AAS: Acta Apostolicae Sedis, 1909 ff ACO: Acta conciliorum oecumenico-

rum, hg. v. E. Schwartz. 1914 ff Ad Diognet: Diognetbrief Afrah. Dem.: Afrahat, demonstratio Homilien)

Agathias: Agathias (Scholastikos) aus

Myrina (Aiolis) Agnellus, Liber pont. eccl. Ravenn.: Agnellus, Liber Pontificalis ecclesiae

Ravennatis (MGScript. Rer. Lartgob.)

333

Alex. Alexandr. Sermo de anima: Alexander von Alexandrien, de anima et corpore deque passione domini

Ambr. virg.: Ambrosius, de virginibus (PL 16, 18? ff) (vgl. de virginitate; de institutione virginis)

Ambros. c. Aux.: Sermo contra Auxen-tium de basilicis tradendis (PL 16, 1007«)

Ambros. de Abrah.: de Abraham (PL 14, 419 ff)

Ambros. bono mort.: de bono mortis

(PL 14, 539 ff) Ambros. de incara.: de incarnationis do-

minicae sacramento (PL 16,817 ff) Ambros. de fide: de fide ad Gratianum

(PL 16, 527 ff) Ambros, de ob. Theod.: Oratio de obitu

Theodosii (PL 16, 1385 ff) Ambros. de ob. Valent: de obitu Valen-

tiniani consolatio (PL 16, 1357 ff) Ambros. de off.: de officiis ministrorum

(PL 16, 23 ff) Ambros.. de paenit.: de paenitentia (PL

16,465 ff)

Ambros. de parad.: de paradiso (PL 14, 275 ff)

Ambros. de Tob.: de Tobia (PL 14, 759 if)

Ambros. enarr. ps.: Enarrationes in XII

psalmos Davidicos (PL 14, 921 ff) Ambros. ep.: Epistulae (PL 16, 876 ff) Ambros. exaem.: Hexaemeron (PL 14, 123 ff)

Ambros. exhort, virgin.: Exhortatio vir-ginitatis (PL 16, 335 ft)

Ambros. Exposit. Evangelii sec. Lucam: Expositionis evangelii secundum Lucam libri decern (PL 15, 1527 ff)

Ambros. Exp. ps.: Expositio in psal-mum CXVIII (PL 15, 1197 ff)

Ammian.: Ammianus Marcellinus, Res gestae

AMrhKG: Archiv fur mittelrheinische

Kirchengeschichte 1949 ff Anastas. I. ep.: Papst Anastasius L,

Epistulae

Anastas. imp. ep.: Kaiser Anastasios I., Epistulae

Anastas. Sin., Hodegos: Anastasius Si-

naita, Hodegos Anon. Val.: Anonymus Valesianus Apg.: Apostelgeschichte Apk.: Johannesapokalypse Apoll. Sid. ep.: Apollinaris Sidonius (s.

auch Sidonius Apollinaris), Epistulae Aponius, Expl. in cant, can tic: Expla-

natio in Canticum canticorum App.: Appendix Arist, apol.: Aristides, Apologie Arnob. adv. nat.: Araobius von Sicca,

adversus nationes (advers. gent.) A.T.: Altes Testament Athan. ad Afros episc: Athanasius, An

die Bischofe Westafrikas (PG 26,

1029 ff)

Athan. ad episc. Aeg.: Ep. encydica ad episcopos Aegypti et Libyae (PG 25, 537f!)

Athan. ad Serap.: An den Bischof Sera-pion von Thmuis (PG 26, 529 ff)

Athan. apol. ad Const.: Apologia ad Constantium imperatorem (PG 25, 595 ff)

Athan. apol. c. Ar.: Apologia contra Ari-

anos (PG 25, 247 ff) Athan. apol. de fuga sua: Apologia de

fuga sua (PG 25, 643 ff) Athan. c. Arian.: Orationes contra Aria-

nos (PG 26, 9 ff)

534

Athan. с. gent: oratio contra gentes

(PG 25, 3 ff) Athan. hist. Arian.: Historia Arianonim

ad monachos (PG 25, 691) Athan. de in earn, et c. Arian.: de incar-

natione et contra Arianos (PG 26,983

ff) (stammt vielleicht von Marcellus

v. Ankyra) Athan. de sent. Dion.: epist. de senten-

tiaDionysii (PG 25, 479 ff) Athan. de deer.: Epistola de decretis

Nicaenae synodi (PG 25, 415) Athan. de syn.: Epistola de synodis Ari-

mini in Italia et Seleuciae in Isauria

celebratis

Athan. ep. ad Serap. de morte Arii:

Brief an Bischof Serapion von Thmuis

tiber den Tod des Arius Athan. ep. encycl.: Epist. ad episcopos

encyclica (PG 25, 221 ff) Athan. Vita Ant.: Vita s. Antonii (PG 26,

835 ff)

Athenag. leg.: Athenagoras der Apolo-

get, Legatio August, ad Donat. post coll.: Augusti-

nus. Ad Donatistas post coUationem

liber unus (PL 43, 651 ff) August, advers. Jud.: Adversus Judaeos

(PL 42,51 ff) August, brev. coll.: Breviculus collatio-

nis cum Donatistis (PL 43, 613 ff) August, c. Parm.: Contra epistolam Par-

meniani libri tres (PL 43, 33 ff) August, c. Acad.: Contra Academicos

(PL 32, 905 ff) August, civ. dei: de civitate Dei (PL 41) August, cons.: de consensu evanglista-

rum libri quatuor (PL 34, 1041 ff) August, c. Cresc.: Contra Cresconium

grammaticum partis Donati libri quatuor (PL 43, 445) August, c. Gaud.: Contra Gaudentium

Donatistarum episcopum libri duo

(PL 43,707 ff) August, conf.: Confessiones (PL 32.,

659 ff)

August, don. persev.: de dono perseve-rantiae liber ad Prosperum et Hilari-um secundus (PL 45, 393 ff)

August, de cura ger. pro mort.: de cura gerenda pro mortuis (PL 40, 591 ff)

August. De grat. chr. et de pecc. orig.: de gratia Christi et de peccato origi-

nal!, contra Pelagium et Caelestium, libri duo (PL 44, 359 ff) August, de haeres.: de haeresibus (PL 42,21 ff)

August, de pecc. mer.: de peccatorum mentis et remissione et de baptismo parvulorum ad Marcellinum, libri tres (PL 44, 109 ff)

August, de serm. domini in monte: de sermone Domini in monte secundum Matthaeum libri duo (PL 34, 1229 ff)

August, de unico bapt.: de unico bap* tismo contra Petilianum, ad Constan-tinum, liber unus (PL 43, 595 ff)

August, de un. eccl.: de unitate ecclesiae

August, de urb. excid.: de urbis excidio

(PL 40, 714 ff) August, ord.: de ordine (PL 32, 977 ff) August, util. ieiun.: de utilitate ieiunii

(PL 40,707 ff) August, de util. cred.: de utilitate ere-

dendi (PL 42, 65 ff) August, de vera rel.: de vera religione

liber unus (PL 34, 121 ff) August, c. litt. Pet.: Contra litteras Peti-

liani Donatistae Cirtensis episcopi

libri tres (PL 43. 245 ff) August, de baptism.: de baptismo contra Donatistas libri septem (PL 43, 107

ff)

August, en. in ps.: Enarrationes in psal-

mos (PL 36 f) August, corr. et grat.: de correptione et

gratia (PL 44, 915 ff) August, in ev. Joh.: In Johannis evange-

lium tractatus 124 (PL 35, 1379 ff) August. Gen. ad litt.: de Genesi ad lit-

teram (PL 34, 219 ff) August, ep.: Briefe (PL 33) August, serm.: Sermones (PL 38 f) August, de bono coniug.: de bono coni-

ugali (PL 40, 373 ff) August, de catech. rudibus: de catechi-

zandis rudibus (PL 40, 309 ff) August, de gestis Pelagii: de gestis Pe-

lagii, ad Aurelium episcopum, liber

unus (PL 44,319) August, de mor. eccl. et de mor. manic h.: de moribus ecclesiae cat hoi i-

cae et de moribus Manichaeorum

libri duo (PL 32, 1309 ff) August, de nat. et grat.: de natura et

535

gratia, ad Timasium et Jacobum, contra Pelagium, liber unus (PL 44, 247 ff)

August, de lib. arb.: de libero arbitrio

libri tres (PL 32, 1221) August, de trin.: de trinitate libri quin-

decim (PL 42, 819 ff) August, op. imperf.: opus imperfectum

contra Juiianum (PL 45, 1049 ff) August, retract.: Retractationes (PL 32,

583 ff)

August, solil.: Soliloquia (PL 32,869 ff) Aurel. Vict. Caes.: Aurelius Victor, De

Caesaribus Aurel. Vict. Epit: Epitome Avit. Vienn. ep.: Avitus von Vienne,

Briefe Barn.: Barnabasbrief Basil, ep.: Basilius von Casarea, Briefe

(PG32, 29 Iff) Basil. Hex.: Homiliae 9 in Hexaemeron

(PG 29, 3 ff) Basil, horn.: Homilien Bib!.: Biblica, 1920 ff BKV: Bibliothek der Kirchenvater, hg.

v. O. Bardenhewer, Th. Schermann,

C. Weymann, 1911 ff Bonif. I. ep.: Papst Bonifatius I., Briefe

ByZ: Byzantinische Zeitschrift, 1892

ff

Byzlav: Byzantinoslavica

Cass, var.: Flavius Magnus Aurelius

Cassiodorus, Variae Cass. Dio: Cassius Dio Catal. Felic: Catalogue Felicianus,

aitester Teil des Liber Pont. (s. d.),

fufit auf dem Catalogus Liberianus Catal. Liberianus MG hist. Auct. ant.:

Monumenta Germaniae Historica,

Auctores antiquissimi CHR: The Catholic historical Review,

1915 ff

1., 2. Chron.: Chronikbiicher Chrysost: Johannes Chrysostomos Chrysost. horn.: Homilien Chrysost. ep.: Briefe Chrysost. sac: de sacerdotio Chrysost. de stat: Homiliae 21 de sta-tuis

Chrysost. adv. Jud.: 8 Homilien Gecjen die Juden

Chrysost. de S. Babyla с Jul. et с

gent.: de S. Babyla contra Iulianum et gentiles Cic. de divin.: Cicero, de divinationc

Cic. de orat: de oratore Cic. nat. deor.: de natura deorum Cic. Cat.: Cato maior de senectute CIL: Софив Inscriptionum Larinarum, hg. v. d. Berliner Akademie der Wissenschaften, 1863 ff 1. Clem.: 1. Clemensbrief Clem. Al. protr.: Clemens von Alexandrien, Logos protreptikos Clem. Al. paed.: Paidagogos Clem. Al. Quis dives salv.: Quis dives

salvetur (Horn, ber Mk. 10, 17 ff) Clem. Al. strom.: Stromateis Cod. Just.: Codex Justinianus Cod. Theod.: Codex Theodosianus Coelestin I. ep.: Papst Coelestin I., Brie-fe

Coll. Avell.: Collectio Avellana

Coll. Casin.: Collectio Casinensis

Соф. Jur. Civ.: Софив iuris civilis

CSEL: Софив scriptorum ecclesiastico-rum latinorum, hg. v. d. Wiener Akademie der Wissenschaften, 1866 ff

Cypr. ad. Donat.: Cyprianus von Kar-thago, ad Donatum

Cypr. bono pat.: de bono patientiae

Cypr. de unit.: de cathoiicac ecclesiae unitate

Cypr. ep.: Briefe

Cypr. laps.: de lapsis

Cyrill. Hieros. catech.: Cyrill von Jerusalem, 24 Katechesen

DAM: Deutsches Archiv fur die Erfor-schung des Mittelalters

Dam. ep.: Papst Damasus I., Briefe

Decret. Gelas.: Papst Gelasius I., De-kretalen

Did.: Didache

Didasc: Didascalia

Dio.: Dio Cassius

Diodorus: Diodor von Tarsus

Diog.: Diognetbrief

DOP: Dumbarton Oaks Papers, ed. Harvard University, 1941 ff

DZGw: Deutsche Zeitschrift fur Ge-schichtswissenschaft, 1889 ff; ab 1898: HV

Ennod.: Magnus Felix Ennodius, Bi-

schof von Pavia Ennod. Li bell.: Libellus adversus eos,

536

qui contra synodum scribere prae-

sumpserunt Ennod. paneg. Theed.: Panegyricus auf

Konig Theoderich (nach seinern Ein-

greifen zugunsten von Papst Sym-

machus) Ephes.: Epheserbrief Ephram, Carmina Nisibena: Ephram der

Syrer, 77 Ueder (8, 22, 23. 24 fehlen) Ephram. hym. de fide: 87 Hymnen uber

den Glauben Ephr. hymn. c. haer.: Hymni (Sermones)

contra haereses Epiphan. de rnensur.: Epiphanius von

Salamis, de mensuris et ponderibus Epiphan. haer.: Haereses (auch als Pa-

narion zitiert) Epit. Caes.: s. Aurel. Victor Epitome: s. Aurel. Victor Euagr. h.e.: Euagrius Scholasticus, Kirchengeschichte Eumen. pan.: Eumenius, Panegyrici La-

tini

Eunap. Vitae sophist.: Eunapios von Sardes, Sophistenviten (Plotin, Po* rphyrios, lamblich, Aidesios, Libanios u. a.)

Euseb. h.e.: Eusebius von Caesarea, Kirchengeschichte

Euseb. Or. ad s. coetum: Oratio ad sanctorum coetum

Euseb. V. C: Vita Constantini

Eutr. brev.: Eutropius, Breviarium ab urbe condita

EvTh: Evangelische Theologie, 1934 ff

Ez.: Ezechiel (Hesekiel)

Faust.: Faustus von Byzanz

FF: Forschungen und Fortschritte, 1925 ff

FHG: Fragmenta Historicorum Graeco-

rum, ed. C. Muller Firm. Mat. err.: Firmicus Maternus, de

errore profanorum religionum frg.: Fragment

Fulgent. C. Arrian.: Fulgentius v. Rus-

pe, contra Arrianos Fulgent, de fide: de fide ad Petrum

Gal.: Galaterbrief Gel. Cyz. h.e.: Gelasius von Cylicus

(Kyzikos), Kirchengeschichte Gelasius I. ep.: Papst Gelasius I., Briefe Gennadius de vir. ill.: Gennadius von

Massilia, de viris illustribus

Gesta cone. Aquil.: Gesta concilii Aqui-leiensis

Gregor I. dial.: Papst Gregor 1., dialogi de vita et miraculis patrum Italico-rum

Greg. 1. horn.: Homilien Greg. II. ep.: Papst Gregor II., Briefe Greg. Naz. or: Gregor von Nazianz, Reden

Greg. Naz. de vita.: Carm. de vita sua

Greg. Nyssa: Gregor von Nyssa

Greg. Nyss. In cant, horn.: Gregor von Nyssa, Homilien Qber das Hohelied

Greg. Nyss. or.: Reden

Greg. Tr. in glor. mart.: Gregor von Tours, in gloria martyrum

Greg. Tr. hist. Fr.: Historiarum libri X (Hist. Francorum)

Hebr: Hebrierbrief

Hermes: Hermes, Zeitschrift fur klassi-sche Philologie, 1866 ff

Hieron. adv. Jovin.: Sophronius Eusebius Hieronymus, Adversus Jovinia-num

Hieron. adv. Joh. Hierosolym.: Adversus Johannem Hierosolymitanum

Hieron. Contra Vigil.: Contra Vigiianti-um

Hieron. Dialogi contra Pelagianos: Dialogi contra Pelagianos libri III

Hieron. adv. Rufin: Apologia adversus libros Rufini

Hieron. Comment, in Ez.: Ezechielkom-mentar

Hieron. de nom. Hebr.: liber interpreta-

tionis Hebraicarum nominum Hieron. ep.: Briefe Hieron. vir. ill: de viris illustribus Hieron. in Hierern.: in Hieremiam

prophetam libri sex Hieron. Comment, in Isaiam: Jesaja-

kommentar Hilar, c. Constant: Hilarius von Picta-

vium (Poitiers), Contra Constantium

imperatorem Hilar, de trinit: de trinitate (de fide,

adversus Arianos) Hilar. Super Psalmos: Tractatus super

Psalmos

Hilar, contra Auxent: Contra Arianos vel Auxentium Mediolanensem episcopum

537

Hilar, lib. ad: Constant.: liber I ad Cons-tantium

Hippol. refut: Hippolit, Refutatio omnium haeresium (Philosophumena)

Hippol. trad, apost.: Apostolische Ober-lieferung (odcr Kirchenordnung Hip-polyts)

HJ: Historisches Jahrbuch der Gdrres-

Gesellschaft, 1880 ff Hos.: Hosea

HThR: The Harvard Theological Review, 1908 ff HV: Historische Vierteljahresschrift,

1898 ff, bis 1898: DZGw Hydat. Chron.: Hydatius (Idacius), Bi-schof von Aquae Plaviae (Chaves, Port.), Chronicon HZ: Historische Zeitschrift, 1859 ff Ignat. Tral.: Ignados von Antiochien,

An die Tralleser Ign. ad Magn.: An die Magnesier Ign. ad Philad.: An die Philadelphenser Ign. ad Rom.: An die Romer Ign. ad Smym.: An die Smymaer Innoz. I. ep.: Papst Innozenz I., Briefe lord. Get.: lordanes, de origine actibus-

que Getarum (Gotengeschichte) lord. Rom.: de summa temporum vel origine actibusque gentis Romano-rum

Iren. haer.: Irenaus von Lyon, adversus haereses

Isid. hist, got.: Isidor von Seville, Geschichte der Goten, Vandalen und Sueben

Isid. Pel. ep.: Isidor von Pelusium, Briefe (mindestens dreitausend, davon zweitausend erhalten)

Jak.: Jakobusbrief

JbAC: Jahrbuch fur Antike und Christentum

JBL: Journal of Biblical Literature, publ. by the Society of Biblish Literature and Exegesis, 1881 ff

JEH: The Journal of Ecclesiastical History, 1950 ff

Jer.: Jeremia

Jes.: Jesaja

Jh.: Johannesevangelum JJS: Journal of Jewish Studies, 1948 ff JK: Regesta Pontificun Romanorum ab condita ecclesia ad annum post

Christus natum MCXCVIII von Ph.

Jaff u. a. 1885 ff Joh. Chrysost: s. Chrysostomos Job. Malal. Chron.: Johannes Malalas,

Chronographie Job. Mosch. prat, spir.: Johannes Mo-

schus, pratum spirituale Joh. Nikiu, Chron.: Johannes von Ni-

kiu, Weltchronik Joseph. Ant. Jud.: Flavius Josephus,

Judische Altertumer Joseph. Bell. Jud.: Judischer Krieg Joseph, c. Apionem: Contra Apionem

(Apologie) Joseph, vit.: de vita sua JR: The Journal of Religion JRS: The Journal of Roman Studies JThS: The Journal of Theological Studies, 1899 ff Jud.: Judasbrief

Julian. Aecl. Lib. ad Florum: Julianus von Aeclanum, Lib. ad Florum in: August op. imperf. (8 Bucher)

Julian. Aecl. lib. ad Turbant.: Lib. ad Turbantium (4 Bcher)

Julian, ep.: Flavius Claudius Julianus (Apostata), Briefe

Julian, or.: Reden

Just, apol.: Justin der Martyrer, 1. u. 2. Apologie

Justin, (dial.) Tryph.: Dialog mit dem

Juden Tryphon Juvenal. Sat.: D. Junius Juvenalis, Satu-

rae

Kol.: Kolosserbrief

1., 2. Kn.: Kdnige (Bcher)

1., 2. Ког.: 1., 2. Korintherbrief

Kyr. Alex, ep.: Kyrill von Alexandrien,

Briefe (PG 77, 401 ff) Kyr. Alex, horn.: Predigten (PG 77, 981

ff)

Kyrill. Alex. Advers. nolentes confit. sanct. virg. esse Deiparam: Adversus noentes confiteri sanctam virginem esse deiparam (PG 76, 255 ff)

Kyr. Alex. ad. reg.: ad reginas (PG 76, 1201 ff)

Kyril. Jems.: s. Cyrill. Hieros. Lact div. inst.: Lactanz, divinae insti-tutiones

Lact. mort. pers.: de mortibus persecu-torum

538

Leo I. ep.: Papst Leo I., Briefe (PL 54, 593 ff)

Leo I. serm.: sermones (PL 54, 137 ff)

Liban. or.: Libanios, Reden

Lib. ep.: Libanios, Briefe

Liber Heracl: Liber Heraclidis

Liber Pont.: Liber Pontificalis, 2 Bde.,

ed. Duchesne, 1886 ff. 2. A. 1955, Bd.

3, hg. v. C. Vogel, 1957 Liberat. Brcv.: Breviarium ^ausae

Nestorianorum et Eutychianorum Liberius ep.: Papst Liberius, Briefe (PL

8,1349 ff) Liv.:Livius Lk.: Lukasevangelium LThK: Lexikon fiir Theologie und Kirche, I., 2. A. Lucif. Calar.: Lucifer von Calaris (Cag-

liari auf Sardinien) Malal.: s. Joh. Malal. Makk.: Makkabaerbucher (1 u. 2) Marc. Diac. vita Porphyr.: Diakon Mar-

kus, Vita des Bischofs Рофпуг^в von

Gaza

Marc, comes Chron.: Marcellinus comes, Chronik (opus rusticum)

Mansi, Cone, coll.: J. D. Mansi. Sacro-rum conciliorum nova et amplissima collectio. Nachdruck u. Fortsetzung ed. v. L. Petit/J. B. Martin, 1899 ff

MG Auct. Ant.: Monumenta Germaniae Historica, Auctores antiquissimi

MG SS rer. Langob.: Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Langobardicarum

Min. Fel. dial, oct.: Minucius Felix, Dialog Octavius

MIUG: Mitteilungen des Institute fur Osterreichische Geschichtsforschung, 1880 ff.

Mk.: Markusevangelium

1., 2., 3., 4., 5. Mos.; 5 Bucher Mosis (Pentateuch)

Mt. Matthausevangeiium

MThZ: Miinchener Theologische Zeitschrift

Nazar. pan.: Nazarius, Panegyricus

Nestor. Lib. Heracl.: Nestorios, Liber Heraclidis

NT: Neues Testament

Olymp. frg.: Olympiodoros schrieb 22. Bucher bes. iiber die westromische Geschichte zw. 407 und 425.

Optat.: Optatus von Milewe

OrChr: Oriens Christianus, 1901 ff OrChrA: Orientalia Christiana Analec-

ta, 1923 ff OrChrP: Orientalia Christiana periodica, 1935 ff Orig. Cels.: Origenes, contra Celsurh Orig. comm. Ser.: Serienkommentare Orig. horn.: Homilienkommentare Orig. de princ: de principiis Oros. hist.: Orosius, Historiae advers.

paganos libri VII Oros. Lib. Apol: Liber apologeucus OstKSt: Ostkirchliche Studien, 1951 ff Pacat. paneg.: Latinus P. Drepanius Pa-

catus, Panegyricus Pallad. dial: Palladius, Dialogus devita

s. Joannis Chrysostorni Pallad. Hist. Laus.: Historia Lausiaca Pallad. Vita Joh. Chrys.: Dialogus devita s. Joannis Chrysostorni Paneg. lat.: Panegyrici latini Paulin. Vita Ambr.: Paulinus, Vita s. Ambrosii

Pauly: Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, hg. v. K. Ziegler/W. Sonthei-mer, 5 Bde., 1979

Pauly-Wissowa: Paulys Realencyklopa-die der klassischen Altertumswissen-schaft. neue Bearb. v. G. Wisso-wa/W. Kroll, 1893 ff

Pelag, ep.: Pelagius, Briefe

Pelagius, Ad Demetriadem: Espistula ad Demetriadem

1., 2. Petr.: I., 2. Petmsbrief

PG: Patrologiae cursus completus ... series graeca

Phil.: Philipperbrief

Philostorg. h.e.: Philostorgios, Kirchengeschichte

Philostr. vita Apoll.: Philostratos, Vita Apollonii

PL: Patrologiae cursus completus ... series latina

Plin. nat. hist.: Plinius der Altere, Natu-

ralis historia Plot, enn.: Plotinos, Enneaten Plut. de Is. et Os.: Plutarch, de Iside et

Osiride Plut. Cam.: Camillus Plut. Num.: Numa

Plut. Ouaest. Graec.: Ouaestiones Grae-cae

Plut. Ouaest. conv.: Ouaestiones convi-vales

539

Plut. Rom.: Romulus Poen. Cumm.: Poenitentiale Cummeani PO: Patrologiae cursus completus ... series orientalis Polyc. ad Phil.: Polykarp von Smyrna,

Philipperbriefe Poskl. Vita: Possidius von Calama, Vita

s. Augustini Prokop. bell, vand.: Prokop von Caesa-

rea, Wandalenkrieg Prok. bell, got.: Gothenkrieg Prokop. bell, pers.: Perserkriege Prokop. de aedific: de aedificiis (Pane-gyrikos tiber Justinians Bauleiden-schaft)

Prokop. hist, arcan.: historia arcana

(Anekdota), Geheimgeschichte Prol.: Prolog Proom.: Prodmium

Prosper. Chrbn.: Tiro Prosper, Chronik

(PL 61, 535 ff) Prudent, c. Symm.: Aurelius Clemens

Prudentius, Contra Symmachum Ps.: Psalm Ps.: Pseudo

Ps. Clem, horn.: Pseudoklementinen,

Homilien Ps. Clem, recog.: Recognitions Ps. Cypr. sing, cler.: Pseudo-Cyprian,

de singularitate clericorum Ps. Just. or. ad Graecos: Pseudo-Justin,

oratk) ad Graecos RAC: Reailexikon fur Antike und

Christentum, hg. v. Th. Klauser, 1941

(1950) if

RGAK: Reailexikon der germanischen Altertumskunde, hg. v. J. Hoops, 1911 ff

RGG: Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 1909 ft; 2. A. 1927 ff, 3. A. 1956 ff

RhMus: Rheinisches Museum fur Philo-

logie, 1833 ff Ri.: Das Buch Richter Rom.: Romerbrief

Rufin. c. Hieron: Rufinus von Aquileia, Apologia contra Hieronymum

Rufin. h.e.: Kirchengeschichte

Rusticus diac, C. Acephalos disput.: Diakon Rusticus (Neffe des Papstes Vigilius) contra Acephalos disputario RV: Rheinische Vierteljahresblatter

Sach.: Sacharja

Saeculum: Saeculum. Jahrbuch fur Uni-versalgeschichte, 1950

Salv. de gub. dei: Salvianus von Massi-lia, de gubernatione dei

1., 2. Sam.: Die Samuelbucher

SbPAW phil.-hist. KL: Sitzungsberichte der Preufiischen Akademie der Wissenschaften, philologisch-historische Klasse

Sen. ben.: Seneca, de beneficiis serm.: sermones

Sid. Apoll.: s. Apollinaris Sidonius Sir.: Das Buch Jesus Sirach Siric. ep.: Papst Siricius, Briefe Sixt. III. ep.: Papst Sixtus ГЛ., Briefe Socr. h.e.: Socrates. Kirchengeschichte Soz. h.e.: Sozomenos, Kirchengeschichte

StdZ: Stimmen der Zeit (vor 1914: Stim-

men aus Maria-Laach), 1871 ff Suet. Claud.: Sueton, Claudius Suet. Tit.: Titus Suet. Vesp: Vespasianus Sulp. Sev. Chron.: Sulpicius Severus,

Chronicorum libri duo Sulp. Sev. dial.: Dialogorum libri duo

Sulp. Sev. Vit. Mart.: Vita S. Martini Symm. ep.: O. Aurelius Symmachus,

Briefe Symm. rel.: relationes Symm. or.: Reden Syn.: Synode Syn. Antioch.: Antiochien Syn. Arel.: Arelate (Aries) Syn. Carth.: Carthago Syn. Elv.: Elvria Syn. Laodic: Laodicea Syn. Narb.: Narbonne Syn. Orl.: Orleans Syn. Serd.: Serdica Syn. Tol.: Toledo

Synes. ep.: Synesios von Cyrene (Kyre-ne), Briefe

SZG: Schweizer Zeitschrift fur Geschichte

Tacit. Ann.: Tacitus, Annalen

Tacit. Germania: de origine et situ Ger-

manorum Tacit, hist: Historien Tat. or.: Tarian, oratio ad Graecos Tert. ad scap.: Tertullian, ad Scapulam Tert. adv. Marc.: adversus Marcionem Tert. anima: de anima Tert. Apol.: Apologeticum

540

Tert. cor.: de corona

Tert. de idol: de idololatria

Tert. de pat.: de patientia

Tert. de praescr. haer.: de praescriptio-

ne haereticorum Tert. de pud.: de pudicitia Tert. de spect.: de spectaculis Tert. jeun.: de ieiunio adversus psychi-

cos

Tert. mart.: ad martyres ThBl: Theologische Blatter, 1922 ff Themist. or.: Themistios, Reden Theodor. h.e.: Theodoret von Cyrus

(Kyrrhos), Kirchengeschichte Theodor. hist, rel.: Historia religiosa Theodor, ep.: Briefe Theodor. Lect. h.e.: Theodorus Lector,

Kirchengeschichte Theoph. ad Autol.: Theophilus von An-

tiochien, ad Autolycum Thess.: 1., 2. Thessalonikerbrief ThGI: Theologie und Glaube, 1909 ff ThJ: Theologische Jahrbucher, 1842 ff ThLZ: Theologische Literaturzeitung,

1878 ff

ThRE: Theologische Realenzyklopadie

ThSt: Theological Studies, 1940 ff

1., 2. Tim.: Timotheusbriefe

ThZ: Theologische Zeitschrift, 1945 ff

Tit.: Brief an Titus

TR: Theologische Rundschau

Tr.: Tryph

Veget. Epit. rei mil: P. V. Renatus Ve-getius, epitoma rei militaris

Venant. Fortunat., Vita Hil.: Venantius Fortunatus, vita et miracula S. Hilari

Vict. Tonn.: Victor von Tonnona, Chro-nik (444 - 566)

Vict. Vitens. pers.: Victor von Vita, historia persecutionis Africanae provin-ciae

VigChr: Vigiliae christianae, 1947 ff

WbSt: Wood brook Studies

Zachar. Rh. h.e.: Zacharias Rhetor, Kirchengeschichte

ZAW: Zeitschrift fur alttestamentliche Wissenschaft, 1881 ff

ZDMG: Zeitschrift der deutschen mor-genlandischen Gesellschaft, 1847 ff

ZHT: Zeitschrift fur historische Theologie

ZKG: Zeitschrift fiir Kirchengeschichte, 1876 ff

ZKTh: Zeitschrift fur Katholische Theologie, 1877 ff

ZMR: Zeitschrift fur Missionswissen-schaft und Religionswissenschaft, 1934 ff, 1950 ff

ZNW: ieitscfirift fur die neutestament-liche Wissenschaft und die Kunde der aiteren Kirche, 1900 ff, 1934 ff

Zon.: Zonaras, Weltchronik

Zos. hist.: Zosimos, Historien

ZPE: Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik

ZSavRGkan: Zeitschrift der Savigny-Stiftung fur Rechtsgeschichte, Kano-nistische Abteilung, 1911 ff

ZSavRGrom: Zeitschrift der Savigny-Stiftung fur Rechtsgeschichte, Roma-nistische Abteilung, 1880 ff

ZThK: Zeitschrift fur Theologie und Kirche, 1891 ff