнець, зашумеў вецер у гушчары дубоў; убачыўшы на небе хмары, я паспяшаўся вярнуцца ў горад.

Зяноне, людзi рознымi шляхамi iдуць да Вечнасцi, але пра ўсё, што бачылi i перажылi на гэтай зямлi, пра свае забавы, мары, пра шчаслiвыя ды нешчаслiвыя сны, якiя мроiлiся iм у падарожжы таго жыцця, яны расказваюць наступным пакаленням.

Заснавальнiк Сафiеўскага саду, валодаючы велiзарнымi маёнткамi, мiльёнамi лiчачы свае скарбы, не ведаючы пакутаў жабрацтва, не думаючы нi пра што iншае, як толькi пра прыемныя забавы, хацеў гэты сад з яго крышталёвымi водамi i квяцiстымi далiнамi зрабiць пенатамi грэцкiх багiняў; i гэта сталася сярод разлеглых стэпаў Украiны, дзе раней воку не было за што зачапiцца.

Ёсць за некалькi мiляў ад Уманi i за некалькi вёрстаў ад мястэчка Тэплiка яшчэ адзiн сад - Гайнароўскi, як назвалi яго тутэйшыя жыхары. Заснавальнiк гэтага саду, пан Гайнар, пасялiўшыся ва ўкраiнскiх стэпах, iнакш глядзеў на свет. Iдучы праз панурую пустыню жыцця, не марыў ён нi пра залаты век, нi пра рай на зямлi, не збiраўся нiкога здзiвiць чароўным краявiдам, не дбаў пра славу; iншыя ў яго былi думкi, iншая мэта.

Вандруючы там i чуючы няраз жарты, розныя меркаваннi i дзiўныя апавяданнi пра той сад, я наважыў паглядзець усё ўласнымi вачыма, пазнаёмiцца з гаспадаром i зразумець ягоныя думкi.

Сярод стэпу вiдаць каля вады высокiя дрэвы адзiнокага хутара; наблiзiўшыся да гэтае мясцiны, я не заўважыў анiякае агароджы, не спаткаў анiводнага чалавека, нават сабака не абазваўся каля самотнае хацiны, а ў цянi садовых дрэваў паўсюль панавала цiша, толькi часам шумелi кранутыя ветрам галiны. Ля самага ўваходу, у вiшняку я заўважыў некалькi пчалiных калод, каля iх адпачываў у засенi дрэваў нейкi чалавек, побач на траве сядзеў хлопец: заўважыўшы мяне, ён адразу ж разбудзiў гаспадара. Быў той ужо ў гадах, апрануты ў белую палатняную вопратку, худы, твар шчуплы, смуглы; з-пад густых броваў пранiклiвым вокам ён пазiраў на мяне; падышоўшы да яго, я папрасiў дазволу агледзець сад i пазнаёмiцца з мясцовасцю.

- Мой сад, - сказаў ён, - нагадвае дзiкi лясны гушчар, тут анiводзiн краявiд не прывабiць вока.

- Наследаванне прыродзе, - адказаў я, - больш слаўны занятак, чым усялякiя вытанчаныя аздобы.

- Пра iх я зусiм не думаў, у мяне iншыя намеры.

- Значна больш можа быць карысцi ад таго, што абвесцiць Вышэйшая думка i Вышэйшае iмкненне, чым наследаванне чаго-небудзь. Я, упершыню наведаўшы гэты край, хацеў бы запомнiць тое, што не сустрэнеш у iншых мясцiнах.

- У iншых мясцiнах - iншыя патрэбы ў жыхароў; дык я буду тлумачом маiх думак, бо не разумеючы iх, людзi рознае мяркуюць i дамышляюць. Ды тут вельмi вузкiя i стромкiя сцежкi, я пайду паперадзе, буду праваднiком.

Я iшоў за iм у засенi асiнаў; вузкая сцяжынка, нiбы ў лабiрынце, вiлася перад намi, з абодвух бакоў былi глыбокiя канавы i ямы, берагi якiх зараслi густымi кустамi лазы i густою высокаю травою; у асобных мясцiнах была вiдаць пакрытая зялёнаю цвiллю вада, а ў iншых, зацененых густымi галiнамi, велiзарныя п'яўкi снавалi сюды-туды; нейкая iмгла вiсела над панурай i дзiкаю прастораю; у паветры была надзвычайная вiльгаць, быццам пасля нечаканага дажджу, хоць дзень быў спякотны.

- Праца цi прырода, - запытаўся я, - надалi гэтым мясцiнам такi пануры ды дзiкi выгляд? I якiя могуць быць з гэтага выгоды?

- Глянь на неабсяжныя стэпы Ўкраiны i шырокiя засеяныя нiвы - тут урадлiвая i шчодрая зямля, але ад клiмату часта бывае недарод. У гэтых мясцiнах пануюць вятры i незвычайная гарачыня, сонца выпальвае не толькi пасевы, але i травы ў нiзкiх ярах, ды так, што няма пашы, i ўлетку жывёла без корму i вады. Я працаваў шмат гадоў, капаючы гэтыя ямы i канавы, саджаючы дрэвы i кусты, каб затрымаць вiльгаць; i ўжо шмат зрабiў, вада з майго саду, разлiваючыся далей, забяспечвае патрэбы ваколiцы i мястэчка Тэплiка. Чалавек, якi нязменна iдзе да мэты, не толькi зямлю, але i атмасферу можа змянiць; гэтая вiльготная iмгла, якую ты бачыш зараз у маiм панурым садзе, збiрае дажджавыя хмары з усходу i захаду ды поiць вiльгаццю сасмяглыя стэпы: глядзi, i цяпер над нашымi галовамi скупчылiся цёмныя воблакi i не рушацца з месца; удалечынi вiдаць яснае сонца, а мы тут - у засенi.

Так апавядаючы пра свае думкi i намеры, ён вёў мяне ўсё далей i далей вузкiмi сцежкамi ў дзiкiм лабiрынце; там, дзе шырокая канава адмяжоўвала гэтыя мясцiны ад стэпу, я заўважыў нейкi лёх, што вёў пад зямлю, уваход у яго быў прыкрыты густымi кустамi.

"Навошта патрэбна гэтае цёмнае падзямелле?" - спытаў я. "Тут, - адказаў пан Гайнар, - лёх i падземны пераход з аднаго месца ў iншае; яны служаць не толькi дзеля ахалоджвання паветра ды збiрання вiльгацi, але i iншая. Ды няхай таго нiколi не будзе. Ты чытаў пра страшэнныя зверствы Гонты i Жалезняка, ведаеш пра напады ягоных гайдамакаў, якiя лiлi кроў па ўсёй Украiне; у выпадку такiх нападаў лабiрынт i таемныя лёхi ў маiм садзе могуць служыць схованкаю для няшчасных жыхароў. Але гэта толькi пры нагодзе; хадзем далей, пакажу яшчэ, зробленае мною".

Мы выйшлi на больш адкрытую мясцовасць у другой частцы саду, спынiлiся каля квадратнае сажалкi, што мела ў шырыню i даўжыню блiзу дзесяцi сажняў, а празрыстая вада была цёмна-жоўтага колеру, накшталт задымленага тапазу; тут я ўбачыў кусты нейкiх раслiн, з вельмi цёмнай зелянiнай.

- Тут фармуюцца мiнеральныя воды, - працягваў расказваць гаспадар, - хоць яны цёмна-жоўтага колеру, але празрыстыя, як найчысцейшы крышталь, i няма ў iх тых страшных iстот, што можна ўбачыць праз павелiчальнае шкло ў кожнай кроплi звычайнае вады. Жыхары Ўкраiны часта наведваюць Адэсу: адны, каб прадаць пшанiцу, а iншыя - дзеля марскiх ваннаў; збываючы прадукты, маюць карысць, а вось шукаючы здароўя на берагах Чорнага мора, - толькi множаць непатрэбныя выдаткi: падарожжа няблiзкае i салёная вада мала дапамагае хворым, а гэтая крынiца будзе выратоўваць ад усiх немачаў; я добра ведаю гэтую мясцовасць.

- I я, - кажу, - маю намер у гэтым годзе наведаць Адэсу, але толькi з цiкаўнасцi.

- Едзеш у Адэсу? Я вельмi рады гэтай нагодзе, бо хачу паслаць туды сёе-тое; вазьмi, калi ласка, адну невялiчкую рэч.

- З вялiкаю ахвотаю, калi не зойме шмат месца.

- Невялiкiя рэчы няшмат займаюць месца.

Сказаўшы гэта, пан Гайнар паклiкаў да сябе хлопца, загадаў яму прынесцi чатыры маленькiя бутэлечкi i папяровае пудэлка, пасля павёў мяне ўглыб яру; мы iшлi мiж кустоў ды высокае травы; у засенi гушчару з-пад узгорка выцякалi дзве чыстыя крынiчкi, нiбы дзве стужкi з чыстага срэбра, i праз колькi крокаў зноў хавалiся пад зямлёю. Спачатку ён напоўнiў дзве бутэлечкi з аднае крынiчкi, усыпаў нейкiх парашкоў - i вада раптоўна стала сапфiравага колеру, пасля з другое крынiчкi налiў астатнiя дзве бутэлечкi, i, калi сыпнуў iншы парашок, вада набыла прыгожы кармiнавы колер; потым добра закаркаваў усе чатыры бутэлечкi i падаў мне са словамi:

- Калi будзеш у Адэсе, пазнаёмiшся там з панам Рыльцам; гэта чалавек вельмi вучоны, ён прысвяцiў сваё жыццё даследаванням таямнiцаў прыроды. Я пасылаю яму дзве бутэлечкi гэтай каляровай вадкасцi, а дзве з такою ж вадою вазьмi сабе; вялiкая ад iх карысць i вялiкая хаваецца ў iх таямнiца; аднак даведаешся пра гэта не ад мяне, а ад пана Рыльца.

Мы яшчэ доўга хадзiлi па берагах iншае сажалкi, на якой былi маленькiя астраўкi, засаджаныя дрэвамi. Пан Гайнар апавядаў мне пра розныя гатункi траваў, якiя выраслi ў ягоным садзе, пра iх чарадзейную сiлу. А калi сонца схiлiлася за небакрай, я развiтаўся з садам, падзякаваўшы гаспадару за ласкавы прыём i абяцаючы аддаць пану Рыльцу давераныя мне вадкасцi.

Пакiнуўшы ўкраiнскiя стэпы, я завiтаў на Падолле; у гэтым краi ёсць усё, што патрэбна для жыцця. Тут i там дзiвосная прырода, прыгожыя краявiды: у гарах зелянеюць дубровы i густыя грабавыя лясы, гаi нагадваюць сады з пладовымi дрэвамi, на шырокiх i ўрадлiвых нiвах гайдаюцца, быццам на моры, хвалi каласоў, квiтнеюць далiны, зарослыя буйною травою, свецяцца, як люстры, ставы празрыстае вады, каля якiх бялеюцца вёскi i пышныя маёнткi, на берагах рэчак уздымаюцца сцены i пiрамiды скалаў, нiбы рэшткi руiнаў велiзарных старажытных замкаў.

Зяноне, трэба пабываць там, трэба паглядзець той край, зiрнуць на высокiя i скалiстыя берагi Буга i Днястра, дзе прырода адбудавала аграмадныя гмахi з велiзарных каменных камлыгаў, пад якiмi чарнеюць пячоры i лёхi - вечнае жытло цемры, вечныя сховы начных духаў; трэба пабачыць тыя скалiстыя, дзiкiя ды таямнiчыя руiны, вяршынi i схiлы якiх пакрываюцца панурымi ценямi густога кустоўя; там усюды адкрываюцца вачам дзiвосныя краявiды. На берагах гэтых рэчак добра думаецца, там госцi вядуць размовы пра гiстарычныя здарэннi, пра фантазiю люду, пра розныя навуковыя адкрыццi ад часоў патопу аж да нашых дзён.

Я ўпершыню быў у гэтым краi - невядомы нiкому i сам нi з кiм не знаёмы. Я адзiн вандраваў па берагах Буга i Днястра,i, самотны, няраз змардаваны падарожжам i дзённаю спёкаю, перад захадам сонца, абапёршыся на абломак скалы, узiраўся ў чарадзейныя i таямнiчыя краявiды i туга распiрала мае грудзi, вока блукала бязмэтна, а думка ляцела далёка-далёка, каб спаткаць позiрк Адэлi, у якiм адлюстроўваецца яе чыстая душа, што мае болей хараства i прывабнасцi, чым усе цуды прыроды.

Пасля гэтага Саматнiцкi зноў нейкi час сядзеў нерухома, нiбы ў iм ужо не было iскрынкi жыцця; Зянон глядзеў на яго колькi хвiлiнаў, потым, каб абудзiць з гэтага летаргiчнага стану, запытаўся:

- I ў тым зямным раi не знайшоў ты забыцця?

Ён раптоўна прахапiўся i сказаў:

- I ў пакутах не знайду.

- Я б хацеў пабачыць той гожы край.

- Хто мае душэўны спакой, той усё бачыць у прыгожых колерах.

- Цi доўга ты быў на Падоллi?

- Першымi днямi верасня я падаўся далей, iшоў праз дзiкiя i пустыя стэпы. Зазнаўшы шмат невыгодаў i смутку, я дабраўся да Чорнага мора, да Адэсы.

Адэса - горад, пабудаваны па новай модзе: вулiцы шырокiя, ходнiкi для пешаходаў зручныя, дамы i касцёлы пекнае архiтэктуры; наведваючы парты, рынкi ды розных гандляроў ва ўсiх кутках горада, я хацеў як хутчэй пазнаёмiцца з панам Рыльцам, але нi ад каго не мог даведацца, дзе ён жыве. Нават i жыд-фактар, добра ўзнагароджаны, пытаючыся i адных i другiх, не змог мне дапамагчы; я ўжо пачаў адчайвацца, мяркуючы, што не пабачу яго i не даведаюся пра таямнiцу каляровых водаў, якiя я так старанна захоўваў у часе доўгай i цяжкай вандроўкi.

Паблiзу мае кватэры на грэцкай вулiцы быў тракцiр7, дзе штодня i ва ўсялякi час можна было бачыць мяшчан, якiя збiралiся дзеля камерцыйных iнтарэсаў. Бываў i я там, i, як у тэатры, любiў прыглядацца да прадстаўнiкоў розных народаў; у кожнай грамадзе, за кожным сталом гучала iншая мова, вялася гаворка па-нямецку, па-грэцку, па-iтальянску.

Чытаючы пры гарбаце газеты, я слухаў перамовы купцоў, камiсiянераў ды рознагалосыя апавяданнi чужаземцаў. I вось зайшоў чалавек з задумлiвым тварам, сярэдняга росту, каржакаваты, густабровы, i хоць з выгляду яму было за пяцьдзесят, хоць яму можна было даць за пяцьдзесят гадоў, выглядаў ён здаровым i дужым. Незнаёмец загадаў прынесцi гарбаты, расклаў перад сабою паперы, на якiх было нешта намалявана, абапёрся на руку i, узiраючыся ў тыя паперы, паглыбiўся ў думкi; некаторыя, заўважыўшы гэта, падыходзiлi да ягонага стала, з цiкаўнасцю пазiралi на малюнкi ды на чалавека i адыходзiлi, адны са здзiўленнем, iншыя з усмешкаю. Ён жа, падумаўшы нейкi час, пацёр лоб i прамовiў:

- Больш выпрабаванняў, больш пакутаў; некалi былi адны дзiвосы, у будучым - будуць iншыя.

Сказаўшы гэта, ён склаў паперы i пачаў налiваць сабе гарбату. Сядзячы побач i чуючы з ягоных вуснаў польскiя словы, я, каб даведацца, хто гэта такi, загаварыў з iм:

- Пан прыезджы цi тутэйшы жыхар?

- Я жыхар-падарожнiк, як i ўсе людзi, а ўжо гадоў дзесяць вяду размову з гэтым краем.

- Не магу, - кажу я, - знайсцi кватэру пана Рыльца, нiхто яго тут не ведае.

- Гэта спакайней для чалавека, калi яго нiхто не ведае; а навошта ты яго шукаеш? - сказаў ён, прыглядаючыся да мяне, нiбы жадаючы пазнаць альбо нешта выпытаць.

- Быў на Ўкраiне ў садзе Гайнара i маю ад яго нейкiя каляровыя воды для пана Рыльца.

- Я - Рылец, - паведамiў ён, i твар ягоны праяснеў. - Ты быў на Ўкраiне, пазнаёмiўся з Гайнарам, бачыў ягоны сад? Ну, што раскажаш мне пра гэта. А тыя каляровыя воды вельмi мне патрэбныя. Калi ласка, хадзем у хацiну: прыемна мне будзе даведацца пра ўсё падрабязна.

Сказаўшы гэта, ён паспяшаўся выпiць гарбату; потым мы выйшлi з тракцiру. Ён узяў у мяне на кватэры дзве бутэлечкi каляровых водаў, i мы селi на дрожкi; не даехаўшы да херсонскае рагаткi, завярнулi да марскога берагу.

Дом пана Рыльца стаяў наводшыбе, за паўвярсты ад горада, ад паўночных i ўсходнiх вятроў быў заслонены гушчаром акацый. Мы ўвайшлi ў пакой, дзе было некалькi старых крэслаў, дзве старасвецкiя дубовыя шафы i два дубовыя сталы; на адным з iх ляжалi нейкiя груды пяску рознага колеру, кавалкi вапны з закасцянелымi ракавiнамi, рыбаю i гбдамi, косцi, шкiлеты нейкiх звяроў ды птушак, нейкiя малюнкi страшных пачвараў, дзiўных i нябачаных стварэнняў; на другiм стале - кнiгi ў старой i новай аправе. Пан Рылец пачаў гаворку:

- Вось гэта маё самотнае жытло; у вакне - малюнак бурлiвага мора; я люблю тут часам слухаць шум хваляў, глядзець на гэтыя чорныя пенiстыя валы i на чароды белых крачак, што падымаюцца ў паветра; я люблю часам чытаць i паэзiю нашых украiнскiх вешчуноў. У мяне ёсць кнiжка Багдана Залескага8, з якiм нiхто не параўнаецца ў лёгкасцi i пекнасцi верша; ёсць чуллiвая народная аповесць Мальчэўскага9 "Марыя"; ёсць вершаваныя творы Гашчынскага10, народныя песнi Падуры11; ёсць вершаваныя творы Канстанцiна Пiятроўскага12, яго аповесць "Юля Патоцкая", дзе ў страшных, але праўдзiвых малюнках паказаны казацкiя войны, ёсць поўныя чуцця вершы i яго пераклады асобных санетаў Шэкспiра на польскую мову - у iх захавана ўся чароўнасць арыгiнала i з вялiкiм талентам пераадолены цяжкасцi гэтага роду верша. Аднак паэтаў чытаю, толькi каб развеяць маркотныя думкi, звычайная ж мая праца - даследаванне прыроды мiнулага; дапамагаюць мне ў гэтым груды зямлi, косцi, шкiлеты, чарапы, усялякiя акамянеласцi. Каляровыя вадкасцi, якiя ты прывёз, мне вельмi патрэбныя: вось сапфiравая - гэта вада холаду, яна ўсё збiрае ды сцiскае; чырвоная вадкасць - вада агню, яна ўсё ажыўляе. Заўтра пачну выпрабаваннi, калi табе будзе цiкава ўбачыць дзiвосы, прыходзь да мяне, ты даведаешся пра таямнiцу водаў i цудоўную iх моц.

Потым мы доўга яшчэ размаўлялi з панам Рыльцам пра Ўкраiну, пра Гайнара i ягоны сад i пра мае вандроўкi па Падоллi. Ён прыгадваў даўнiя знаёмствы ў тых краях, апавядаў пра розныя здарэннi ў сваiм жыццi, якiм чынам трапiў у Адэсу i якая выпала яму тут доля; так размаўлялi мы да позняга вечара.

На другi дзень у прызначаны час я прыйшоў да пана Рыльца; ён працаваў з каляровым пяском i рознымi акамянеласцямi, якiя тоўк, перабiраў, аддзяляў ад iх нейкiя часткi ды раскладаў на стале. Ён папрасiў мяне дапамагчы. Я прасяваў пясок, прамываў дробныя часткi вапны ды перасыпаў iх у шкляныя слоiкi; так доўжылася наша праца аж да самага захаду сонца. Калi ўжо звечарэла, мы селi каля вакна, нiбы адпачыць; асеннi вецер шумеў у густой акацыi, хвалявалася мора, а пан Рылец, пазiраючы на чорныя валы, што разбiвалiся аб бераг, так пачаў гаварыць:

- Гэтыя салёныя хвалi, разбушаваўшыся колiсь, выйшлi з высокiх берагоў, залiлi ўсю прастору зямнога шара i пакiнулi вадзяных iстотаў на вечны ўспамiн у тоўшчы зямлi, у вапнавых скалах i на высокiх гарах. Даследчыкi, сустракаючы гэтыя дзiвы, бачаць сляды мiнулага жыцця i паглыбляюцца ў таямнiчую мiнуўшчыну; i кожны з iх паводле свайго разумення стараецца прачытаць ды вытлумачыць гэтыя iероглiфы; час мераюць яны тысячагоддзямi; сягаюць у самую сiвую даўнiну, каб розумам ахапiць усе варункi iснавання гэтага свету. Але дарэмныя iхнiя намаганнi: глыбiнi зямлi, горы ды скалы - гэта трупы мiнулых стагоддзяў, халодныя i нямыя, яны не раскажуць iм нi пра пачатак, нi пра поступ стагоддзяў, нi пра перамены ў жыццi, нi пра канец свой; каб убачыць даўно мiнулы свет, трэба ўваскрэсiць, ажывiць даследаваць яго таямнiцы, знайсцi пачатак i канец усяго. У кожную эпоху прырода - непрачытаная кнiга; шчаслiвы, хто добра разгледзеў свет, у якiм жыве, i ўваскрэсiў частку мiнуўшчыны; каб расказаць пра ўсе цуды - мала слоў у чалавечай мове.

З паўгадзiны размаўлялi мы пра розных iстотаў, што жывуць на сушы, у моры i ў паветры, пра тое, як змянялася iхняя форма, чаму знiклi асобныя вiды, рэшткi якiх можна знайсцi толькi ў тоўшчы зямлi, у бурштыне i ў вапнавых скалах. Пасля пан Рылец падняўся з крэсла, запалiў дзве свечкi, выняў з шафы шкляныя слоiкi рознае формы i памераў, парашкi паклаў на стол (адны з iх былi з нейкiм металiчным бляскам, iншыя - з крышталёвым, яшчэ былi шэрыя, чорныя, чырвоныя) i сказаў мне:

- Цяпер будзем даследаваць таямнiцу ды моц каляровых вадкасцяў, што ты прывёз мне ад пана Гайнара: убачыш iх моц, убачыш цуд ўваскрашэння iстотаў, якiя тысячы гадоў ляжалi некранутыя ў сваiх скалiстых магiлах; убачыш i такiх, што чалавечае вока не заўважае, а мiкраскопы ледзь толькi прыкмячаюць iхнi рух ды форму.

Сказаўшы гэта, ён выйшаў за дзверы i хутка вярнуўся з хлопцам, якому было, можа, крышку болей за пятнаццаць гадоў: бледнатвары, нос сплюснуты, тоўстыя губы, густыя, як шчацiнне, натапыраныя валасы.

- Гэта мой лёкай, глухi i нямы, - сказаў гаспадар. - Увогуле, мне такi i патрэбны: не чуе маiх размоваў i не раскажа тым, каму гэта не трэба ведаць; я рады, што знайшоў сабе такога памочнiка.

Ён загадаў хлопцу напоўнiць вадою падрыхтаваны посуд, а пасля пачаў даследаваннi. Спачатку паставiў на стол мiску, у якой была салёная марская вада i дзве запаленыя свечкi; я падступiўся блiжэй, каб лепей бачыць, што будзе тут рабiцца. Вучоны сыпнуў у мiску жменю патоўчанае вапнавае скалы, якая складалася з акамянелых ракавiнаў ды iншых марскiх iстотаў; нейкi час ён моўчкi ўзiраўся ў ваду, змешаную з вапнаю, потым улiў туды некалькi кропляў сапфiравае вадкасцi - i, ў мiсцы нечакана заварушылася, забурлiла; праз колькi хвiлiнаў ён дадаў туды кроплю чырвонае вадкасцi i сказаў:

- Глядзi цяпер.

Я ўбачыў жывых вустрыцаў i ўсялякiх слiмакоў: яны раскрывалi i закрывалi свае шкарлупкi; нейкiя вадзяныя павукi, рыбкi, маленькiя ракi i жукi розных колераў снавалi сюды-туды.

- I ў моры цяпер шмат што змянiлася, - патлумачыў ён, - рыба, вустрыцы, слiмакi ды iншыя стварэннi сталi ўжо не такiя, як раней.

Пасля даў знак хлопцу, каб замест мiскi паставiў меднiцу, у якой было крыху вады, i ўлiў туды нейкiя шэрыя ды зялёныя вадкасцi, дадаў нейкага тлушчу ды нейкага густога, накшталт смалы, алею, усыпаў дзве жменi зямлi i дзве жменi тоўчанае вапнавае скалы, перамяшаў усё i ў гэтую мiкстуру капнуў некалькi кропляў сапфiравае вады. Бурлiла ў медным посудзе, уздымалiся ды лопалiся ў паветры пухiры; газ, прыкры, аж не стрываць, напоўнiў паветра; ён дадаў туды яшчэ некалькi кропляў чырвонае вады - выбухнуў агонь, пачуўся шум i сыканне. А калi затухла полымя, я ўбачыў поўную меднiцу жахлiвых гадаў; iхнiя вочы свяцiлiся крывавым бляскам. Гледзячы на гэтых жудасных пачвараў, пан Рылец сказаў:

- Гэта страшыдлы мiнулага, у iх абудзiлася жыццё, з'явiлася i атрута смяртэльная; бяда, калi дакранешся да iх рукою: ад асобных з iх застаюцца невылечныя раны, iншыя забiваюць насмерць. Зло i дабро iснавалi ад пачатку свету, аднак ёсць перамены як у фiзiчным, так i ў маральным свеце, а ўваскрашаць гэтых монстраў мiнуўшчыны трэба дзеля таго, каб, параўноўваючы з цяперашнiм пакаленнем, лепей пазнаць свет новы i стары.

Сказаўшы гэта, ён паклаў на стол аркуш белае паперы, рассыпаў на iм зроблены з розных фарбаў парашок (такi дробны, як найдалiкатнейшы пылок), папырскаў сапфiраваю i чырвонаю вадою - i на папяровым аркушы, як на воблаку, з'явiлiся прыгожыя вясёлкi. I раптам адтуль узляцелi цудоўныя рознакаляровыя матылi: яны снавалi ў паветры, пасля абляпiлi сцены ды вокны i сядзелi, як найпрыгажэйшыя кветкi. Пан Рылец сказаў:

- Гэта прыгажосць i аздоба маладога свету; матылi чаруюць, захапляюць вока; перлы, рубiны i дыяменты зiхацяць на крылах; некалi ў iх не было такiх прыгожых колераў. Свет фiзiчны змянiўся, i ў маральным свеце цяпер iншыя жаданнi, iншыя мары.

Амаль да поўначы з дапамогай тых каляровых вадкасцяў ажыўляў пан Рылец усё новыя i новыя iстоты: сярод iх я бачыў станогiх, ставокiх, стогаловых, жудасных, дзiвосных; апiсаць iхнiя страшныя рухi ды дзiўныя постацi - рэч немагчымая.

- Я ўваскрэсiў, ажывiў прыроду дапатопных стагоддзяў, - працягваў далей вучоны, - ты бачыў марскiя iстоты, бачыў ядавiтых гадаў, бачыў прыгожых матылёў. Глядзi цяпер, у што зноў усё гэта ператварылася: замест ракавiнаў, жамяры i страшных гадаў зямля ды кавалкi вапнавае скалы; дзе ж тыя залатыя, зiхоткiя ад дарагiх камянёў матылi? Толькi пылок застаўся ад iх: тое, што перажыло свой век, жыць не можа; непераадольны час уладарыць над гэтым светам. Адна, адна толькi Саламандра бяссмяротная, яна - чысты агонь, i святло гэтага агню вечна свяцiць будзе. Але той, хто даследуе прыроду, павiнен уваскрашаць яе хоць на кароткi час - гэтая навука ў самотным маiм жыццi найпрыемнейшая для мяне забава. Такiм чынам я хаваюся ад натоўпу, бо ў грамадзе тутэйшых жыхароў размовы толькi пра гандлёвыя выгоды i набыццё скарбаў, а паненкi i кабеты гэтага краю нагадваюць флейты i кларнеты, - добрыя, калi граюць ды спяваюць, але пагаманiць з iмi няма пра што. Аднак у мяне тут ёсць сябры, з якiмi я часам дзялюся думкамi; у наступную нядзелю запрашу iх на вечар, прыходзь i ты да мяне, прыемна правядзём час сярод добрых людзей.

Мы так размаўлялi аж да поўначы; i я, позна вярнуўшыся дахаты, доўга не мог заснуць: перад вачыма стаялi гбды, жывая жамяра ды матылi.

На другi дзень я падняўся рана, паставiў на стол дзве бутэлечкi гайнараўскiх водаў, пачаў глядзець на iх жывыя, пекныя колеры, разважаючы пра iхнiю моц, якую не так даўно бачыў у дзеяннi; з прыемнасцю марыў пра таямнiцы, пра цуды, якiя можна паведамiць свету з дапамогаю гэтага скарбу. Салодкiя мары авалодвалi мною i падчас праходкi па горадзе, па беразе мора. Але ах! Не прадбачыў я таго, што чалавечая мудрасць, якая раскрывае таямнiцы свету, можа скончыцца вялiкаю бядою, вялiкiмi пакутамi.

Сказаўшы гэта, Саматнiцкi некалькi хвiлiнаў сядзеў як скамянелы, пасля раптоўна крануўся з месца i зноў пачаў гаварыць:

- Я бачыў Адэлю; яна заўсёды аднолькавая - шчаслiвыя кабеты! Яны не сочаць за рухам планетаў на небе, не даследуюць таямнiцаў прыроды; iх прываблiваюць прыгожыя строi, вясёлая забава, новае сяброўства...

Прыйшла нядзеля, настаў прызначаны вечар; я паспяшаўся да пана Рыльца. Iшоў туды пешкi; было сем гадзiн: на цёмных вулiцах сям-там цьмяна свяцiлi лiхтары; неба было пагоднае, толькi халодны вецер дзьмуў з мора; падыходзячы да ягонае хацiны, пачуў я страшны шум марскiх хваляў, а ў вокнах заўважыў святло запаленых свечак. Увайшоў у хату, сустрэў мяне нямы лёкай, адчынiў дзверы - i тут дзiўнае вiдовiшча адкрылася перад вачыма: пяцёра гасцей высокага росту, сталых, шосты - пан Рылец стаялi ля стала, трымаючы ў руках поўныя келiхi нейкага пiтва, з якога бухаў агонь, пры гэтым усе разам крычалi: "Няхай славiцца Саламандра!" Яны перакулiлi келiхi, а мне здалося, што выпiлi чыстае полымя; убачыўшы мяне, гаспадар сказаў:

- Ты спазнiўся i не выпiў з намi полымя ў гонар Саламандры, жменя попелу якое - звяно, а ўваскрашэнне i жыццё - бясконцы ланцуг.

Сказаўшы гэта, ён налiў келiх, падпалiў яго, i я, усклiкнуўшы: "Няхай славiцца Саламандра!", выпiў, абы не адрознiвацца ад iншых гасцей i дагадзiць волi гаспадара.

Потым пан Рылец дастаў з шафы каляровыя вадкасцi Гайнара, загадаў нямому хлопцу налiць медны ды iншы посуд вадою i ў прысутнасцi сваiх гасцей зноў пачаў з зямлi i патоўчанае вапнавае скалы ўваскрашаць ракавiны, гадаў, матылёў ды iншую жамяру; калi ўсе са здзiўленнем убачылi ажыўленыя дапатопныя iстоты, ён загадаў змянiць ваду, прынесцi лiсця з дрэваў i травы.

- Паглядзiм цяпер на сучаснасць, - сказаў ён, - адна вадкасць чырвонага колеру пакажа нам найдрабнейшыя iстоты лепей, чым самыя дасканалыя мiкраскопы.

Ён улiў адну кроплю ў медную пасудзiну з марскою вадою, i там на нашых вачах з'явiлася мноства дзiўных i жахлiвых iстотаў, якiя ўвачавiдкi павялiчвалiся; потым даставаў адтуль страшэнных пачвараў, клаў на стол: яны нагадвалi рыб, марскiх звяркоў, яшчарак i кракадзiлаў. Гэта ж учынiў потым з крынiчнаю вадою - iншыя з'явiлiся монстры. Расклаўшы на стале лiсце з дрэў i траву, ён пакрапiў усё чырвонаю вадою, i тут паказаўся нябачны свет у надзвычайных, фантастычных постацях: крылатыя цмокi, сфiнксы, кентаўры i гiдры пачалi кружыць па шырокiм стале; трывога працяла сэрцы гледачоў.

Гэтыя i iншыя выпрабаваннi доўжылiся да самае поўначы, пасля пачалася гаворка пра развiццё розных навукаў i разгляд твораў нямецкiх ды сучасных польскiх фiлосафаў; доўга разважалi пра Трантоўскага13, Быхаўца14, Бохвiца15 ды iншых; найбольш мне запомнiлiся словы пана Рыльца:

- Я з большым задавальненнем чытаю старажытных грэцкiх фiлосафаў; яны шчыра шукалi святла праўды, i часам асобным з iх удавалася хоць здалёку ўбачыць прамень вечнага святла. Цяпер, калi нябеснае сонца Евангелля свецiць усяму свету, яны блукаюць у цемры i самi не ведаюць, чаго шукаюць; назвалi чалавечую душу часткаю Бога, а яна ж - стварэнне Божае, як i iншыя ўсе душы.

Гэтыя размовы доўжылiся да позняе ночы, а калi прабiла дзве гадзiны, закончылiся лiтаратурныя забавы, i мы ўсе разам выйшлi; я адзiн вяртаўся дахаты па пустых i цёмных вулiцах, думаючы пра ўсё тое, што бачыў i што чуў.

У часе майго знаходжання ў Адэсе я яшчэ некалькi разоў наведваўся ў дом пана Рыльца, бо мяне цешыла ягоная таварыскасць i вучоныя размовы; калi перад выездам з горада я прыйшоў да яго апошнi раз, каб развiтацца ды падзякаваць за ласку, ён, даючы мне дзве бутэлечкi са спiртавым настоем, дзве з алеямi, некалькi сваiх парашкоў, перасцярог:

- У цябе цяпер воды Гайнара i ўсё, што патрэбна для даследавання прыроды уваскрашай жа мiнуўшчыну, выклiкай з магiлаў памерлыя iстоты; вывучай таямнiцы ўсiх мiнулых стагоддзяў i цяперашняга свету, - i ўсюды ўбачыш цуды, якiя iншым i не снiлiся; убачыш руку Творцы, але не пераступай межаў, не даследуй дух, бо тут патрэбна вышэйшая сiла, тут патрэбна яснабачанне; не забывай, што ты чалавек, не аддаляйся ад свайго цела без волi Таго, хто цябе з iм злучыў, i вокам твае душы не ўзiрайся ў iншую душу, якая створана, як i твая.

Зяноне! Я не паслухаўся, пакiнуў без увагi гэтыя перасцярогi, зрабiў iнакш; той скарб, якi ёсць у мяне, тую моц каляровых водаў я выкарыстаў на iншае; я забыўся пра мiнулае i пра будучае, хацеў ужо сёння быць у раi ў гэтым жыццi, на гэтай зямлi хацеў бачыць Духа ў постацi анёла; я пазнаў Адэлю, яна стала для мае душы тым богам, тым iдэалам, якога шукаў на гэтым свеце; блукаючы ў стэпах i па дзiкiх скалах на беразе Цецерава, думаў я пра яе, пра яе марыў; душа мая без яе спакойнаю быць не можа, я аддзялiўся ад цела, забыўся пра сваё цела, забыўся i пра зямное жыццё, - загубiў сябе. Зяноне, у далёкiм краi, калi хто з маiх даўнiх знаёмых запытаецца пра мяне, скажаш, што жыве, ды жыццё яго жахлiвае. Але i сам я хутка пакiну гэты край ды пакiну гэтае чужое цела дзе-небудзь на чужой зямлi.

Саматнiцкi замаўчаў; Зянон пазiраў на яго з жалем у сэрцы; не мог нагадаць яму пра надзею, бо ягоная надзея згасла назаўсёды; паабяцаў толькi выканаць тое, што ён прасiў, i зноў выправiўся ў падарожжа.

Каментары

Упершыню надрукавана на польскай мове ў кнiзе : Proza i wierszy. Kijow, 1849. Cz.1.

1. Валынь - гiстарычная частка Вялiкага Княства Лiтоўскага. Сваю назву атрымала ад г. Валынь, якога сёння няма. Уключае ў сябе беларускае i ўкраiнскае Палессе.

2. Цуднаў - сёння гэта ўкраiнскi горад Чуднаў.

3. Падолле - гiстарычная частка Вялiкага Княства Лiтоўскага, гвалтоўна далучаная ў 1569 г. да Польшчы. Ахоплiвае тэрыторыю сучаснае Ўкраiны па рэках Днестр i Паўднёвы Буг.

4. Паводле тагачаснае перыёдыкi эпiдэмiя халеры на Валынi лютавала таксама ў 1848 г. А г. зн., што Франц Савiч, якi жыў у той час там (мястэчка Янушпаль) ды ратаваў людзей ад пошасцi, памёр у 1848, а не ў 1845 г., як сцвярджаецца ў нашым лiтаратуразнаўстве.

5. Умань - горад на Ўкраiне, дзе ў 1786 г. казацкiя атрады Гонты i Жалезняка выразалi ўсё насельнiцтва.

6. Трамбецкi Станiслаў (1739-1812) - прыдворны паэт апошняга караля Рэчы Паспалiтае Станiслава Аўгуста Панятоўскага. Пiсаў байкi, сатыры, оды, паэмы, панегiрыкi. Адзiн з самых славутых ягоных твораў - "Сафiеўка".

7. Тракцiр - карчма. У Адэсе, пэўна, ужо ўсталявалiся расейскiя найменнi.

8. Залескi Юзаф Багдан (1802-1886) - польскамоўны паэт-рамантык, для якога Ўкраiна i ейны люд сталi прадметам любовi i настальгii.

9. Мальчэўскi Антон (1793-1826) - польскамоўны паэт-рамантык. Паходзiў з Валынi. Аўтар выдадзенае ў 1825 г. паэмы "Марыя", названай ў падтытуле "ўкраiнскаю аповесцю".

10. Гашчынскi Севярын (1801-1876) - польскамоўны паэт-рамантык. Родам з Украiны. Самы славуты ягоны твор - паэма "Канёўскi замак", у якой апавядаецца пра часы гайдамаччыны.

11. Падура Тамаш (1801-1871) - польскамоўны i ўкраiнскамоўны паэт. Вывучаў i выкарыстоўваў у сваёй творчасцi ўкраiнскi фальклор.

12. Пiятроўскi Канстанцiн - польскамоўны паэт i перакладчык. Аўтар выдадзенага ў 1836 г. у Бярдзiчаве зборнiка вершаваных твораў. Добры сябра Я.Баршчэўскага.

13. Трантоўскi Бранiслаў Фердынанд (1808-1869) - папулярны тагачасны фiлосаф. У сваiх творах выказваў iдэi месiянiзму.

14. Быхавец Юзаф (1778-1845) - фiлосаф i лiтаратар. У сваiх працах развiваў вучэнне Канта ў духу антрапалагiчнага iдэалiзму.

15. Бохвiц Фларыян (1794-1856) - фiлосаф. Выступаў з крытыкаю матэрыялiзму i антырэлiгiйных настрояў. Свае творы выдаваў у Вiльнi.