Аляксандр КАПУСЦІН

КРУТЫЯ ПАВАРОТЫ

Аповесць

1

Завіруха, што лютавала цэлы тыдзень, сціхла. Паўночны вецер цяпер ледзь дыхаў. Затое мацнеў мароз. Ён забіраўся ў рукавы паліто, апякаў холадам твар, шчыпаў вушы.

Вараны бег роўнай рыссю. Вазок падскокваў па гурбах, рыпеў палазамі па рыхлым снезе. Паабапал дарогі пад блеклым святлом поўнага месяца і мігатлівых зор іскрылася беллю заснежанае поле. 3-пад капытоў рысака ляцелі камякі снегу і стукаліся аб перадок вазка. Часам яны заляталі ў вазок, і тады Сямён Пятровіч паварочваўся бокам, хаваючы твар у каўнер.

Конюх Мацвей Бяляк ужо некалькі разоў хацеў пачаць гаворку са сваім суседам, але Сямён Пятровіч неахвотна кідаў якую-небудзь няпэўную фразу і змаўкаў. «От, маўчун, — нездаволена думаў Бяляк, — быццам анямеў. I аб чым разважае? Мо кару каму-небудзь падбірае, каб заўтра толькі зачытаць?»

Не здагадваўся Мацвей, што думкі суддзі былі зусім пра іншае. А калі б здагадаўся — здзівіўся б: пра жонку пара думаць чалавеку.

Дык хто ж яна, тая дзяўчына, пра якую цяпер думаў суддзя?

Перад пачаткам сходу, пакуль збіраліся ў клуб калгаснікі, Сямён Пятровіч зайшоў у бібліятэку, што размяшчалася ў суседнім пакоі. Там было поўна моладзі. I вось гэты гаваркі вусач, што цяпер усё дакучае яму сваімі размовамі, сядзеў за сталом сярод хлопцаў і дзяўчат. У пакоі было ціха. Але вось Мацвей штосьці сказаў, і ўсе зарагаталі. Сямён Пятровіч з парога не разабраў ягоных слоў. I што конюх сказаў такое смешнае?

— Ну, ці ж Колас, га? —заўважыла невысокая круглатварая дзяўчына. Гаварыла яна з нейкім дакорам у голасе, але вочы яе так і праменіліся смехам.

— Якуб Колас, — упарта стаяў на сваім Мацвей Бяляк.— Колькі не смейцеся, а з панталыку мяне ўсёроўна збіць не ўдасца. Я ж гэтую кнігу чытаў. Кравец — гэта... Ну, як вам сказаць... ён жыў у адной з тых дзвюх хатак... Э-эт, спрытныя якія з бацькі смяяцца,— і Мацвей, прыжмурыўшыся, пагразіў дзяўчыне пальцам. — I як жа тая кніга называецца? Ага, успомніў: «Дрыгва».

У пакоі зноў падняўся шум і смех.

— А пра дзеда Талаша ў якой кнізе напісана?—спытала дзяўчына.

Мацвей, сумеўшыся, абвёў усіх позіркам і прамовіў у роздуме:

— Выходзіць, пераблытаў я. I як жа тая кніжка завецца?

— Мо «Трэцяе пакаленне»? —падказаў хтосьці з хлопцаў.

— Во! — аж ускрыкнуў узрадаваны Мацвей і разам з усімі закаціўся рогатам.

Сямён Пятровіч таксама засмяяўся, але адразу ж спахапіўся, змоўк. Ну, як можна! Ен жа тут — чужы чалавек... Не паспеў суддзя прыдаць свайму твару сур’ёзны выгляд, як дзяўчына звярнулася да яго:

— Чаго ж вы там стаіце? Падыходзьце бліжэй,—запрасіла яна. Некалькі пар цікаўных вачэй пазіралі на Сямёна Пятровіча. Што за чалавек, адкуль ён узяўся? А дзяўчына зноў пачала:

— Будзе вечным ленінізм...

Шлях у даль, у камунізм...

Паглядзіце навакола,

Колькі раці-камсамола, —

Гэта Леніна сыны.

I зноў наступіла маўчанне. На Сямёна Пятровіча адразу забыліся, усе засяроджана думалі, пазіраючы то адзін на аднаго, то на перапоўненыя кнігамі зашклёныя шафы, быццам спадзеючыся там знайсці адказ на пытанне дзяўчыны. Суддзя зразумеў нарэшце, што ў гэтай вясёлай, шумлівай грамадзе разгадвалі літаратурны красворд.

— Паўлюк Трус, верш «Ленін», — упэўнена адказаў хлопец, насупраць якога сеў Сямён Пятровіч. Хлопец быў у вайсковым шынялі без пагонаў. Судцзю здалося, што ён неяк асабліва ўважліва пазірае на дзяўчыну. Ды і яна калі-ні-калі спыняе на ім свой позірк.

— Я нават не чуў пра такога,— паціснуў плячыма Мацвей Бяляк.— Раскажы, Вера, пра яго.

Папрасілі і другія, i дзяўчына пачала расказваць. «Які ў яе меладычны голас, — падумаў Сямён Пятровіч. — Гаворыць, быццам спявае».

Твар дзяўчыны злёгку паружавеў і свяціўся натхнёнасцю. Яна шчыра расказвала сваім слухачам пра паэта. Расказаўшы пра яго жыццёвы шлях, пачала дэкламаваць вершы:

— ...Добры дзень, аснежныя прасторы,

Добры дзень, сталіца хараства!

Скора ў бляску вечара, ой, скора

Празвініць на вуліцах трамвай.

I тады я стану пад гарою,

Каб пазбыцца смутку i журбы,

Буду слухадь песні Асінстрою,

Захаплюся музыкай турбін...

У інтанацыі, у кожным прыдыху, з якім вымаўлялася слова, была вялікая шчырасць. Сінія вочы дзяўчыны свяціліся такой радасцю, што Сямёну Пятровічу здалося, — у іх ён бачыць водбліск таго святла, пра якое спяваў у сваіх творах таленавіты паэт.

Яна ж, Вера, у шарсцяной цёмна-сіняй сукенцы, якая шчыльна аблягала яе стан, стаяла, крыху падаўшыся ўперад, з горда ўзнятай галавой. Сямён Пятровіч сачыў за Верай і раптам недзе ў самай глыбіні душы адчуў нейкую слабую, неасвядомленую ўзрушанасць. А калі дзяўчына скончыла, пашкадаваў: чаму так хутка?

У пакоі на нейкі час стала ціха. Усе маўчалі, быццам прыслухоўваліся яшчэ да прыгожага звонкага голасу, што даносіў да сэрца тую чароўную паэзію маладосці.

— У цябе ёсць яго кніжка?— спытаў у бібліятэкаркі Мацвей. Вера моўчкі пакапалася ў шафе, дастала невялікую ў сіняй вокладцы кнігу і падала яе конюху. У гэты час старшыня калгаса паведаміў, што народ сабраўся i што можна пачынаць сход.

Пасля сходу моладзь засталася на танцы. Прыбралі крэслы. Баяніст зайграў вальс, і з усіх бакоў на круг пачалі выходзіць пары.

Сямён Пятровіч са старшынёй калгаса таксама затрымаліся ў клубе. Старшыня даваў нейкую гаспадарчую параду маладому брыгадзіру, а Сямён Пятровіч назіраў за кругам, i яму самому раптам захацелася патанцаваць. Калісьці на вечарах ён не стаяў вось так, як цяпер, у кутку. Але ж ён тады не быў суддзёй!

Шыракаплечы хлопец, што назваў за сталом імя Паўлюка Труса, запрасіў на вальс дзяўчыну, якая сядзела побач з бібліятэкаркай. Сямён Пятровіч, зірнуўшы ў той бок, нечакана сустрэўся вачыма з Верай. Яму здалося, што дзяўчына гуллівым позіркам запытала ў яго: «Танцаваць не жадаеце?» Нейкі момант у думках ён пераконваў сябе, што менавіта пра гэта і гаварыў позірк дзяўчыны. Потым, паправіўшы пінжак, Сямён Пятровіч рашуча падышоў да яе і, як бы нечага саромячыся, спытаў:

— Патанцаваць не жадаеце?

Вера ўсміхнулася яму вачыма, пакратала на плячах туга заплеценыя каштанавыя косы i паклала руку яму на плячо. Абое лёгка закружыліся ў плаўным танцы.

Сямён Пятровіч як бы не заўважыў спачатку, што баяніст скончыў граць. Толькі, калі ўжо ўсе разышліся з круга, ён спыніўся, убачыўшы зусім блізка перад сабою ўгрэты Верын твар і сінія-сінія, як часам бывае веснавое неба, вочы.

... Вось пра што ў тую марозную ноч пад скрып палазоў успамінаў суддзя. I не толькі Мацвей Бяляк, a і яшчэ адзін чалавек, уведаўшы гэтыя думкі, сурова насупіў бы выпуклы маршчыністы лоб і сказаў бы дакорліва: «Калі б ты, хлопча, так кожную судовую справу абдумваў, дык, напэўна, менш памыляўся б. Вось так».

Месяц, здаецца, узняўся вышэй і свяціў ярчэй. Вараны ўпарта махаў галавою, прыбаўляючы кроку. Мацвей прыціснуў нагою лейцы, доўга круціў адубелымі, непаслухмянымі пальцамі цыгарку, потым глыбока зацягнуўся дымам і нейкім скрыпучым, мабыць, ад холаду, голасам загаварыў:

— Да Марцінавага логу пад’язджаем.

Суддзя маўчаў. А Бяляк, ужо не зважаючы на такую абыякавасць свайго суседа, прадаўжаў:

— Калісь, я хлапчуком яшчэ быў тады, здарыўся ў нашай вёсцы жудасны выпадак. Марцін той асілак быў. Прыгожы, стройны... Служыў парабкам у вясковага кулака Турмаза. Любілі вяскоўцы Марціна: вясёлы быў хлопец i душу меў. А мы, хлапчукі, дык так і бегалі за ім чарадой. Бывала, у вясновы ціхі вечар на прызбе аблепім яго з усіх бакоў і сядзім, як анямелыя. Старэйшыя хлопцы толькі цыгаркамі бліскаюць. А ён расказвае казкі. Заседжваліся да пеўняў. А то другі раз песні спявае. I тады яму падцягвалі ўсе: хто ўмеў і хто не ўмеў. Цудоўны быў Марцін! I вось аднойчы ўлетку Марцін знік з вёскі. Турмаз хваляваўся: гарачая пара, а парабка нібы чэрці схапілі. А праз некалькі дзён вось у гэтым лажку пад гнілым мосцікам знайшоў я знявечанага Марціна. Пасвіў каня і знайшоў. Ніколі я пад той мосцік не лазіў, а то нешта раптам пацягнула мяне туды. Цела Марціна было прыкапана, і толькі стаптаны знаёмы чаравік тырчэў з зямлі. Страшная навіна маланкай абляцела наваколле. У лажок збегліся людзі, прыехалі паліцэйскія чыноўнікі і пракурор.

Мацвей, раз-по-раз зацягваючыся дымам, змоўк, і Сямён Пятровіч нецярпліва папрасіў:

— Ну, а далей?

Бяляк кінуў на снег цыгарку і прадаўжаў:

— На месцы здарэння знайшлі фінскі нож з чорнай адмыслова вытачанай дубовай ручкай. Тою фінкай старэйшы Турмазаў сын не раз круціў перад носам у вясковых хлопцаў. I тады многія прыгадалі, што незадоўга да забойства ўладальнік фінкі i яго малодшы брат п’яныя пагражалі Марціну: калі ён не ўступіць дзяўчыну, якую кахаў, малодшаму Турмазу, то не жыць яму на свеце. Абое Турмазавы сыны былі адразу ж арыштаваны. Але праз колькі дзён яны зноў разгульвалі па вёсцы, а ў Турмазавым статку вяскоўцы недалічыліся дзвюх лепшых кароў. Перад судом малодшы Турмаз прыходзіў да нас і паабяцаў маці пяць пудоў пшаніцы, каб толькі я сказаў на судзе, што фінку тую ўкраў у яго я і, пасвячы каня, згубіў потым пад мастом. Доўга ўпрошваў, а потым і прыгразіў: «У мяне, кажа, i на цябе знойдзецца фінка». На судзе я ўсё гэта выклаў, але абаіх Турмазаў усё адно апраўдалі. Вось якія суддзі тады былі...

Сямён Пятровіч раптам успомніў Мацвеевы словы там, на сходзе, дзе ён, суддзя, рабіў справаздачу аб рабоце суда. Мацвей не выступаў з прамовай, а толькі запытаў, чаму суддзя ніколі раней не рабіў такіх справаздач у іхнім калгасе. Сямён Пятровіч пачуў у ягонай рэпліцы папрок за тое, што ён, суддзя, яшчэ далекавата ад людзей...

— Вось з таго часу гэты лажок і называецца Марцінавым,-— памаўчаўшы, закончыў сваё апавяданне Мацвей, тузануў лейцамі, і зноў паляцелі ў вазок камякі снегу.

2

Толькі што суд скончыў разглядаць справу па абвінавачванню Марціна Куксы ў кражы грошай, толькі што зачыніліся дзверы кабінета за апошнім наведвальнікам, як у суседнім пакоі канцылярыі пачуліся знаёмыя цяжкія крокі. Дзверы насцеж адчыніліся, і пракурор, яшчэ не пераступіўшы парогу, накінуўся на Сямёна Пятровіча:

— Дык хто гэта даў табе права злачынцу з турмы выпускаць?

— А хто вам даў права на мяне крычаць?

Нейкі момант яны стаялі моўчкі, упіўшыся позіркамі адзін у аднаго. Потым пракурор неяк рэзка махнуў рукою і палез у кішэню за папяросамі. Сямён Пятровіч узяў са стала свой партабак, раскрыў яго і працягнуў пракурору. Той узяў папяросу, прыкурыў. Потым загаварыў ужо спакойна:

— Ну як можна было такога прайдоху выпускаць на волю?

— Ну, i за такую ж кражу нельга ў турму садзіць...

— За такую кражу, кажаш? А хіба яна ў яго першая?

У невялікім кабінеце суддзі стаяла духата. Сямён Пятровіч падышоў да акна, адчыніў фортачку. Там, на двары, гайдалася пабеленая інеем галінка ліпы. Яна нібы прасілася ва ўтульны, цёплы пакой, каб адтаяць і сваім пахам напомніць тую вясну, калі Сямён Пятровіч першы раз прышоў у гэты кабінет. Цудоўная тады была вясна: самастойная работа пасля шумлівых год студэнцтва, новыя людзі, новы клопат... Спачатку і пракурор на яго не крычаў, а толькі, відаць, па праву старэйшага, заўсёды настаўляў: «Слухай, хлопча, Паўла Рыгоравіча, вучыся. Жыццёвы шлях — гэта не асфальтавая шаша. На ім сустракаюцца і пяскі, і грэблі, і крутыя павароты. Бывае, загразнеш дзе-небудзь ці пад адхон звалішся». А цяпер бач як накінуўся! Напэўна таму, што Сямён Пятровіч яго не паслухаўся. А хіба ж можна было гэтага Куксу пазбаўляць волі? Правільна, раней яго судзілі за кражы. Але ж за адно і тое ж злачынства па некалькі разоў не караюць. А за шаснаццаць рублёў, якія ён украў цяпер, дастаткова і прымусовых работ. Калі гаварыць шчыра, дык і ў Сямёна Пятровіча не ляжала душа да гэтага чалавека. Добрая ён цаца... «Тыя грошы, кажа, так ляжалі, што іх бы кожны ўкраў». Ну, хіба гэта не нахабства? Але ж суддзя не павінен да ацэнкі зробленага злачынства адносіцца суб’ектыўна... Не, справу Куксы суд рашыў правільна. А калі пракурор не згодзен...

— Ну, чаго крычаць, Павел Рыгоравіч? Не згодны з прыгаворам — напішыце пратэст. Абласны суд нас рассудзіць.

— Пратэст будзе, — кінуў Павел Рыгоравіч, — гэта само сабой. А табе, Сямён Пятровіч, усё ж раю слухаць старэйшых,— i, наморшчыўшы выпуклы лоб, выйшаў.

На ліпавай галінцы аднекуль з’явіўся чырвонагруды снягір. Ён неяк зазыўна паціўкаў, i тады да яго прыляцеў другі, сеўшы побач. Іней дробнымі іскрынкамі пасыпаўся з галінкі; яна захісталася, і суддзя чамусьці раптам убачыў перад сабой лагодныя сінія вочы Веры.

«Мо на сходзе яе сустрэну?» — падумаў ён. Днямі яму выпадала быць на адкрытым партыйным сходзе ў калгасе «Перамога», дзе нядаўна рабіў справаздачу.

3

Цёпла было ў невялікім, чыстым пакойчыку. Двое хлапчукоў, схіліўшыся адзін да аднаго бялявымі галоўкамі, разглядвалі «Мурзілку» і ахвотна смяяліся. Тамара сядзела побач на канапе, вышывала мужу кашулю і час-ад-часу пазірала на іх. Раптам яна ўспомніла самую звычайную рэч, неабходную гаспадыні: на вячэру можа не хапіць хлеба.

— Вы пагуляйце, дзеткі, а я хутка вярнуся. Толькі да таты схаджу,—Тамара пачала апранацда.

— I тату прывядзі, і тату прывядзі... — наперабой зашчабяталі хлапчукі.

Як толькі Тамара пераступіла парог крамы, яна адразу пачула злосны мужаў голас:

— А чаго было надакучаць? Я ж не выжыў з розуму. Што абяцаў — памятаю.

— Надакучаць больш не буду. Падай мне, брат, вось гэтую кнігу, — i Мацвей Бяляк кіўком галавы паказаў на тоўсты сшытак, што вісеў на цвічку.

Андрэй перасмыкнуў плячыма і са злосцю кінуў сшытак на прылавак. Мацвей, не спяшаючыся, пачаў пісаць. А скончыўшы, зазначыў:

— Гэтая скарга, брат, за тое, што хлусіш...

Неяк раней Мацвей папрасіў Андрэя, каб той прывёз яму радыёлу. Крамнік паабяцаў, толькі намякнуў, каб конюх авансам напісаў яму за гэта падзяку. Мацвей узяў ужо быў ручку, але перадумаў.

— Не, тады і напішу, калі прывязеш.

З таго часу Бяляк пачаў амаль кожны дзень заходзіць у краму. Прыдзе, а радыёлы няма. Тым часам дачуўся ён, што калі-ні-калі Андрэй адпускае сякія-такія рэчы з-пад прылаўка. Сказаў пра гэта яму, але той толькі хітра і насмешліва прыжмурыўся:

— Абяцанага, дзядзька Мацвей, тры гады чакаюць.

Так і пайшоў Мацвей з крамы зноў з пустымі рукамі. Увечары таго дня, ідучы дадому, Андрэй пачуў яшчэ здалёк, што з Мацвеевай хаты даносяцца вясёлыя прыпеўкі Варонежскага хору. Аказваецца, Бяляк у той жа дзень з калгаснай машынай пад’ехаў у горад і купіў радыёлу. Няхай жа ведае гэты хлус Андрэй, што ён, калгасны конюх Мацвей Бяляк, абыйдзецца i без яго ласкі.

Можа б на гэтым усё i скончылася, каб Мацвей, зайшоўшы выпадкова ў краму, сам не пераканаўся, што Андрэй гандлюе з-пад прылаўка. Вось тады ён і патрабаваў у крамніка кнігу скаргаў.

Усяго гэтага Тамара, вядома, не ведала, і цяпер, нічога не разумеючы, паглядала то на мужа, то на Мацвея.

— Добра, я гэтага не забуду, — пагрозліва працадзіў Андрэй праз зубы. А той яму спакойна:

— Ну чаго фанабэрышся, Андрэй. Што заслужыў, тое і атрымлівай.

— Як можна, Андруша, грубіяніць старэйшаму чалавеку? — папракнула мужа Тамара, калі Мацвей выйшаў.

— Цябе яшчэ тут не хапала!— на Андрэевым твары з’явіліся барвовыя плямы. Тамара нічога не адказала, толькі вусны яе задрыжалі і скрывіліся ў тужлівай усмешцы. Купіўшы хлеба, яна хуценька выйшла з магазіна.

... Павячэраўшы, Андрэй доўга сядзеў за сталом у задуменні, падпёршы галаву рукою. Затым раптам злосна плюнуў на падлогу і пачаў:

— От напаскудзіў той стары пень! Каб не гэтая скарга, прэмію б атрымаў. План жа перавыканаў!..

— Дык таму ты і зажурыўся так? Кінь, Андруша, абыйдземся i без гэтай прэміі. Што ў нас ужо нястача такая, ці што?

Бач, багатырка знайшлася. Ці табе лішняя капейка муляла б? — Андрэй устаў і прайшоўся па пакоі. — Гэта за адзін раз столькі спальваеш? — ён кіўком галавы паказаў на бярэмак дроў, што ляжалі каля печы.

— А што? Дроў жа хопіць...

— А калі і застануцца, хіба ад гэтага будзе горш? — буркнуў Андрэй.

У пакоі, не зважаючы на гамонку дарослых, шумліва, бестурботна забаўляліся дзеці, а на двары працяжна, глуха скавытаў вецер.

4

Стары абшарпаны «газік», чмыхаючы маторам, нервова падскокваў па вузлаватых карэннях старых бяроз, што абступалі гарбаты шлях з абодвух бакоў, а ў лагчынах з разлёту ўрэзваўся ў лужыны, раскідваючы далёка ў бакі брудныя пырскі. Аднекуль, ні то з-пад калёс, ні то з-пад сядзення, чуўся грукат нейкага непрыладжанага як след жаляззя. Ці то ад таго грукату, ці мо ад сваіх непрыемных думак, пракурор Павел Рыгоравіч Самусь крывіўся, але прасіў шафера:

— Гані, брат...

Падруліўшы да заспенскай крамы, «газік» гучна «стрэліў» і заглух. Каля крамы мітусіліся людзі, работнікі міліцыі, быў тут і сам Андрэй Арэшка.

Малады лейтэнант прапанаваў пачаць агляд з разбітага акна i паімкнуўся быў нават пайсці туды, але Павел Рыгоравіч крануў яго за руку і паказаў вачыма кудысьці на дол каля падмурка.

— Бачыш?

Лейтэнант прыгледзеўся і сумеўся.

— Вінават, таварыш пракурор, не заўважыў.

Павел Рыгоравіч асцярожна падышоў да падмурка і, прысеўшы, доўга і ўважліва разглядаў след абцаса на сухім пяску. Ззаду, з правага боку, след меў невялічкую выемку паўкруглай формы. Пашукаўшы позіркам наўкола і нічога больш не знайшоўшы, пракурор зафатаграфаваў след, затым акуратна зняў з яго гіпсавы злепак і паклаў у партфель. Толькі пасля гэтага пачалі аглядаць акно.

На адным абломку шкла, што тырчэў у раме, пракурор заўважыў адбіткі пальцаў. Доўга аглядалі дзверы, замкі, увесь будынак крамы. Але нічога больш так і не знайшлі. Склаўшы пратакол агляду, Павел Рыгоравіч доўга распытваў Андрэя, ці не падазрае ён каго-небудзь у кражы. Той нічога не мог сказаць, але прыпомніў, што ўчора вечарам у краму заглянуў Кукса, нечага пакруціўся каля прылаўка і, ні слова не сказаўшы, выйшаў.

Позна вяртаўся Павел Рыгоравіч дадому. Ад чаднага дыму, што пранікаў праз шчыліны самаробнай кабіны «газіка», ад стомленасці, ад цяжкіх неадступных думак зусім разбалелася галава. Хацеў бы цяпер Павел Рыгоравіч пасядзець, ні аб чым не думаючы, адпачыць ад гэтых штодзённых клопатаў. Дык жа не выпадае. Ці ж у пракурора можа быць такая мінута, каб ён аб чым-небудзь не турбаваўся, аб нечым не ламаў галавы? Вось хаця б сёння... Цэлы дзень біўся, як рыба аб лёд, ды хіба ж гэта ўжо ўсё? Колькі яшчэ над гэтай справай прыдзецца пасядзець... А пападзе ў тыя хлапечыя рукі — хто ведае, ці ўтрымаюць яны яе і як павядуць...

«Газік», ускочыўшы ў нейкую яму, зарыпеў дзверцамі кабіны, ажно застагнаў. Думкі пракурора, нібы ад гэтага штуршка, раптам пераскочылі на другое:

«Той цяпер, напэўна, ужо трзці сон бачыць. А што яму...»

Святло фар выхапіла з цемры на абочыне дарогі дзве нахіленыя адна да адной тонкія бярозкі, а паміж імі — дзве чалавечыя постаці; мужчынскую i жаночую. На момант мужчына павярнуў твар, i Павел Рыгоравіч пазнаў яго: ну як жа, суддзя... Стаіць, уцягнуўшы галаву ў плечы, i засланяе сабою дзяўчыну. Дык вось ён дзе, вось чым займаецца... Тут дыхнуць няма калі, а ў яго час ёсць i на гэта...

Думкі чапляліся адна за адну, i Павел Рыгоравіч ужо думаў пра Куксу, пра тое, што нарсуд дарэмна выпусціў яго тады з турмы. Праўда, абласны суд не задаволіў яго, пракурораў, пратэст i не адмяніў прыгавор нарсуда, але ж ён усё роўна стаіць на сваім. Гэта не ўпартасць, не. У гэтым яго пераконвае шмат што. Прозвішча Куксы ўпамінаецца разам з кражай у заспенскай краме. А можа б злачынства i не было, каб Кукса не разгульваў на волі? Не давяраў Павел Рыгоравіч злачынцам-рэцыдывістам, адносіўся да іх насцярожана і ў некаторых выпадках лічыў за лепшае не забываць ім старых грахоў.

Не адзін год працаваў ён у пракуратуры, і такія тыпы, як Кукса, каму-каму, а яму добра вядомы...

Пракурорам Павел Рыгоравіч Самусь стаў пасля вайны. Калісьці ў шаснаццаць год ён быў цесляром. Пасля доўга працаваў старшынёй заўкома. У вайну партызаніў, камандаваў ротай. Добра памятае Павел Рыгоравіч тую хмарную бязветраную раніцу, калі ён вярнуўся ў родны гарадок. Туман ляніва рассейваўся пад косымі промнямі сонца, і паступова з яго шэрай дымчатай масы сталі вырысоўвацца ўцалелыя дамы. Дзе-ні-дзе яшчэ дыміліся галавешкі, не затушаныя дробным восеньскім дажджом, што ішоў з вечара. Павел Рыгоравіч сеў на кучу цэглы. на папялішчы роднага дома... Сонца ўжо было амаль на поўдні, а ён усё сядзеў згорбіўшыся і апусціўшы вочы долу. Пазіраў на пачарнелыя галавешкі, а бачыў змучаныя твары жонкі і сына, якіх расстралялі фашысты. Сябры-партызаны, сустрэўшы яго пад вечар у райкоме партыі, заўважылі, як галава Паўла Рыгоравіча, зрэдку кранутая сівізной за гады партызаншчыны, за адзін дзень зусім пабялела.

Спачатку Самуся часова прызначылі пракурорам. Гэтае «часова» цягнулася каля двух год. За тыя два гады ён, як кажуць, «набіў руку», i яго зацвердзілі пракурорам.

Гэта было вось ужо дзесяць год назад.

У той жа вечар, як толькі Павел Рыгоравіч вярнуўся з Заспы, у Куксы быў зроблены вобыск. Знайшлі ў яго і падношаныя салдацкія боты, на абцасе аднаго з якіх справа цялёпкалася збітая падкоўка. Кукса, згорблены чалавек сярэдніх год, моўчкі пазіраў то на пракурора, то на работнікаў міліцыі, час-ад-часу неяк заўзята цёр размаляваныя татуіроўкай рукі, быццам яны ў яго вельмі рассвярбеліся. У такія мінуты яго глыбокія косыя вочы злосна блішчэлі На допыце Кукса заявіў, што ў Заспе ён ніколі не быў i не ведае нават, дзе там тая крама. Гэтае ж самае ён паўтарыў i на вочнай стаўцы з Андрэем Арэшкам. Але крамнік, акінуўшы яго злосным позіркам, нібы адрэзаў:

— Маніць. Быў.

Другіх сведак, хто б бачыў Куксу ў краме, не знайшлося. «Цяпер слова за экспертызай», — рашыў Павел Рыгоравіч.

5

То неяк таямніча сцішана, то ўзбуджана шэпчуцца маладым лісцем пад майскім ветрам дзве бярозкі. Вось тут, пры дарозе, нямала пабачылі яны людзей, нямала пачулі разважлівых размоў аб жыцці. Дык аб чым жа цяпер шэпчуць яны? Ці не ў вечнай шчырасці клянуцца адна другой?..

Так здавалася ім, закаханым, у тыя хвіліны, калі яны моўчкі прыслухоўваліся да голасу сэрцаў, калі давяралі адно другому свае запаветныя думы. Але хто ж яны, тыя закаханыя? Калі б пракурору, як тады, зноў давялося праязджаць паўз гэтыя бярозкі, ён бы яшчэ раз убачыў, як той самы хлопец, наставіўшы каўнер плашча, засланяе сабою дзяўчыну. Але чаго таму пракурору ездзіць тут у такі позні час? Ён жа, сам ведучы следства, ужо закончыў справу заспенскай крамы.

Пустэльна і ціха на старым шляху. Нішто не перашкаджае зака­ханым.

Каханне! Якое гэта светлае, велічнае пачуццё!..

Сямён Пятровіч i сам незаўважыў, як яно закралася да яго ў душу. Пасля першай сустрэчы ў бібліятэцы з Верай ён калі-ні-калі лавіў сябе на тым, што думае пра яе. Толькі не прыдаваў гэтаму вялікага значэння. Успомніць чалавека, які нечым табе спадабаўся, — звычайная з’ява. А Вера запомнілася яму такою, якою была тады, пасля танцаў — узнёслаю, з іскрамі-смяшынкамі ў вачах.

Другі раз яны сустрэліся на калгасным партыйным сходзе. Сямён Пятровіч гаварыў тады аб правільнай расстаноўцы кадраў і ўсё кідаў крадком позіркі на Веру.

Ці то зусім выпадкова ці мо нават наўмысна, Сямён Пятровіч, выходзячы пасля сходу з калгаснай канторы, крануў Веру за локаць.

На вуліцы ім у твар ударыў густы струмень цёплага ветру, ірвануў у дзяўчыны з галавы хусціну.

— Гэта вы нам, Сямён Пятровіч, вецер прынеслі. Учора яго не было, — усміхнулася Вера, папраўляючы косы.

Пад раскідзістым вязам, што нахіліўся над ганкам канторы, яны заўважылі чалавека. Бліснуў агеньчык цыгаркі, і Кузняцоў пазнаў яго. То быў Рыгор, той самы дэмабілізаваны вайсковец, які, разгадваючы тады красворд, першы назваў Паўлюка Труса. Некалькі гадзін таму назад, перад пачаткам сходу, Сямён Пятровіч пазнаёміўся з ім.

Юнак да прызыву ў армію скончыў механічнае аддзяленне сельскагаспадарчага тэхнікума і цяпер працаваў брыгадзірам трактарнай брыгады.

«Мо кагосьці чакае, каб пайсці разам»,— падумалася Кузняцову, калі яны міналі хлопца.

Кузняцоў праводзіў Веру дахаты. Паварочваючы ў завулак, дзе жыла дзяўчына, ён зноў убачыў на другім баку вуліцы адзінокую постаць. Чалавек бесперапынна бліскаў цыгаркай. А вяртаючыся назад, у кантору, дзе быў абсталяван невялікі пакойчык для прыезджых, Сямён Пятровіч успомніў чамусьці адзін інстытуцкі вечар і сваю ранейшую сяброўку. Тая таксама яму падабалася. Але пачуццё да яе было не такім цёплым, як да гэтай бібліятэкаркі. I чаму так? Вера, як і тая студэнтка, не была асабліва прыгожай — звычайная дзяўчына. Але ж ёсць у ёй нешта такое, што вабіць, прыцягвае.

Сямён Пятровіч быў, як кажуць, не першай маладосці, i таму каханне яго, крыху запозненае, было моцным.

... Бялее на ўсходзе неба, прачнулася, зашчабятала недзе ранняя птушка, а Сямён Пятровіч усё трымае Веру за рукі:

— Ну пабудзь адну хвілінку...

Вера стаіць, прыхіліўшыся да дрэва, пазірае кудысьці на ўсход i ціха спявае:

— Зорка Венера ўзышла над зямлёю,

Светлыя згадкі з сабой прывяла...

Помніш, калі я спаткаўся з табою,

Зорка Венера ўзышла.

Сямён Пятровіч паглядае ў той бок, куды пазірае Вера. Там, далёка-далёка ў небе, яшчэ зіхацяць познія зоры.

А Вера прадаўжае:

— Але расстацца нам час наступае;

Пэўна, ўжо доля такая у нас.

Моцна кахаў я цябе, дарагая,

Але расстацца нам час.

Калі Сямён Пятровіч ужо ехаў дадому на веласіпедзе, яго аклікнулі:

— У вас, добры чалавек, няма аганьку?

Бьшцам хто штурхнуў Сямёна Пятровіча пад руку. Руль захістаўся, веласіпед скаціўся ў каляіну і спыніўся. Кузняцоў азірнуўся. На Марцінавым лагу воддаль пасвіліся коні. А бліжэй да дарогі ў шапцы-вушанцы і плашчы-дажджавіку, шырока расставіўшы ногі, стаяў Мацвей Бяляк.

— Запалак, кажу, няма ў вас часам? А-а, гэта вы, грамадзянін суддзя, добрай раніцы!.. А я быў i не пазнаў вас.

Кузняцоў таропка выняў з кішэні і працягнуў конюху запалкі.

— От жа парадкі!.. I хто гэтых упаўнаважаных прыдумаў? — прыкурыўшы, загаварыў Мацвей.— Гэта ж, мабыць, дагэтуль яшчэ засядалі з праўленцамі? А цяпер пасядзі вось у тым судзе цэлы дзень...

Сямён Пятровіч падазрона прыгледзеўся да Мацвея: не, той, відаць, нічога не бачыў. Але крыху ад’ехаўшы, пачуў, як Бяляк прабурчаў:

— Учэпістыя рукі ў гэтай бібліятэкаркі. Баюся, што нездарма яна так за суддзю трымаецца.

6

Пазнаёміўшыся са справай, Сямён Пятровіч склікаў падрыхтоўчае пасяджэнне суда. Яно павінна было зацвердзіць абвінаваўчае заключэнне. Толькі пасля гэтага крымінальная справа можа разглядацца на судовым пасяджэнні.

Павел Рыгоравіч, асядлаўшы акулярамі шырокі нос, час-ад-часу зазіраў у паперы і даводзіў суддзям, чым пацверджана віноўнасць Куксы. Паводле яго слоў, Кукса, выкарыстаўшы момант, калі не было вартаўніка, разбіў шыбу, залез у заспенскую краму і пацягнуў розных тавараў больш як на 5 тысяч рублёў. Адбіткі пальцаў на абломку шкла і след абцаса — пацверджанне гэтаму. Сямён Пятровіч са стомленым, здавалася, зусім безуважлівым выглядам слухаў пракурора і ратаваўся, каб не пазяхнуць.

— Як бачыце, таварышы суддзі, на гэты раз вядомы нам Кукса ўжо не задаволіўся шаснаццаццю рублямі,— закончыў свой даклад праку­рор і, кінуўшы дакорлівы позірк на суддзю, падумаў: «Ну, ці ж яму цяпер да гэтай справы? Ледзь сядзіць ад бяссонніцы. Ды i то, напэўна, у думках стаіць яшчэ пад тымі бярозамі...»

— Кукса ж растлумачыў, што прытрымліваў шыбу рукамі, калі па просьбе крамніка Андрэя Арэшкі забіваў цвічок, каб тая не дрыжала ад ветру. Тады ж i след ад абцаса застаўся. Чым абвергнута гэтая версія? — спакойна запытаў суддзя.

— Хіба такому прайдзісвету можна верыць? Ён жа спачатку сцвярджаў, што зусім у той дзень i не быў у Заспе. А калі эксперты далі заключэнне, што сляды пальцаў i абцаса належаць яму, прыдумаў падобную версію.

— Кукса i гэта растлумачвае: баяўся прызнацца, што быў тады ў краме, каб не западозрылі. Яго судзілі ўжо за кражу.

— Баяўся... Самы той, што пабаіцца...

— А тым не менш, Павел Рыгоравіч, яго баязлівасць была не беспадстаўнай. Вы ж не даказалі, што ён ілжэ, і ўсё роўна яму не верыце.

— Дык жа крамнік кажа, што Кукса ніякага цвічка не забіваў, i ён, Арэшка, на гэта ніколі яго не прасіў.

— У пратаколе агляду месца здарэння значыцца, што пыл на раме, дзе была разбіта шыба, зусім не патрывожаны. А ці можна так асцярожна пралезці праз невялікую шыбу, як вы думаеце?

— Напэўна магчыма, калі той пралез.

— Не шкодзіла б, Павел Рыгоравіч, зрабіць следчы эксперымент. Тады б ясней было, хто з іх гаворыць праўду: Кукса ці крамнік.

Павел Рыгоравіч сарваў з носа акуляры і здзіўлена ўставіўся на суддзю.

— Што ты, Сямён Пятровіч, гэтым хочаш сказаць?

— Абавязкова трэба было праверыць здачу ўтаргаваных грошай i паступленне тавараў,— прадаўжаў сваю думку суддзя, не адказваючы на запытанне Паўла Рыгоравіча.— Карацей кажучы, справу трэба даследаваць.

— Пачакай, навошта заўчасна гаварыць пра даследаванне. Гэта ніколі не позна. Давай назначым справу для разгляду, дапытаем падсуднага, сведак, прааналізуем усё як след і, калі што, зробім гэта ў судовым пасяджэнні. Ты слухай Паўла Рыгоравіча, і ўсё будзе добра.— Пракурор зноў ускінуў акуляры на пераносіцу.

— А навошта столькі людзей адрываць ад работы, калі і так ясна, што без даследавання не абысціся,— запярэчыў Сямён Пятровіч.

Пракурор яшчэ штосьці даводзіў, але засядацелі згадзіліся з суддзёй.

— Хіба гэта разумны падыход да справы? Гэта ж непатрэбная прынцыповасць! — ускіпеў Павел Рыгоравіч i, выходзячы, так стукнуў дзвярыма, што аж графін задрыжаў на стале.

Ад гэтай новай сутычкі неяк прыкра зрабілася на душы ў Сямёна Пятровіча. Зноў тое ж самае: ён, пракурор, змагаецца са злачыннасцю, стараецца навесці парадкі, а суд, выходзіць, стаіць у баку ад усяго гэтага. I як ён не разумее, што Сямён Пятровіч дабіваецца яснасці ў кожнай справе для таго, каб не ахвяраваць правасуддзем, каб не дапусціць судовай памылкі. Апраўданне вінаватага ці асуджэнне невіноўнага — найцяжэйшае злачынства. Не пракурор, а ён, суддзя, ставіць свой подпіс пад прыгаворам. Дык хіба ж ён можа слепа ісці за пракурорам, калі ёсць падставы меркаваць, што той памыляецца? Ды i ён, пракурор, хіба мае права так павярхоўна разбірацца ў справе, калі i на ім ляжыць адказнасць? А яшчэ кажа: «Слухай Паўла Рыгоравіча... Не, цябе слухай, а свой розум май».

Пасля дажджу ў фортачку з вуліцы пацягнула вільгаццю, абдало прахалодай.

Сямён Пятровіч у роздуме хадзіў па кабінеце. Для яго, народнага суддзі, артыкулы законаў, розныя пастановы, якія рэгулявалі нейкія пытанні ўзаемаадносін людзей, у гады студэнцтва былі проста тэмамі, раздзеламі вучэбнага прадмета, які ён павінен быў вывучаць, каб вытрымаць экзамен, ён не задумваўся тады над тым, што ў іх жыве воля, сумленне, розум народа, што самі яны, як жывыя разумныя істоты, накіроўваюць учынкі людзей у адпаведнасці з патрабаваннямі грамадства. А цяпер, усвядоміўшы гэта, кожны раз, калі браў з этажэркі ці з кніжнай шафы ў сваім кабінеце тую ці іншую кнігу, адчуваў да яе нейкую асаблівую павагу. Гэта была павага да закону.

Мо яшчэ доўга хадзіў бы суддзя задумаўшыся, каб яго позірк не ўпаў на справу Куксы, што ляжала на стале. Як толькі зірнуў на карычневую тоўстую вокладку і прачытаў на ёй прозвішча, адразу ўспомніў сутычку з пракурорам і, разгарнуўшы справу, зноў, ужо каторы раз, пачаў перачытваць акты i пратаколы. Але засяродзіцца перашкаджала нейкая неакрэсленая думка. Раптам ён уявіў сабе заклапочаны Верын твар, яе ўстрывожаны позірк і зразумеў сваю глыбокую занепакоенасць: Вера ж — сястра крамніку Андрэю...

7

Павел Рыгоравіч абураўся. Нейкі хлапчук, што працуе ў судзе «без году тыдзень», павучае яго. Калі быць такім наіўным, як ён, і кожнаму верыць, дык усякі злачынец будзе цябе абдурваць, як таму ўздумаецца. Можна было б пагадзіцца з гэтым азначэннем суда i сёе-тое даследавадь, калі б зварот справы на даследаванне не лічыўся бракам у рабоце пракурора. А навошта ж яму, Паўлу Рыгоравічу, браць на сябе гэты брак, калі ён упэўнены, што краму абакраў не хто іншы, як Кукса. Не, трэба пратэставаць. I скажы ж, як падчас яшчэ водзіцца: як толькі са справай трэба павазіцца, папрацавадь над ёй як след — няхай гэта робіць пракурор. Быццам яму больш за ўсіх трэба. А суддзі дай гатовенькае: аблупі, як тое яйка, ды яшчэ і ў рот пакладзі. А калі б справу заслухаць у судзе, мо ўсе гэтыя непаразуменні i высветліліся б. Тады i не трэба было б накіроўваць яе на даследаванне, валакіту разводзіць. Та-ак, малады спецыяліст наш не з таго пачынае, не з таго... Трэба яго падправіць, i моцна падправіць. I чым хутчэй, тым лепш i для справы, i для яго.

П авел Рыгоравіч нервова схапіў ручку і пачаў пісаць. Але зазваніў тэлефон. Пракурор, нахіліўшы сівую галаву, падстрыжаную «пад вожык», і прыціскаючы ёю да пляча тэлефонную трубку, нейкі момант слухаў і ціха, быццам практыкуючыся, выводзіў на паперы вялікія літары. Потым адрывіста загадаў:

— Рабіце так, як я сказаў. — Трубка бразнула аб рычагі — Вось так трэба: атрымаў загад — выконвай i не размаўляй,— ужо задаволена прамармытаў Павел Рыгоравіч. Жылістая рука шпарчэй захадзіла па паперы. Пісаў ён хутка, распырскваючы чарніла, быццам спаганяючы тут на некім сваю злосць, часам мармычучы: «Але, такіх разумнікаў мы бачылі. Дарэмна ён петушыцца. Паглядзім яшчэ, што абласны суд скажа наконт гэтага даследавания».

У дзверы хтосьці пастукаў. Крыху счакаўшы, пастукаў яшчэ, больш настойліва. Павел Рыгоравіч не адказаў. Тады ў кабінет з прыёмнай прасунулася ўскалмачаная галава Мацвея Беляка. Пракурор акінуў яго сярдзітым позіркам.

— Пачакайце, — і зноў зарыпеў пяром. Пісаў доўга, штосьці перакрэсліваў, надпісваў, перачытваў і зноў пісаў. Калі Мацвей, страціўшы надзею дачакацца, ужо надзеў шапку і хацеў выходзіць, Павел Рыгоравіч з’явіўся ў приёмным пакоі.

— Аддрукуйце ў двух экземплярах, — загадаў ён сакратарцы, шпурнуўшы на стол спісаныя буйным размашыстым почыркам аркушы, і кінуў Мацвею:

— Заходзьце.

Мацвей скардзіўся на Андрэя Арэшку за тое, што той аблаяў яго ў краме ў прысутнасці многіх аднавяскоўцаў.

Слухаючы Беляка, Павел Рыгоравіч кідаў на таго нецярплівыя позіркі і нервова перабіраў на стале нейкія паперы. А калі той змоўк, запытаў:

— Усё?

— Ат, не хацеў гаварыць, але скажу,— рашыўшыся на нешта, прадаўжаў Мацвей. — Бачыў я аднойчы, як гэты самы Андрэй купляў у ашчаднай касе трохпрацэнтныя аблігацыі. Каб не збрахаць вам, тысяч на пяць купляў...

— Усё? — Павел Рыгоравіч спытаў так, нібы дубцом сцебануў Мацвея. Бяляк быў абражаны такім прыёмам і пакрыўджана змоўк. :

— А чаго вы былі ў ашчадкасе? — пракурор вылез з-за стала i падышоў да Мацвея.

— Грошы клаў на кніжку.

— Дзе вы іх узялі?

— Як дзе? Не ўкраў жа, вядома. Вось гэтымі рукамі зарабіў, — гаварыў Мацвей і, разгублена развёўшы свае вялікія з тоўстымі парэпанымі пальцамі рукі, паказаў іх пракурору.

-— Значыць, вы не ўкралі, а ён украў? — і Павел Рыгоравіч упіўся позіркам у пачырванелы Мацвееў твар.— Сорамна так рабіць, грамадзянін...

Калі Мацвей выйшаў, пракурор нейкі час стаяў сярод пакоя, у задуменні наморшчыўшы лоб. У душы засталіся нейкія сумненні. А што, калі ён няправільна зразумеў гэтага чалавека? Мо ўсё ж даследаваць справу, праверыць і довады суда і заадно Белякову заяву?

У кабінет увайшла сакратарка і паклала на стол аддрукаваныя аркушы. Павел Рыгоравіч паправіў рамень, абцягнуў гімнасцёрку, быццам рыхтуючыся да чагосьці ўрачыстага, і прайшоўся па кабінеце.

«Не, не з добрым намерам прыходзіў гэты чалавек. Прага помсты за знявагу прыгнала яго сюды». Гэтая думка нібы падштурхнула пракурора да стала, ён схапіў ручку і размашыста падпісаў пратэст. «А такіх тыпаў трэба выкрываць», — усё пераконваў ён сябе і зноу пачаў нешта пісаць.

Неўзабаве ён выводзіў надпіс на канверце: «Рэдакцыі раённай газеты».

8

Шумна, святочна на стадыёне. Усюды жарты, смех, радасць — бурлівая, светлая, як гэты сонечны дзень, радасць шчаслівай маладосці невялікага гарадка, што святкуе свой фестываль.

Сямён Пятровіч заўважыў сярод натоўпу Самуся і падышоў да яго.

— А чаму б, скажам, пракурору з суддзёй не сыграць што-небудзь, — адказаўшы на прывітанне, пажартаваў Павел Рыгоравіч. — Толькі што не сыграліся мы яшчэ.

Кузняцоў ведаў, што Самусь сапраўды любіць музыку. У яго ёсць скрыпка, яшчэ даваенная. Яе зберагла сястра. Павел Рыгоравіч, кранаючы смычком струны, заўсёды рабіўся суровым, задумлівым. Мо гэтая скрыпка была яму напамінкам пра сям’ю.

3 непрывычкі раз-по-раз папраўляючы свой новенькі светлы гальштук, Павел Рыгоравіч пачаў расказваць нейкую вясёлую гісторыю. Але раптам на ілбе ў яго з’явіліся ўпартыя маршчыны.

— Бач, як шнырыць позіркам, — кіўнуў ён галавою кудысьці ў натоўп. — Так і глядзі, зноў да каго-небудзь залезе...

Сямён Пятровіч азірнуўся і ўбачыў Куксу. Той стаяў, глыбока засунуўшы рукі ў кішэні, і з-пад насунутага на вочы казырка клятчатай кепкі назіраў за нейкім хлапцом, што шукаў чагосьці ў партфелі. Рукавы яго кашулі былі закасаны, і на руцэ Кузняцоў прачытаў вытатуіраваныя вялікімі літарамі словы: «Няма шчасця ў жыцці». I сапраўды, у гэтай крыху прыгорбленай з вузкімі плячыма постаці суддзя адчуў нешта насцярожанае, нядобрае. Кукса, злавіўшы на сабе пільны позірк суддзі, шпарка азірнуўся і, як зноў паказалася Сямёну Пятровічу, нахабна ўсміхнуўся і знік у натоўпе.

— Бачыў? — здзекліва кінуў Самусь.— Ведаеш, Сямён Пятровіч, калі-небудзь у нас грамадскасць сур’ёзна спытае, чаму мы не выведзем на чыстую ваду такіх тыпаў. — Сказаўшы так, ён павярнуўся і пайшоў. Цi то крыўда адагнала яго прэч ад гэтага ўпартага суддзі ці мо да знаёмых накіраваўся? Адыходзячы, ён нават не развітаўся. Кузняцова гэта нават абразіла.

Дзесьці непадалёку зайграў духавы аркестр.

На сцэне пачаў выстройвацца зводны хор. У купцы дзяўчат і хлопцаў, што станавіліся ў цэнтры, Сямён Пятровіч убачыў Веру. Дзяўчына, прыжмурыўшыся ад сонца, ледзь-ледзь усміхалася. Кузняцову здавалася, што гэта яму шле яна сваё прывітанне. I якая ж яна прыгожая, як да твару ёй гэтая светла-блакітная сукенка!

Заспяваў хор, і Сямёну Пятровічу здалося, што ён чуў Верын голас. Ён быў званчэйшы і прыгажэйшы ад усіх. Кузняцоў чуў яго так выразна, як тады, у ціхія зорныя вечары на шляху, калі Вера спявала «Зорку Венеру».

Пасля канцэрта на стадыёне хор калгаса «Перамога» павінен быў выступаць на мэблевым камбінаце. Вера спяшалася туды, і Сямён Пятровіч толькі змог сказаць ёй:

— Буду чакаць у парку над Дняпром, добра?

...Сонца хілілася да небасхілу, гарачыня ападала. Сямён Пятровіч сядзеў на лавачцы і пазіраў на раку, што ціха бруілася побач з паркам. Думкі набягалі адна за адною, як хвалі Дняпра на жоўты прыбярэжны пясок. I ўсе яны былі пра яе, Веру.

Прарэзлівы гудок парахода абарваў яго думкі. Сямён Пятровіч зірнуў на гадзіннік, потым дастаў з кішэні кругленькае люстэрка, грабянец і пачаў прычэсваць свой чорны віхрасты чуб.

Яшчэ на стадыёне ў кіёску Кузняцоў купіў раённую газету і цяпер разгарнуў яе. 3 другой старонкі, усё гэтак жа прыжмурыўшыся, з групы юнакоў і дзяўчат глянула на яго Вера. Прабягаючы вачыма загалоўкі на трэцяй старонцы, Сямён Пятровіч прачытаў: «Узмацніць барацьбу са злачыннасцю». Унізе быў подпіс: «П. Самусь, міжраённы пракурор». У артыкуле Павел Рыгоравіч пісаў, што суд аслабіў барацьбу з небяспечнымі злачынцамі, беспадстаўна вызваліў з-пад арышту злодзея Куксу, які нядаўна ўкраў у адной грамадзянкі грошы з кішэні. У другі раз суд, да разгляду справы ў судовым пасяджэнні, выпусціў з-пад арышту гэтага злачынцу, хоць ён і абвінавачваецца ў кражы тавараў з крамы.

Сямён Пятровіч прачытаў артыкул яшчэ раз. Так, пракурор прад’яўляе яму сур’ёзнае абвінавачванне. А ці ж яно справядлівае? Факты, пра якія ён піша, мелі месца. Але ж навошта прыдаваць ім такую афарбоўку? Хіба можна, пакуль не ўстаноўлена прыгаворам, сцвярджаць, што краму абакраў Кукса?

І ўжо не крыўда, а нейкая злосць на пракурора варухнулася ў душы Кузняцова. I чаго дабіваецца Самусь? Мо хоча, каб ён, суддзя, слепа верыў яму і быў, як кажуць, у яго на павадку? Дык жа не бываць гэтаму. Ен будзе рабіць так, як патрабуе ад яго закон і сумленне.

Сямён Пятровіч не чуў, як падышла Вера, як яна доўга назірала за ім, і схамянуўся толькі тады, калі адчуў на плячы яе руку. Кузняцоў спачатку i не заўважыў, што Вера была нейкая сумная. А калі заўважыў, устрывожыўся.

— Што здарылася, Верачка?

Яна слаба, быццам праз сілу, усміхнулася;

— Не прыкідвайся, ты ж усё ведаеш, Сеня.

Спачатку гэты папрок прагучаў для Сямёна Пятровіча неяк дзіўна: ён не задумваўся над тым, што паміж імі могуць узнікнуць непаразуменні. Таму яму хацелася цяпер пачуць, што Вера пакрыўдзілася на яго за доўгую разлуку. А ён жа не вінаваты, два гэтыя дні быў у камандзіроўцы.

— Сумавала, Верачка?

Вера здзіўлена пазірала на Сямёна, потым сказала:

— Андрэя ж арыштавалі...

Сямён Пятровіч не чакаў гэтага ад яе і незнаходзіў, што адказаць.

9

Вера ў бібліятэцы была адна. Яна зачыталася i не заўважыла, як асцярожна адчыніліся дзверы і ў пакой зайшоў незнаёмы чалавек. Яна, здаецца, яго недзе бачыла. А той пастаяў крыху каля парога, відаць, раздумваючы, ці праходзіць далей, ці вярнуцца назад, потым паціху падышоў да бар’ера.

— От гэта работка: не пыльная і, відаць, грашовая, га? — кінуў ён неяк насмешліва.

Ад нечаканасці Вера не знайшлася, што адказаць, толькі ўважліва разглядала незнаёмага з пісягам мазуты на абвіслай шчацэ.

— Што вы хацелі? — нарэшце спытала яна.

— Гарэлкі. Гы-гы-гы... — захрыпеў той зусім ужо нахабна.

— Што за недарэчныя жарты? Вы за якой-небудзь кнігай?

— Дай якую-небудзь пра зладзеяў...

— Вы, грамадзянін, мабыць, п’яны. Дык зайдзіце ў бібліятэку другім разам.

— Хіба пра зладзеяў толькі п’яныя чытаюць? Гы-гы-гы...— і позірк яго раптоўна згас, вочы апусцелі. — Ну, дык дасі кніжку, ці не?

Веру здзівіла такая рэзкая перамена ў паводзінах гзтага чалавека. Дзяўчына, не тоячыся, мо цэлую мінуту моўчкі назірала за ім і ў яго зрэнках бачыла толькі халодную абыякавасць, нейкую цёмную бездань. Працягваючы руку за бланкам рэгістрацыйнай карткі, Вера спытала, хто ён і як яго прозвішча.

— Марцін Кукса, злодзей. А цяпер яшчэ па сумяшчэнню i трактарыст у вашым калгасе. — ён, відаць, зноў хацеў пакпіць з дзяўчыны, але гэты нікчэмны жарт не ажывіў яго самога. Не зірнуўшы нават на кніжку, якую падала яму бібліятэкарка, Марцін распісаўся ў картцы і, быццам прывід, знік за дзвярыма. А Вера яшчэ доўга думала пра яго. Гэта ж той Кукса, што абакраў краму, той злодзей, праз якога i брат яе, i яго сям’я, i сама яна пакутуюць. Але чамусьці да пачуцця непрыязні да гэтага чалавека прымешвалася нейкая неакрэсленая спагада. У такой, як у яго позірку, пустаце можа таіцца толькі спакутаваная душа.

«I навошта яму тая кніга спатрэбілася? Ці ж ён што калі чытаў? — падумала яна з горыччу. — Не, напэўна, не па кнігу прыходзіў. Нешта другое прывяло яго сюды. А што?»

Не ведала Вера, што Марцін перад тым, як прысці ў бібліятэку, на вечарах схіляўся над кніжкай і, шлёпаючы губамі, павольна вадзіў пальцам па старонках.

Кніга наводзіла яго на думку пра свае маленства. Упершыню ён яшчэ хлапчуком учыніў кражу. Тады яго, здаецца, старэйшыя хлопцы прагналі з валейбольнай каманды. Бадзяючыся па горадзе, Марцін убачыў каля касы кінатэатра дзяўчыну, у якой з кішэні жакеткі тырчалі грошы. Спачатку ён разы са два прайшоўся паўз яе, але дзяўчына не звярнула на гэта ніякай увагі. Потым падцікаваў, калі тая загаварыла з сяброўкамі, i дрыжачай рукой выцягнуў грошы. Здарылася гэта неяк зўсім нечакана. Ніколі раней не прыходзіла Марціну думка лазіць па чужых кішэнях. I ён усвядоміў свой учынак толькі тады, калі за вуглом кінатэатра разняў кулак і ўбачыў украдзеную дзесятку. Спачатку хацеў вярнуцца i аддаць грошы дзяўчыне, але пабаяўся, каб яна не паклікала міліцыю. На другі дзень ён не пайшоў у школу: сорамна было за свой учынак перад сябрамі. Чамусьці здавалася, што яны ўжо ўсё ведаюць.

Бацька Марціна не жыў з сям’ёю. Маці працавала у гарадской лазні і позна прыходзіла дадому. Яна спачатку не ведала, што сын кінуў школу. А класную настаўніцу, відаць, не вельмі гэта турбавала, бо Марцін, па праўдзе кажучы, прычыняў ёй нямала клопату. Тым часам Кукса зноў залез да кагосьці ў кішэню. I гэтая кража яму сышла з рук.

Вось тады да яго i прышла думка, што можна так і ўсё жыццё пражыць. Потым турма, кражы, зноў турма. I ніколі за ўвесь гэты час Марцін ні ад каго не чуу добрага слова, не бачыў спачувальнага позірку. Людзі глядзелі на яго, як на ваўка. Дык у чым жа яно, гэтае зладзейскае шчасце? Не, яно, відаць, можа толькі сніцца злодзею. Нядаўна i яму чамусьці прыснілася, што брыгадзір трактарнай брыгады Рыгор Баравік прымацаваў да яго трактара чырвоны вым­пел пераможцы ў спаборніцтве.

Пасля таго, як Марцін загарнуў апошнюю старонку кніжкі, ён моцна задумаўся над сваім жыццём. I цяпер, прышоўшы з бібліятэкі, Марцін пазіраў на вокладку кнігі з загалоўкам «Педагагічная паэма» і думаў пра тое ж самае.

10

Пачуўшы, як у сенцах бразнула клямка, хлапчукі з крыкам: «Тата ідзе!» — кінуліся да дзвярэй. А калі на парозе ўбачылі Веру, збянтэжана залыпалі вачанятамі.

— Гэта ж цёця Ве-е-ера, — расчаравана працягнуў старэйшы.

Меншы пазіраў на Веру, патупіўшыся, затым захліпаў:

— Чаму не ідзе наш татка?

Веры самой цяжка было стрымацца ад слёз, але яна стала суцяшацъ меншага:

— Хутка прыдзе ваш татка, не плач... — і пяшчотна пагладзіла стрыжаную галоўку.

Тамара адправіла дзяцей у другі пакой.

- Томачка, родная мая, мо ты ад мяне што хаваеш? Скажы шчыра, Андрэй ні ў чым не вінаваты? — Вера трымала за рукі Тамару і пільна пазірала ёй у вочы.

Але тая прашаптала:

— Не ведаю, нічога не ведаю...

— Не, быць гэтага не можа, — загарачылася Вера. I, канчаткова пераконваючы сябе, яшчэ раз дадала: — Не можа быць. Тут нейкае непаразуменне.

Вера любіла брата i была ўдзячна яму за ўсё тое, што зрабіў ён для яе. А зрабіў Андрэй для сястры нямала.

У час нямецкай акупацыі памерлі іхнія бацькі. Веры было тады пяць год. Усе клопаты аб ёй леглі на плечы брата-падлетка. Хлапчук улетку пасвіў вясковы статак. А ўвосень перакопваў у полі бульбянішча, насіў з прыбярэжнага хмызняку лазу на дровы. Страх перад голадам, нястачаю, прымушаў яго трэсціся над кожнай бульбінай, над кожным сухаром. Мо ў тыя страшныя гады і развілася ў яго прагнасць? Вера зразумела гэта, безумоўна, пазней, калі на вызваленай зямлі аднавілася жыццё i яны з братам ужо не адчувалі нястачы. Яна заўважыла, што Андрэй часам без патрэбы эканоміць. Але каб ён што-небудзь украў... Не. Такога за ім ніколі не было. Вось таму яна i не магла пагадзіцца з тым, што яе брат — злачынец.

— Вера, як ты думаеш, няўжо яго асудзяць? — парушыла Тамара няёмкае маўчанне.

— Я думаю, што як бы ні было, а праўда сваё возьме. I ты, Томачка, не сумнявайся ў гэтым, не бядуй дарэмна. Ну, дык я пайду, мне ж у бібліятэку трэба.

Тамара правяла Веру сумным позіркам і задумалася.

У суседнім пакоі было ціха. Яна асцярожна адчыніла дзверы. Хлапчукі, скурчыўшыся на канапцы, ужо спалі.

11

Сямён Пятровіч пасябраваў з Рыгорам Баравіком з тае пары, калі стаў упаўнаважаным у калгасе «Перамога». У вольную хвіліну яны схіляліся над шахматамі ці над невялікай з адмысловымі малюнкамі кніжкай — дапаможнікам па матацыклу. А ў добрае надвор’е выязджалі за вёску на шлях, і Рыгор вучыў Сямёна Пятровіча вадзіць матацыкл.

Аднойчы Сямён Пятровіч здаваў Рыгору «экзамен» на вадзіцеля. Стаяла ціхае надвор’е. Аднекуль з-за ўзгорку з поля даносіўся гул трактара. Высока ў небе трапятаўся, заліваючыся песняй, жаваранак. Вечарэла. Сябры, пакатаўшыся крыху, селі на абочыне дарогі. Непадалёку стаяў новенькі Рыгораў «ІЖ». Сямён Пятровіч пазіраў на яго з незахаваным замілаваннем.

— Збяру грошай і куплю сабе такую машыну. Абавязкова.

— А табе сабраць на матацыкл — як плюнуць. Суддзі ж і вязуць і нясуць...— Рыгор нават не ўсміхнуўся.

Сямён Пятровіч здзіўлена паглядзеў на яго, але змоўчаў.

— А што, хіба няпраўда? — прадаўжаў Рыгор.

— Ты і сапраўды так думаеш? — твар у Кузняцова раптам спахмурнеў.

— Ну, во, ужо і натапырыўся...— Рыгор зарагатаў.— Які ты далікатны. Нават пажартаваць з табой нельга.

— Такімі жартамі можна без нажа зарэзаць.

— А сапраўды, ніхто не спрабаваў падсунуць табе хабару?

— Ніхто.

— А каб адважыўся каторы, што б яму было за гэта?

— Судзілі б, вядома.

— Ну, а суддзя можа, скажам, па знаёмству скідку. якую-небудзь зрабіць? — усё дапытваўся Рыгор.

— Вось прычапіўся. Дык які ж ён быў бы суддзя пасля гэтага? — адказаў Сямён Пятровіч са злосцю.

— Во... Зноў зрэнкі заблішчалі. I чаго ты злуешся? Я ж проста так пытаюся.— Рыгор ускочыў на ногі і абцягнуў камбінезон.

— Паехалі. Ух, і праімчу ж я цябе! 3 хуткасцю гуку... I толькі так!

Гэтым «і толькі так» Рыгор заўсёды падкрэсліваў, што ён прыняў канчатковае рашэнне і ад свайго ўжо не адступіцца.

Узяўшыся за руль матацыкла, Рыгор з хвіліну пастаяў, да нечага прыслухоўваючыся. Гулу трактара ўжо не было чуваць, і Рыгор, здавалася, намагаўся разгледзець, што рабілася там, за ўзгоркам. Потым ён пасадзіў свайго «вучня» на задняе сядзенне, і матацыкл паімчаўся па роўнай разоры.

...Трактарыст Кукса, выціраючы пакуллем рукі, нездаволена буркнуў:

— У сеялцы рычаг зламаўся. Рамантуюць абы з рук, а тады прастойвай...

Рыгор пакруціў у руках зламаны рычаг.

— Зараз жа ў кузню трэба,— кінуў ён заклапочана.

— I толькі так,— гукнуў аднекуль з-за плячэй Кукса.

«Рыгораву звычку пераняў? — недаўменна азірнуўся на яго Сямён Пятровіч.— Ці мо пасмейваецца з брыгадзіра?»

— Паедзем, папрацуем, га?— прапанаваў Рыгор Кузняцову.

Каваля ў кузні яны ўжо не засталі. Рыгор сам распаліў горан і, паказаўшы вачыма на кавальскі мех, загадаў сябру:

— Дзьмі!

А калі выхапіў з агню распалены жалезны прут, зноў, кінуўшы на прыладу малатабойца, гукнуў:

— Удар!

Сямён Пятровіч размахнуўся і стукнуў па кавадлу, што ажно ў далоні закалола...

Позна ўвечары паставіў Рыгор у сеялку новы рычаг. Потым яны павячэралі з Сямёнам Пятровічам і выйшлі на вуліцу. У паветры панавала такая цішыня, што, здавалася, чуваць было, як дыхае зямля. Хлопцы стаялі моўчкі, прыслухоўваючыся ці то да гэтай цішыні, ці то да сваіх думак.

— Ну, дык я пайду,— сцішана, быццам вінавата, кінуў Сямён Пятровіч.

— Да яе? — яшчэ цішэй спытаў Рыгор.

— Да яе.

I зноў стаялі моўчкі. Рыгор пачаў прыкурваць, i Сямён Пятровіч заўважыў, як запалка задрыжала ў яго руцэ. Нічога больш не сказаўшы сябру, ён пайшоў.

Вера была дома. Убачыўшы Сямёна Пятровіча, яна здзівілася. Ніколі раней ён не быў у яе хаце. Уласна кажучы, нічога дзіўнага, што ён прышоў, тут не было. Але ж па вёсцы папаўзлі чуткі, што яна «закруціла з суддзёй любоў», каб той вызваліў яе брата з турмы. Вось чаму прыход Сямёна Пятровіча так уразіў яе. Дзяўчына ўсміхнулася яму шчырай, але нейкай трывожнай усмешкай. Потым яны пілі чай, размаўлялі пра кнігі, пра розныя навіны. Але абое адчувалі, што тут, паміж імі, нябачна прысутнічае нехта трэці. Раптам Вера, прыціснуўшы рукі да грудзей, горача загаварыла:

— Не магу, Сеня, проста не магу супакоіцца. Як можна трымаць у турме невінаватага чалавека? Ну, чаго ты маўчыш?

— Паслухай, Верачка, не хвалюйся. Суд разбярэцца як след, вось пабачыш...

— Не вінаваты Андрэй, зусім не вінаваты. Пра гэта ж i пракурор пісаў у газеце. Дык чаго тут разбірацца?

— Разабрацца трэба, як жа? — збянтэжана мармытаў Сямён Пятровіч,

— Вот з тым злодзеем Куксай дык ты хутка разабраўся. Ведаеш, Сеня, што я табе скажу: калі нявінны брат будзе пакутаваць у турме — разыйдуцца нашы дарогі...

Як толькі за Сямёнам Пятровічам зачыніліся дзверы, Вера адчула сябе вінаватай перад ім. Сама ж душою рвалася да яго, а калі прышоў — пакрыўдзіла. Ходзячы па хаце, яна то расплятала, то зноў заплятала касу. Нейкае пакутлівае пачуццё пякло ёй сэрца. «I навошта я пакахала цябе? Лепш не сустракаліся б мы ніколі»,— думала яна i бачыла перад сабой то вясёлыя, то лагодна-задумлівыя чорныя вочы Кузняцова.

12

Абласны суд адхіліў пратэст пракурора. Даведаўшыся пра гэта, Павел Рыгоравіч пазваніў абласному пракурору i, даводзячы яму, што калегія абласнога суда не разабралася як след у справе Куксы, прасіў яго апратэставаць яе азначэнне ў прэзідыум. Але абласны пракурор загадаў неадкладна даследавадь справу ў адпаведнасці з патрабаваннямі суда. Павел Рыгоравіч узгарэўся:

— Я настойваю не з-за ўпартасці. Я перакананы, што вінаваты Кукса,— крычаў ён у тэлефонную трубку.— А калі вы не згаджаецеся мяне падтрымаць, дык я адмаўляюся весці далейшае следства, Перадавайце справу, каму хочаце...

Мо другому каму гэты адказ не сышоў бы з рук. А Паўлу Рыгоравічу зважаў абласны пракурор і перадаў справу следчаму абласной пракуратуры. Як ішло следства, Павел Рыгоравіч не ведаў. Хоць гэта і вельмі яго цікавіла, але ён наўмысна ні ў кога не дапытваўся. Аднойчы, правяраючы камеру папярэдняга зняволення, ён сустрэў там крамніка Андрэя. Тады і даведаўся, што Арэшку прыцягнулі да адказнасці. Падвечар аднаго дня, ідучы дадому пасля работы, Павел Рыгоравіч сустрэў Кузняцова. Той быў нейкі задумлівы, пануры. Убачыў пракурора — прывітаўся і хацеў спыніцца, відаць, аб нечым пагаварыць, але Павел Рыгоравіч, быццам не заўважаючы яго намеру, прайшоў міма. А калі адышоў, азірнуўся і падумаў: «Па-ягонаму ж выйшла, а вось не радуецца чалавек. Ці мо сваяка шкадуе? Ну, пабачым, як жа ён будзе судзіць яго...»

Сямён Пятровіч сапраўды думаў аб справе Андрэя Арэшкі. Аб ёй і хацеў ён загаварыць з пракурорам, параіцца, як яму быць: ці разглядваць ці мо заявіць самаадвод. А Павел Рыгоравіч нават адвярнуўся. I што ён за чалавек такі?

Кузняцоў дайшоў да ракі, пастаяў крыху на сырым, спрасаваным, як плаўлены воск, прыбярэжным пяску і ўзяў на лодачнай станцыі лодку. Рака была спакойнай, хвалі мякка плёскаліся аб барты лёгкай паслухмянай пласкадонкі. Сямён Пятровіч і не заўважыў, як апынуўся на другім беразе. Тады ён павярнуў лодку і паплыў уверх па рацэ. Час-ад-часу, каб ямчэй было трымаць вёслы, ён змочваў рукі вадою і, згінаючыся, ківаўся, як маятнік. Толькі, калі адчуў на вуснах салёныя струменьчыкі, што сцякалі з ілба, кінуў вёслы і азірнуўся. Горад быў далёка. Рака падступала да лесу і, агінаючы яго, гублялася за павароткай. Кузняцоў падплыў да берага, выскачыў з лодкі i лёг, раскінуўшыся, на зялёным, пахучым дыване. У надвячэрняй цішыні былі чутны рэдкія спевы нейкай позняй птушкі ды ўсплёскі рыбы, што выскоквала на паверхню ракі.

Каб толькі ведала Вера, як хацелася Сямёну Пятровічу ў гэты час быць разам з ёю! Але нічога не зробіш, калі так складаюцца акалічнасці. Вера стала нейкая насцярожаная, недаверлівая...

Змакрэлая ад поту саколка прыліпла да плячэй i непрыемна казытала цела. Сямён Пятровіч устаў, распрануўся і паплыў. Плаваў доўга, потым зноў адпачываў на траве і ўсё думаў, думаў... Што яму рабіць? Як выйсці з такога становішча? А мо і сапраўды заявіць самаадвод? Другі суд разгледзіць справу, а ён будзе ўбаку. А што, калі і сапраўды так зрабіць?

3-за лазняка, што хаваў выгіб ракі, выплыў невялікі белы кацер. Данесліся пералівы гармоніка і дзявочы спеў.

I Сямёну Пятровічу раптам захацелася паплыць з вясёлай моладдзю туды, удалечыню, каб пазбыцца смутку, і мо тады без ваганняў, як патрабуюць пачуцці і сумленне, разблытаць гэты клубок супярэчнасцей у адносінах з Верай. Кацер прайшоў, пакінуўшы за сабою клінападобную палоску, якая доўга яшчэ трымалася на вадзе.

Ветрык прынёс з лугу мядовы пах траў. Сямён Пятровіч устаў і ўздыхнуў на поўныя грудзі. Раптам яго ўвагу прыцягнулі знаёмыя галасы. 3-за кустоў па дарожцы, што пятляла паміж дрэў у напрамку да Заспы, выйшлі Вера і Рыгор. Абое неслі звязкі кніг. Пераходзячы невялікую канаўку, размытую вадой, Рыгор узяў Веру пад руку.

Сямён Пятровіч прывітаўся з імі. Вера адказала стрымана, і яму здалося, што ў яе голасе штосьці абарвалася.

— Ты чаго гэта адзін тут пакутуеш? — засмяяўся Рыгор і спыніўся,—Ці мо чакаеш каго?

Кузняцоў адчуў, як дзесьці ў душы балюча запякла рэўнасць, але нічога не мог сказаць.

— Рыгор, пайшлі, сонца нізка...— гукнула раптам Вера і паскорыла крокі.

Сямён Пятровіч пазіраў ім услед і бачыў толькі шырокую Рыгораву спіну, што засланяла сабою Веру. «Не, з гэтай дзяўчынай я не магу расстацца,— думаў ён.— Гэта звыш маіх сіл».

Барвовае сонца павольна апускалася за верхавіну дуба. Рака стала пакрывацца туманам, ён папоўз з яру, дзе знікла Вера са сваім спадарожнікам.

Вяртаючыся назад, Сямён Пятровіч толькі кіраваў вяслом. Шпаркае цячэнне само гнала лодку.

13

Раніца была цёплая, ясная. Сонечныя праменні, што пранікалі ў за­лу судовага пасяджэння праз шырокія вокны, залівалі барвовым святлом блакітныя сцены, залацілі стол, вопратку i твары прысутных.

Сакратарка суда паклала на невялікім прыстаўным століку паперу, ручку i сядзела строгая, спакойная. Каля сцяны за высокім бар’ерам, згорбіўшыся, быццам застыў, на лаве падсудных сядзеў Андрэй Арэшка. У зале панаваў глухі, стрыманы гул.

— Устаць, суд ідзе! — загаварыла, бы падала каманду, сакратарка. Падсудны падхапіўся першы. А калі з дазволу суддзі ўсе селі, ён яшчэ больш выцягнуўся і стаяў бы па камандзе смірна. Яму ж усёроўна адразу ўставаць прыдзецца, дык навошта яшчэ садзіцца?

Сямён Пятровіч абвясціў аб пачатку судовага пасяджэння і толькі пачаў удакладняць анкетный даныя падсуднага, як у старожкай цішыні пачуў нейчае сіпенне:

— Пытае, быццам сам не ведае...

Суддзя разгублена паглядзеў у той бок. Што гэта, недавер’е, на­смешка ці сапраўды наіўнае здзіўленне? Але адразу ж ён узяў сябе ў рукі, не спяшаючыся, растлумачыў падсуднаму яго правы. Пачуўшы ад суддзі, што падсудны мае права на адвод любога з суддзяў, Андрэй неяк торапка кінуў:

— Саставу суда давяраю.— I так выразна паглядзеў на Сямёна Пятровіча, што ад гэтага позірку суддзя крыху сумеўся. На нейкі момант яму здалося, што сядзіць ён не на сваім месцы. I ў тую мінуту пашкадаваў, чаму ён усё ж не рашыўся на самаадвод. А потым падумаў, што пасля такога самаадводу ўвесь час адчуваў бы сябе яшчэ горш.

Калі Сямён Пятровіч прапанаваў падсуднаму даць свае тлумачэнні па прад’яўленаму яму абвінавачванню, той абурыўся. У чым ён вінаваты? Нейкі злачынец абакраў краму, знайшлі сляды, а яго, крамніка, судзяць! Ніякай сімуляцыі кражы ён не ўчыняў...

Дзверы, што вялі з кабінета ў залу пасяджэнняў, пачалі павольна расчыняцца. Суддзя павярнуў галаву і ўбачыў Паўла Рыгоравіча. Пра­курор не сцярпеў, таксама прышоў паслухаць.

— Следчы эксперымент паказаў, што пралезці праз разбітую шыбу i не патрывожыць пыл на раме акна — немагчыма. Дык як жа злачы­нец пралез i не чыркануўся нідзе? — вёў далей допыт суддзя.

— Мо i ён сцёр, не ведаю...

— Вы падпісалі пратакол агляду месца здарэння. А там напісана, што пыл не крануты...

— Падсунулі, дык і падпісаў,— буркнуў Арэшка.

Сямёну Пятровічу так i карцела павярнуцца да пракурора i кальнуць яго дакорлівым позіркам: «Памятаеш, у падрыхтоўчым пасяджэнні ты даводзіў, што Куксу нельга, а вось гэтаму можна верыць? I каму ты цяпер верыш, самому сабе ці гэтай сваёй даверанай асобе? Пратакол агляду месца злачынства, ты ж сам пісаў?» Але паглядзеў ён чамусьці не на пракурора, а на Веру, якая сядзела ў другім радзе каля акна побач з заплаканай жанчынай. Позіркі іхнія сустрэліся, i, быццам ад удару крэсіва, у Верыных раней такіх добрых, прамяністых вачах бліснулі пякучыя іскры.

— Колькі ў вас дзённая выручка ў сярэднім? — спытаў народны засядацель, бухгалтер па прафесіі, і, сціснуўшы сівыя калматыя бровы, зазірнуў у свой блакнот. Туды ён нешта занатоўваў, калі вывучаў справу перад пачаткам судовага пасяджэння.

— Паўтары — дзве тысячы.

— Апошнія дзесяць дзён перад кражаю вы здавалі ў касу па семсот— дзевяцьсот рублёў. Чаму так мала?—Засядацель дапытліва пазіраў на падсуднага, усё яшчэ трымаючы ў руцэ раскрыты блакнот.

Зала насцярожана прыціхла. Усе чакалі, што адкажа Арэшка. А ён, патупіўшыся, маўчаў і пазіраў у падлогу. Потым неяк натужліва, быц­цам непасільны цяжар, узняў галаву і прыжмураным позіркам уставіўся на засядацеля.

— Што вы гэтым хочаце сказаць? Што я ўкраў грошы? Дык дзе яны ў мяне? Пры вобыску перакалацілі ўсё — не знайшлі. Ніякія рэчы я за гэты час не купіў. П’яным мяне таксама ніхто не бачыў. Дык што, праглынуў я іх, ці што?

«I сапраўды, калі грошы ўкраў падсудны, дык куды ж ён падзеў іх?» — падумаў Сямён Пятровіч.

Па просьбе падсуднага Сямён Пятровіч неўзабаве абвясціў перапынак на дзесяць мінут. Абое засядацелі выйшлі на двор пакурыць, а суддзя хадзіў па кабінеце, перабіраючы ў памяці кожную дробязь з матэрыялаў папярэдняга следства. Але не, ніякіх даных для таго, каб меркаваць, куды падсудны падзеў грошы, следчы не ўстанавіў. А што, калі і ў судзе не ўдасца гэтага зрабіць? Тады зноў даследаванне? Сведкі за гэты час забудуць усё, што і ведалі...

Павел Рыгоравіч сядзеў на канапе, курыў і назіраў за суддзёй. А калі той узяў са стала справу, каб зноў пайсці ў залу, пракурор спыніў яго:

— Конюх Мацвей Бяляк ведае, дзе грошы. Калі ён тут, дапытай яго.

«I што за жарты»,— незадаволена падумаў Сямён Пятровіч, але нічога не адказаў, толькі глядзеў здзіўлена. Потым, слухаючы Куксу, які выступаў за сведку, адшукаў у зале вачыма Беляка. Конюх выцягнуў доўгую шыю і сядзеў крыху бокам, наставіўшы адтапыранае вуха, каб лепей чуць. Але ў наступную мінуту суддзя пачуў ад Куксы такое, што прымусіла яго адразу забыцца i пра Мацвея, i пра загадкавыя словы пракурора. Сведка заявіў, што ў камеры папярэдняга зняволення, дзе ён адбываў арышт за ўчыненае ў дзень фестывалю хуліганства, нейкі рыжы кірпаносы хлопец прызнаўся яму па сакрэту, што абакраў заспенскую краму. Але што яму было да таго? Што ён следчы ці міліцыянер? Ды, калі быць шчырым, і рашыў, што крамніку не пашкодзіць пасядзець за кратамі. Будзе ведаць, як на нявіннага чалавека вярнуць.

— А што вас цяпер прымусіла расказачь гэта? — запытаў суддзя.

— Сумленне,— i Кукса ўпершыню схаваў свой позірк, адвёў вочы.

Сямён Пятровіч заўважыў, як адразу пасвятлеў твар Веры. «Хтосьці, відаць, папрасіў Куксу. А хто? Няўжо яе работа?». Гэтая раптоўная думка была такая пакутлівая, што суддзя адчуў боль у галаве. «Не мо­жа быць»,— намагаўся ён адагнаць ад сябе гэтае падазрэнне. I зноў супярэчлівая думка: «Мо Кукса і праўду кажа. Што яму за інтарэс выгароджваць чалавека, які хацеў звярнуць усё на яго?» А ў Верыным позірку, здавалася, было: «Бачыш? Брат жа не вінаваты».

— А якую гэта паперку перадала табе Андрэева жонка?

Суддзя не заўважыў, хто кінуў такую рэпліку, і шукаў таго чала­века. Кукса павольна павярнуўся і, пагрозліва бліскаючы бялкамі, працадзіў праз зубы:

— Хто ж гэта пільным такім аказаўся?

Не паспеў Мацвей Бяляк і слова вымавіць у адказ, як высокая хударлявая жанчына ўсхапілася з лаўкі і заверашчала натужлівым, сіплым голасам:

— Маўчы. Бачыў, не бачыў — маўчы. Навошта чалавека тапіць, ворагаў сабе нажываць?

— Не парушайце парадку, грамадзянка,— папярэдзіў жанчыну суддзя.

— Чула? — павярнуўся да жонкі Мацвей.— Гэта, брат, табе не дома...— I да суддзяў: — Я на свае вочы бачыў.

Суддзі параіліся і рашылі дапытаць Беляка.

— Стаю на вуліцы я, гляджу — Андрэя вядуць,—пачаў расказваць Мацвей.— Жонка яго крыху воддаль ідзе. Бачу, нагнулася, падняла нешта. Потым, калі разгарнула, я заўважыў, што гэта паперка. А Кук­са на ганку стаяў. Тамара адазвала яго ўбок i перадала яе.

— Ён ілжэ, помсціць мне...— голасна пачаў апраўдвацца Андрэй.

— За што? — пацікавіўся народны засядацель.

— За тое, што радыёлу яму не прадаў...

— Як табе не сорамна, Андрэй. Дзе сумленне? — Голас Мацвея задрыжаў.

Кукса маўчаў і толькі неяк насцярожліва пазіраў то на аднаго, то на другога.

Суддзя выклікаў Тамару Арэшка. Падышла тая самая заплаканая жанчына, што сядзела побач з Верай. На пытанне суддзі, ці пацвярджае яна словы Беляка, жанчына нічога не адказала, толькі нервова кусала вусны.

— Язык у цябе адваліўся, ці што? — не сцярпеў Андрэй.

Але Тамара па-ранейшаму маўчала. Кукса недаўменна глядзеў на яе і думаў у гэты час: «Андрэй — яе муж. У іх ёсць дзеці. Дык чаго ж яна маўчыць, не выручае?» Так жанчына нічога i не сказала.

— Дапытай Беляка наконт аблігацый, Сямён Пятровіч,— раптам пачуўся з кабінета пракурораў бас.

«Пры чым тут аблігацыі?» — падумаў Сямён Пятровіч, але спытаў:

— Што вы, Бяляк, ведаеце пра аблігацыі?

— А што ведаю? Андрэй купляў іх у ашчадкасе. Я на свае вочы бачыў.— I Мацвей расказаў усё, пра што некалі паведаміў пракурору.

Пасля допыту Беляка судовае следства па сутнасці было ўжо скончана. Але Сямён Пятровіч разумеў, што эпізод з запіскай заставаўся яшчэ не высветлены як след. Што пісаў у той запісцы Арэшка — суду невядома. А як даведацца? Хто раскажа? Жонка падсуднага? Не, даказваць на мужа ў яе не хопіць адвагі. Мо Кукса гэта зробіць? Не, на яго таксама надзея малая. Паспрабуй, зразумей гэтага чалавека!..

Як толькі Сямён Пятровіч паглядзеў на Куксу, той адразу ж адвёў ад яго свой позірк. Суддзя адразу ж зноў выклікаў Куксу.

— Суд спадзяецца, сведка, што вы ўсё ж скажаце праўду. Перадавала вам жонка падсуднага запіску ці не?

Марцін то засоўваў руку ў кішэню, то зноў вымаў яе і маўчаў. А Сямён Пятровіч дапытваўся:

— Дык скажаце?

Кукса раптам павярнуўся, паглядзеў на Тамару, потым нервова выхапіў з кішэні руку і паклаў суддзі на стол шматок паперы. Суддзя разгарнуў запіску і, ледзь разбіраючы густы, дробны почырк, прачытаў: «Кукса, памажы. Заблытай як-небудзь справу. Пашкадуй не мяне, а маіх дзяцей».

А Кукса, пастаяўшы, павярнуўся да Арэшкі і сцішаным голасам кінуў:

— Сумленне... Яно ж і ў мяне ёсць...

Відаць, гаварыў для аднаго падсудна­га, а пачулі ўсе, бо ў зале было ціха-ціха. Сямёну Пятровічу здалося, што гэтымі простымі словамі Кукса горда заявіў на ўвесь голас: «Я таксама чалавек...»

Падсудны пазіраў не на Куксу, а кудысьці ў кут пакоя. Вочы яго то ўспыхвалі, то цямнелі, то зноў ліхаманкава загараліся.

Суд прызнаў вінаватым Андрэя. Як толькі суддзі выйшлі з дарадчага пакоя, па зале пранёсся глухі шорах: прысутныя зноў усталі. Суд­дзя абвёў позіркам залу і ўбачыў строгія твары. Прачытаўшы прыгавор, ён чамусьці адразу зірнуў не на падсуднага, а на Веру. Дзве буйныя слязы выкаціліся з вачэй і павольна цяклі па твары дзяўчыны.

— Дзякую, грамадзянін суддзя. А туды вам ужо можна i не пазіраць,— неяк насмешліва кінуў асуджаны. А ў наступны момант Сямён Пятровіч убачыў у яго такіх жа сініх, як і ў Веры, вачах столькі нянавісці, што міжвольна падумаў: «Так, у гэтым, бадай, твая праўда».

Павел Рыгоравіч быў у судзе да канца працэсу. Як толькі суддзя зайшоў у кабінет, ён чамусьці зняў акуляры і доўга праціраў іх насоўкай. Потым падышоў да Сямёна Пятровіча і моўчкі паціснуў яму руку. «Моцная яшчэ рука ў старога»,— падумаў Кузняцоў, як толькі пракурор выйшаў. Застаўшыся адзін, ён падышоў да акна, расчыніў яго. У пакой зноў заглянула ўсё тая ж, што і зімою, галінка ліпы. Толькі цяпер яна была ва ўбранні першай, кволай квецені і неставала на ёй тых двух снегіроў. I дзе яны цяпер? Мо і яны разляцеліся ў розныя бакі?

Яго, як абручамі, сціснула цяжкая, пякучая туга.

Ён выйшаў на вуліцу. Абмытыя кароткім, але спорным дажджом, блішчалі дахі будынкаў і асфальт тратуараў. Непадалёку ад памяшкання суда, каля аўтобуснага прыпынку, стаяла некалькі чалавек. Сярод іх была і Вера. Кузняцоў з мінуту вагаўся, але, пераадолеўшы свае сумненні, наважыўся падысці да яе. Няўжо ж яна не зразумее, што ён не мог інакш? А яна павярнулася i пайшла прэч. Значыць, усё. Разышліся іхнія шляхі-дарогі. Сямёну Пятровічу хацелася крыкнуць на ўсе грудзі: «Вярніся, куды ты?» Але Вера, прайшоўшы крыху, азірнулася адзін раз, другі і спынілася. Ці яна чакае каго? Але, чакае. Адышла ад старонніх людзей і чакае. Цябе чакае, Сямён Пятровіч. Дык чаго ты стаіш? Ідзі да яе, ідзі...