Віктар КАЗЬКО

ЯК Я "РАБІЎ" ШПІЁНАМ У НЬЮ-ЁРКУ

Аповесць

Азіраючыся на сябе колішняга, мушу сцвердзіць: у нашым жыцці не бывае нічога выпадковага, нечакана стыхійнага. Усё загадзя ў ім прадпісана і наканавана. Кожнае нашае жаданне, мара, думка і слова не застаюцца на гэтым свеце не пачутымі. І калі ёсць энергія волі, мыслення, бласлаўленне ці жаданне лёсу - здзяйсняюцца, бо нашае напаўненне, змест і сэнс жыцця залежаць не толькі ад нас. Часовасць і хуткаплыннасць нашага зямнога быцця некаму ўсё ж недзе на ўцеху, на дзіва, хаця часам нам і на здзек, выпрабаванне нашых магчымасцяў і здольнасцяў, вольнага плавания нашага розуму ў сусвеце. Не толькі адно: бычку - на лычку, а кароўцы - на вяроўцы. Нехта нас час ад часу адвязвае і цікуе за намі, што з гэтага непрывязнага ўтрымання будзе, ці мае яно сэнс, мяжу.

Часцей за ўсё вольныя мы ў дзяцінстве. Я гэта добра зведаў, таму што на шчасце ці на бяду застаюся ў ім і сёння. Ссівеў, а да сталасці не прыбіўся, не вызначыўся, не прыбіўся да аднаго берагу. Хоць, як гавораць, раз на раз не прыходзіцца. У кожнага і ў кожны час сваё. Надараецца шчымліва і гожа, светла, а часам пакутліва, да дрыжыкаў змрочна і гідка. Але нічога не зробіш, так ужо нам наканавана, насіць сябе ў сабе. І я насіў і нашу, як хвоя шурпатыя шышкі, як вожык колкія іголкі. Да скону. Нашу дзіцяча-абмежаваную вольнасць і сталую магчымасць немагчымасці вяртання да маладых мрояў і парыванняў.

Але ж пакручастая рэчаіснасць іншым разам падкідвае нам з колішняга дзіцячага такое, што ні чорту камень, ні Богу свечка... Вяртае нас да даўным-даўно пройдзенага і нязбытна забытага. Так яна згуляла ў зваротнасць і са мной. Ніколькі не наракаю, у асалоду мне згуляла. Бо адбылося гэта пры сонцы, зеляніне травы і дрэў, павеўным дыханні марской і акіянскай вады. 3 адчуваннем годнасці і ўзнёсласці.

А пачатак гэтай гульні хаваўся ў неасэнсаванасці далёкага, як сама тагасветнасць, маленства. Калі я свядома і падсвядома, мужна і смела хацеў стаць ні больш, ні менш як шпіёнам. Вядома, савецкім шпіёнам. А таму зусім не шпіёнам - разведчыкам. Савецкі чалавек тае пары не мог быць шпіёнам. Яны былі толькі замежнымі. А ў нас - разведчыкі. Адукаваны быў хлопчык, хаця мо ўжо і адпеты, бо з вуліцы Трэцяя Падольская, сірочай і крыху бандыцкай ускраіны чыгуначнага вузла Каленкавічы. Фільмы «Подзвіг разведчыка», «Падзенне Берліна» тры разы падпольна глядзеў. Падпольна таму, што на білет не меў грошай, але ведаў дзірку пад падлогай у клуб. Узрост дазваляў пралезці амаль да самай сцэны і экрана. Трэба адзначыць, што дзіркі ўвогуле былі адзіным нашым уваходам, пралазам у жыццё. Толькі каб галава не захрасла, а тулава, жывата і дупы ў нас амаль не было. Вось так, бесцялесна, мы і тварылі сябе.

Таму пра сябе, як колішняга, так і сённяшняга, магу мовіць толькі адно словамі італьянскага кінарэжысёра, творцы свайго кіно і лёсу Феліні: «Я ніколі нічога не рабіў дзеля таго, каб усё адбылося так, як адбылося. Я проста ехаў на цягніку ад адной станцыі да другой, а вакзалы ўжо стаялі». Трывала стаяў і мой вакзал ў той дзень на Мэдысан-авеню ў Нью-Ёрку. Чакаў майго выхаду з цягніка, каб вярнуць мяне зноў у маленства. Спраўдзіць маё жаданне стаць шпіёнам. Адкрылася гэта мне непадалёку ад нашай беларускай місіі ААН, на рагу вуліцы імя Бонэр. Я тады так і не ўцяміў, чаму наш куратар, падпалкоўнік КДБ, прывёў мяне менавіта да гэтай вуліцы, бо ад яе мы скіравалі ў супрацьлеглы бок. Зразумеў значна пазней. А тады, пільнуючы вачыма то мяне, то шыльду з назвай вуліцы, куратар патлумачыў:

- Калі не супраць, будзеш ісці следам за мной. Толькі наводдаль. Ні ў якім разе не набліжацца і не азывацца. Моўчкі. Назірай за спадарожнымі і сустрэчнымі. Калі хтосьці мільгне раз-другі, падай мне знак. Не супраць?

Вядома, я не мог быць супраць. Скеміў: мы абодва будзем шпіёнамі, разведчыкамі ў Нью-Ёрку. Куратар, Радзіма мне давяраюць, што ўсцешвала, бо дасюль я такога даверу не адчуваў. Хутчэй наадварот. Жмурыла, мружыла на мяне вока мая радзіма з самага майго пачатку, калі я толькі- толькі ўведаў, што дзіркі ёсць не толькі ў клуб на кіно, але і туды, дзе нешта патрэбнае мне ляжыць. А ад мяне схаванае.

Ці не з тае пары я адчуў на сабе дзяржаўнае вока і свае вочы прамыў.

Хаця мо толькі адно. Усё ж мы жылі тады аднавока, як зайцы касенькімі былі, адным вокам у неба, да сонца і зорак, а другім - патуплена толькі сабе пад ногі, у зямлю, а абодвума, як соўкі, наўкруг сябе, каб у лоб не атрымаць.

Вось такім патупленым вокам я нешта і прыгледзеў у сябе пад нагамі. І спатыкнуўся. Спатыкнуўся на самым пачатку свайго шляху: ці то сеў не ў свой цягнік, ці то выйшаў не на сваёй станцыі. Хаця зранку ў той дзень усё ішло спадарожна наканаванаму мне.

Бацька абкошваў загадзя прыгледжаную далінку з сітнікам. Наедку з таго сітніку карове ніякага. Высахне, і больш пацярухі. У сярэдзіне ў ім нешта падобнае да ваты, пыл як ад дзьмухаўцоў. Але ж нам было не да перабораў. Добрую траву пільнавала дзяржава ў асобах леснікоў і аб’ездчыкаў - шэршняў, як іх тады звалі з-за іх пуг пастухі і падпаскі з падворкаў, што трымалі кароў і самі іх пасвілі. Леснікі і аб’ездчыкі - дзяржаўнае вока зямлі, джалілі да жуды, калі прыхоплівалі на калгасных ці лясных выганах. А сена для каровы даставалася толькі на дзясятую капу: дзевяць калгасу, дзясятая - табе. Вось так: руб, коп і нешта ў лоб.

Я з граблямі чакаў, калі бацька справіцца з касьбой, каб згрэбці траву, кінуць на вазок і гайда драла лататы - трава, хоць не нечая, боская, ды паўсюдна недатыкальна-дзяржаўная. Бралася на поўдзень, прыпякала, смажыла ўжо сонца. І таму я ўзяўся здабываць ваду. У невялічкай, парослай тым жа сітнікам высахлай сажалцы пачаў капаць нешта накшталт калодзежа. Мянташкай, а дзе і рукамі раскалупаў удзірванелае дно копанкі. І вада праступіла. Крыху жаўтлявая, як і заўсёды пры балотным торфе. Жалудовага колеру і смаку жалудовага. Вымачаных у ёй непрарослых яшчэ пажоўклых жалудоў.

Той смак прыбалотнай вады быў надта ж мне даспадобы пад чэрвеньскую ці ліпеньскую касавіцу. Я не піў яе, а слухаў. Слухаў горлам і жыватом задумлівы і скрушны голас часу, вякоў. Траваў, што торфам леглі тут, спрахлых даўно тых жа самых жалудоў, што так і не сталі дубровай. Усё гэта даносілі да мяне колер і саладжавасць, стоеныя ў застыгласці былой багны, некранутага колішняга жыцця. Асабліва, калі смактаць, піць, каўтаць яго без хапатлівасці і з берасцянога карца, ды яшчэ з прыцмокам.

Яміна была ўжо даволі глыбокай, можна было і спыніцца, даць адстояцца вадзе. Але тут я натыкнуўся на нешта няўкопнае, цвёрдае і зламаў бацькаву дубовую мянташку. Адчай прымусіў мяне дабрацца да гэтага зломна-няўкопнага голымі рукамі. Дабраўся, хаця добра намучыўся, вымазаўся, але і з пазногцяў гразь вымыў. Гэта было нешта каменнае, хаця і зусім не валуновае. Больш лёгкае і парэпанае, як бы паточана-вапнянае і трохі шкляна-апечанае. Нават знешне не наскае.

Жыццё яго, паходжанне было ў ім не наскае. Яно патыхала на мяне чужымі, не балотнымі тугой і задумённасцю, адначасова сонечным святлом і змрокам, спрасаванай і сцятай у выкапнёва-каменны кулак перанаселенасцю. Чужыя жыцці, тысячагоддзі дыхалі з таго кулака пахмурна-сонечнай зацятасцю і спакоем, неспазнанасцю выдаленай з мяне мо і прымусова, і хутчэй прымусова, сваёй і чужой мінуўшчыны. Сачылі за мной зморшчана-прымружанымі вачыма ракавак, таксама не наскіх, пакручаста большымі, відавочна большымі за разбіты ружова-блакітны сподачак, з якога хлебча малако наш коцік.

А яшчэ там мелася нешта жаўтлявае, пад скамянелы палец ці не волата, нечакана некім зламаны і згублены, завостраны, як у пясчанай верацёнкі на пасляваенным акопным жвіры, з аднаго боку і з дзірачкай, што ў дудачкі ці глінянага пеўніка ў с...ачцы, з другога. Дарэчы, такія пальцы я знаходзіў і раней у глыбіні гліны ці пяску, капаючы ямы пад капцы для бульбы. Яны, пальцы гэтыя, аказаліся лекавымі. Імі, надзёртымі рашпілем ці на драчцы, гаілі болькі кароў, іх патрэсканае вымя з-за адсутнасці стрэптацыду. Дапамагала, зацягвала рэпіны, што на сабаку, і не толькі ў каровы, але і ў мяне. І зваўся той палец у нашай хаце чортавым.

А ўвесь цалкам капанец-камень з усіх бакоў нагадваў абрус, вытканы на кроснах вякоў невядомымі мне і ўвогуле ў нашым краі ўзорамі ні на рушніках, ні на посцілках - знакавыя малюнкі чужой вечнасці і з зажыва замураваных на вечнасць у мёртвы камень істот, каб праз вякі і вякі зазірнуць у іх вочы агаломшанаму хлопчыку-паляшуку сярод спякотнага лета падчас касавіцы ў Пятроў дзень.

Той дзень прыхаднем далёкіх светаў уварваўся ў мае жыццё, назаўжды перавярнуў яго. Знойдзены мной у копанцы сярод не надта спажыўнага карове сітніку маўклівы камень стаў каменем спатыкнення мне на ўсё далейшае жыццё. Вось і адмаўляй наканаванасці лёсу, калі ты на кожным кроку спатыкаешся аб яго. Едзеш, едзеш на цягніку жыцця, а вакзал твой ужо стаіць. Расстаўлены чалавеку і чалавецтву паўсюдна нябачныя вакзалы, дзе ляжаць камяні спатыкнення.

Калі б не было таго каменя спатыкнення, пэўна, не было б і сённяшняга мяне. Мне быў бы наканаваны лёс маіх хаўруснікаў са зладзейкаватай калячыгуначнай вуліцы Трэцяя Падольская. Славутая на ўсе Каленкавічы і, шчыра скажу, таленавітая была тая вуліца пасляваенных безбацькавічаў што на злодзееў, тое ж на майстроў, творцаў. Я на ёй ці не самы беста­ланны. Але цягнік мой своечасова, сакральна і знакава прытармазіў сярод балота і павёз мяне зусім у іншы свет, у іншую рэчаіснасць, пра якую я ні слыхам і ні дыхам.

Камень спатыкнення збіў мяне з нашага вулічнага падольскага тропу. Неадчэпна і абцугова назаўжды выцягнуў мяне з наканаванасці, а мо й наадварот, пацягнуў у маю наканаванасць, схаваную тады ад мяне свядомасць, у такія далі, што і прымроіцца не маглі. Пра якія толькі спявалі п’яныя бязвокія і бязрукія салдаты, інваліды вайны, абсечана, слупкамі седзячы на вазках з падшыпнікавымі коламі: “Я свет увесь прайшоў, да самай Амерыкі, дзе ўсе дамы каменныя і двухпавярховыя”.

Балотны камень пайшоў за мной. Хаця, больш дакладна, павёў, пацягнуў мяне. Я пачаў яго сніць. Ці не спрэс камянёвымі былі і мае сны ўжо ў сталасці, калі я трапіў у Кузбас, у Горную Шорыю і пачаў нейкі час рабіць геолагам, горным праходчыкам. Капаў, біў, як там гаварылі, шур­фы і канавы, даходзіў да скальнага грунту. І на адвалах выкінутай вонку пароды падоўгу разглядаў раструшчаныя да друзу камяні. Знаходзіў у іх адбіткі на тысячагоддзі, а мо на мільёны гадоў адбеглага ад мяне жыцця, існага колісь тут. У большасці расліннага: асокаў, папарацяў, бо чалавека і звера мо тады яшчэ не мелася. Задуменна застыглыя нямыя адбіткі пялёсткаў кветак, востралістых траў. Чарамшы, рамонку, нібы хтосьці гадаў на апошніх, рваў і кідаў на камень у вечнасць, і таксама касіў колішні сітнік на спажыву жывёле.

А потым я іх сніў. Сніў мноства камянёў з захаванай у іх мінуўшчынай. Адбіраў хоць трохі каляровыя, найбольш выразныя і ацалелыя. Хаваў пад падушку і задаволена засынаў. У сненнях, сярод ночы, здаецца, прачынаўся, падсвядома абмацваў узгалоўе, шукаючы бягучае і мінулае. Пуста. Толькі раптоўны сонечны пробліск променю працінаў мяне і ложак, як азоранае вітанне з даляў былога пачатку майго дня. І гэта доўжылася і доўжылася ў працяг усяго юнацтва і сталення.

І, што дзіўна, мяне ніколькі не займалі шматлікія сталактыты і сталагміты, якія я знаходзіў у мностве пячор Горнай Шорыі. Утвораныя з іх крышталёвыя з завіслай слязінкай вечнасці на востраносых шчыках, празрыстых да болю вежава накшталт вытанчана гранёных, нібыта зімовыя ледзяшы, вяшчуноў і носьбітаў старажытнасці, як пра гэта пачалі гаварыць пазней. Выплаканы час і прасцяг невядома калі і кім. Празрыста збалелыя - застыглае пячорнае вока з векавой слязой на ім спатыкнулася, пэўна, на мне, мо яшчэ ненароджаным. І прыглядвала, цікавала за мной. Я не зважаў на яго, быў няўважлівы на яго сляпое зацятае маўчанне. Фаласы вякоў, пацёкава навіслыя са столі пячор з кропелькай празрыстай вады, насення на кончыку - гэта было ніколькі не наскае, не маё, не паляшуцкае.

А пасля таго лета, у якім я здабыў камень на балоце, у верасні, калі мяне прымалі ў піянеры, я прынёс сваю знаходку ў школу. А яшчэ праз дзень ці два мяне пацягнулі на педсавет. Я ішоў на яго амаль упэўнены: здымуць з мяне чырвоны гальштук. Няварта і думаць, чаму і за што. Безліч было ў маім дзяцінстве чаму і за што. Кожны дзень. Толькі на дзіва педсавет сустрэў мяне маўчаннем ў прыглядку, яшчэ на парозе, нібы нешта непазнанае, засушанае і прышпіленае да аркуша белай паперы ў школьным гербарыі. І ўпершыню мяне не ўшчувалі, абыходзіліся як з чалавекам без заганаў і вымоваў у штодзённай прыроджанай шкадлівасці.

А потым доўга распытвалі, дзе я знайшоў той камень. Ці не было там яшчэ чаго, што кінулася ў вочы.

- А як жа, - адказаў я. - Бацька быў. Сітнік касіў. Але той сітнік...

Пасмяяліся, збянтэжылі мяне, абвінавацілі ў тым, што я невук.

Настаўнікі, што з іх возьмеш:

- Бацька - гэта хто, нешта адушаўлёнае, а што - нежывое.

Пра мае былыя шкоды не ўзгадвалі. Зняць гальштук не пагражалі. Не папікалі нават тым, што калі не пачну вучыцца, то ўсё жыццё буду каровам і валам хвасты круціць. Наадварот, сышліся на тым, што мо будзе з мяне і толк, калі падольская бесталач выйдзе. Галава ёсць, і ў ёй не толькі мякіна ды тырса, нешта яшчэ ўклалі, цяміць. Мае клёпкі, вока мае прыкметлівае. Пад ногі сабе дапытліва ўглядаецца. Малайчына, малайчына, хаця і з Трэцяй Падольскай.

З педсавету я выйшаў узнёсла-лёгкі. Цвёрда вырашыў яшчэ больш пільна глядзець сабе пад ногі. І калі што знайду вартае на балоце, у лесе ці нават на вуліцы - цягнуць адразу ў школу. Толькі атрымалася так, што выпала мне цягнуць не ў школу, а ў міліцыю. Прыглядаючыся сабе пад ногі, адзін за другім я знайшоў два кашалькі. Дабрачыя, скураныя, але пустыя, без капейчыны грошай, хаця з зусім непатрэбнымі мне пашпартамі і нейкімі іншымі паперчынамі.

Чаму не выкінуў, як нявартае ніякіх музеяў. Чаму не кальнула тое, што гэта ж мяне могуць абвінаваціць у тым, нібыта я скраў іх ці выцягнуў грошы, ні тады, ні цяпер не ведаю. Напрасткі аднёс у аддзяленне чыгуначнай міліцыі. На дзіва, там не ўсумніліся, што здабыча тых кашалькоў з нечых кішэняў справа не маіх жа рук. Запісалі толькі маё прозвішча, адрас і адпусцілі. Без міліцэйскай падазронасці і бачных, здаецца, наступстваў, як мне тады падалося.

Але наступствы былі пазней. Праз пэўны час па мяне прыйшлі дамоў і пад пільным наглядам павялі ў хату напрыканцы нашай вуліцы. Нядобрую хату, паблізу якой сцішаліся і прыпынялі хаду нават нашы каровы. Увогуле хата як хата, і зямля пад прысядзібныя соткі была лепшая за вулічную, чарназёмная, тарфяная. Стаяла яна на так званым гнілым рагу, які непраходна распускала ў весну і па восені. Тады ад яго адыходзіла чорнае, алешнікавае ззянне. Гэтае ззянне, цьмянасць належалі, пэўна, чалавеку, які жыў у хаце і, не выключана, таксама гаспадару, які на той час сядзеў далёка ад яе, у турме. Да асуджэння яго ў нейкай ступені быў далучаны і я, разам ці не з усёй падпаскавай малечай нашай вуліцы.

Пасвячы ў хмызах і ў полі кароў, мы часцяком знаходзілі зброю. То міну, то снарад, а то і вінтоўку. У мяне асабіста быў пісталет, бацька пазней адабраў яго і ўтапіў у прыбіральні. А вось бацька сына канцавой хаты не дагледзеў вайсковы арсенал свайго нашчадка. Нехта каму і куды трэба шапнуў, і прыйшлі з вобшукам. Зброю знайшлі, забралі разам з гаспадаром хаты. І вось дзівосы: яго хату абрала, прыгледзела сабе пад котлішча ахова дзяржавы - дзяржаўнае вока і прызначаны для гэтага чалавек.

Тое дзяржаўнае вока легла і на мяне. Я глядзеў сабе пад ногі, а зверху, ці не з неба, на мяне ўжо таксама глядзелі. Глядзелі нават з глыбіняў зямлі. Наша вуліца талакой пачала капаць калодзеж. На мой дзіцячы погляд, у непрыдатным для вады месцы, на сухім бугры. А я ж, гледзячы сабе пад ногі, непадалёку ад таго бугра прыкмеціў заўсёды, і ўвесну і ўлетку, спатнелы лапік зямлі. Вось там, на маю думку, і варта было дабівацца падземнай вады. Толькі ці ж укладзеш сваё дзіцячае ў разумныя дарослыя галовы, тым больш нядаўніх франтавікоў, што Гітлера перамаглі і Берлін з Рэйхстагам узялі. Мяне ніхто не ўважыў. Лазаходцы ж, старыя дзяды, гурмой абпоўзалі ўсё навокал. Лаза іх паказала на ўзгорак. Як гавораць на Палессі, бацька лепей ведае, што кабыле рабіць. Няхай капае.

Я ўпадабаў сядзець на гліне маючага быць калодзежа, слухаць франтавыя байкі далакопаў. Бацька тлумачыў, чаму ён не здолеў распісацца ў Берліне на Рэйхстагу: ушчаміўся ўнізе адной толькі безыменнай рысачкай. Затое дапамог паставіць подпіс свайму камандзіру маёру Алейнікаву. Стаў на карачкі, маёр яму на плечы і дацягнуўся да вольнага на сцяне месцейка. Маёр пасля гэтага перасадзіў яго са студэбекера на віліс, прызначыў асабістым шафёрам.

Такіх баявых учынкаў у кожнага з капальнікаў мелася процьма.

Другі наш сусед, малады і адукаваны хлопец, быў у партызанскім атрадзе пісарчуком. Неяк пасля чарговай сутычкі з немцамі пісаў справаздачу аб ёй: з нашага боку страт няма, толькі чатыры параненыя. З нямецкага загінула два. Камандзір атрада прачытаў і здзівіўся:

- Што ты пішаш? Што ты тут крэмзаеш, Леў Мікалаевіч Талстой? Не два, а дваццаць два!

- Дык толькі ж два...

- Ага, два. Табе што, гэтых фашыстаў шкада?

Маўклівы дзяцюк у цяльняшцы, заўсёды падперазаны шырокім матроскім рэменем са свінцовым напоем на пражцы, скардзіўся на шчаслівы і няшчасны свой лёс. З мянушкай Мінёр выйшаў ён з вайны і дэмабілізаваўся з флоту. Па халоднай зімовай ужо вадзе Балтыкі праехаўся на міне пасля таго, як фашысты патапілі яго бронекацер, а разам з ім і ўсіх матросаў. Яго ж выратавала фашысцкая міна. Так учапіўся за яе рожкі, што чацвёра з кубкам спірту аддзерці не справіліся. Атрымалася гэта, калі спірт ужо добра ўлёгся ў шлунках. Пад рогат ратавальнікаў: чорт на міне, Пякельны мінёр. З такой мянушкай ён і выйшаў з вайны ды ішоў па жыцці. Толькі тое, што ён мінёр, губляецца, а застаецца Пякельны чорт.

Вось такая вайна пасля вайны ўжо была ў тых, хто ацалеў, выжыў.

Аднаму толькі лазаходцу дзеду Жычку пахваліцца не было чым. Для фронту і партызанкі, а тым больш мора, стары быў падслепаваты і нягеглы. Але і ў яго ў сонечны надвячорак каля калодзежа была талацэ свая гісторыя.

Сабаку ён меў выбітнага, надта ж разумнага. Грушы абтрасаў. Як толькі яны паспеюць. Залазіў ранкам, калі дзед яшчэ спаў, на дрэва і трос голле. Ён з хаты на ганак, а грушы ўжо на зямлі, у траве і на парозе. І такія салодкія, свежыя, росныя. Вось такі быў у дзеда Жычкі спрытны сабака. Я хоць і верыў дзеду, але пра сябе думаў, што я таксама спрытны, не горш за сабаку. Бо абтрасаў дзедаву грушу-мядоўку, адзіную на ўсе нашы тры Падольскія вуліцы. На поўную пазуху трусіў. І дзякуй Богу, што ў дзеда быў такі разумны сабака, а сам ён быў сляпы і глухі.

Так, бавячы час каля сухога, бязводнага, хаця ўжо і глыбокага калодзежа, пад пятнаццаць метраў - вада ж аказала сябе толькі на дваццатым метры - я штодзень наведваў і нязводна прыглядаўся да нагледжанага мной вільготна ўспатнелага лапіка зямлі. І аднойчы ўбачыў на ім вытыркнутыя вонку вочы. Па вулічнай жорсткай завядзёнцы адразу ж хацеў знішчыць, растаптаць. Толькі нешта невядомае ўтрымала маю ўжо паднятую нагу. Я застыў на адной назе, як чапля на балоце. Вочы заклікалі мяне мо і да літасці. А хутчэй папярэджвалі. Лупата-пукатыя ў акантоўцы нейкай шэрай з прозелянню плоці. Але плоці было зусім трошкі, адно толькі пазначыцца вейкамі ці брывамі ў цьмянасці вільготнай зямлі, а больш саміх вачэй, круглых, без веек, як у птушкі ці гадзюкі. Толькі крыху ўсё ж меншых, з нерухома-прытоенай у іх вечнасцю. Што дзіўна, тыя пукатыя зямныя вочы назаўжды засталіся са мной. Я пра гэта недзе ўжо пісаў. Але яны суправаджалі мяне ўсюды і ўсё жыццё.

А тады я ці не тройчы на дзень прыбягаў да гэтай лупата ўтрапёнай вечнасці: чым жа, якой істотай яна праклюнецца, ажыве: выродай ці гожасцю, наземнасцю ці тагасветнасцю. Пачварнасці я адмаўляў, але нічога і прыемнага за ёй ніколі не бачыў. Хаця і адчуваў нешта знакавае, нябачную нітачку, працягнутую мне зямлёй ці нябёсамі. Мне б учапіцца за яе, дачакацца, чым яна мне абернецца, выцягнецца, вулічна-клубкова разматаецца. Але не хапіла цярпення. Я быў хцівы, прагнуў пэўнасці і дасведчанасці самога сябе заўтра і паслязаўтра, як мага хутчэй. Зменаў і змененага, як бацька, што ўшчаміўся адзначыцца рысачкай на Рэйхстагу. А зменаў з зямнымі вачыма не было. Яны не павялічваліся і не меншалі. Як нязменным заставаўся і я сам.

І я не вытрымаў. Неяк вечарам, пад восень, перад пачаткам заняткаў у школе, мы, зямныя і мае вочы, доўга ў вочы глядзелі адно аднаму. Агорнуты адчаем непаразумення і заўсёднай жорсткай дзіцячай прагай знішчэння, я рашуча ўзняў і ўбіў нагу ў тое, што пазірала на мяне з глыбіні зямлі. Наступіў, утаптаў у шэрань вільготна-заплаканай глебы. І пакруціўся яшчэ на месцы без боязі і апаскі, таму што быў абуты ў новыя бліскучыя чаравікі, якія атрымаў з дзяржаўнай ласкі, ад дзяржаўнага чалавека, за свае прыкметлівыя вочы. Чаравікі і новыя картовыя штаны. Абнавіўся.

І тут мяне, абноўленага, адразу ж працяў страх, жуда, якіх я ў сваім маленстве дагэтуль ніколі не зведваў. Мяне нібыта паменела, сціснула ці не да тых самых вачэй, якія я толькі што расчавіў. Сціснула не толькі мяне, але, пэўна, і чаравікі, бо яны пачалі ціснуць мне, а былі ж акурат па назе, нават з запасам, на выраст. І сонца ўжо не так ласкава паглядала на мяне, захінулася хмаркай. І тая хмарка лягла, ахінула мяне да нутра. З тае пары і кінуў слязіцца, пацець лапік зямлі, нагледжаны мной. Ці то мой зрок замыліўся і здрадзіў мне. А вочы на роднай вуліцы назаўжды зніклі для мяне. Але значна пазней зноў прараслі. Прараслі і зірнулі, дасталі мяне да пячонкі, толькі ўжо на чужыне. Але пра гэта ў свой час.

А я, урослы ў сваю Трэцюю Падольскую ўскраінную вуліцу, не надта займаў сябе пабочным, надзённа не патрэбным глупствам. Да ўсяго ў мяне пачаў абуджацца іншы клопат. Я пачаў углядацца ў сваю будучыню: кім бы я хацеў стаць у гэтым жыцці. Родзічы - чыгуначнікі, паравознікі, кандуктары, змазчыкі вагонных колаў ды стрэлачнікі. І таму некаторыя з іх у вязніцы. Я ж таксама вышэй качагара, машыніста паравоза, шафёра не сягаў. І ўгрэўна, і дровы будуць, і на пляшку зарабіць можна. Марыў, мроіў, не ведаючы, што ўсё летуценнае, нагаданае заканамерна сыходзіцца і сумяшчаецца ў мітусні і бязладдзі нашага жыцця з наканаваным, што падсвядомае жаданне лёсу - ужо і ёсць лёс. А пасунула ж мяне да такога клопату пра будучае сустрэча з дзяржаўным чорным чалавекам, як я пазней ужо яго пайменаваў. А тады ён мне быў святлей светлага.

Мне толькі здавалася, што я абсевак у полі. Ніхто мяне не чуе, не бачыць і нават не плюе ўслед. Каму трэба - бачылі і плявалі. Дзяржаўнае вока і з-пад зямлі цікавала ўжо за мной. Свой камень спатыкнення хаваўся на кожным маім кроку, пустыя гаманкі, што заносіў я ў міліцыю, некаму і нечаму служылі і ўжо ўпляталіся ў маю наступнасць, якая і звяла мяне з дзяржаўным чалавекам у нядобрай хаце на гнілым рагу.

Памяці на яго аблічча і словы няма. Увогуле павінен прызнацца, што яна, памяць мая, вельмі і вельмі наравістая і няправільная. Як і сам я, мая самасць. Надта ўжо прыхаматлівая і наравістая. Варта было мне толькі нешта аспрэчыць, ад нечага адмежавацца: не-не, ні за што і ніколі, як ужо ці не на наступны дзень я меў ужо за гэта: загану, хваробу, вымову. Усё, чаму я, здаецца, шчыра адмаўляў, спасцігала мяне, ды так, што іншым разам жадаў сабе засляпіцца, закрыцца душой і сэрцам. Але дарэмна. Паратунку не было. Спакушэнне адмаўлення было нашмат больш жывучым і неадчэпным. Ці не ў гэтым уся наша чалавечая натура. А праўда толькі ў адным: баяцца сябе, не даваць волі душы спатыкацца на адвяржэнні, што можа і азначае - быць беларусам, бо надта ж мы ўпартыя і зацятыя, няскораныя ў сваёй шкарлупіна-закараўленай прыняволенасці. Прага волі і праўды ў нас смяротная, ці, хутчэй, прадчувальна перадсмяротная.

Так, у школьныя гады я прызначыў сябе дастукацца, спазнаць праўду, адкрыць сабе і чалавецтву шчасце, вынайсці бяссмяротнасць. Вось так, ні многа, ні мала. Мне здавалася, што ўсё гэта схавана як вечнасць жыда, альбо як вечнае жыццё Кашчэя Несмяротнага ў дупле ці не вячыстага дуброўнага дуба, у якім сядзіць качка. А ў качкі яйка, а ў яйку - іголка. Яе неабходна, разбіўшы яйка, дастаць і зламаць. І адразу праблісне, ажыве ўсё, што патрэбна кожнаму з нас. І я шукаў гэта вечнае, нікім яшчэ не знойдзенае ў кніжках, як да гэтай пары шукаюць бібліятэку Івана Жахлівага. Школу і падручнікі не прызнаваў. Свет мне здаваўся вялізнай скрыняй, напакаванай кніжкамі. І я чытаў і чытаў іх, як спажываў - не менш пяцісот старонак удзень. На ўроках праз шчыліну ў парце, гуляючы з хаўруснікамі ў пекара, на кароткі час закопваючы кніжку ў пясок каля таго ж пекара, за сняданкам, абедам і вячэрай хатняй ставіў каля талеркі разгорнутую кніжку. Хлябтаў заціруху, паядаў пісанае.

Але ні праўды, ні вечнасці, ні абсалютнай ісціны не дабіўся, не спазнаў. Хутчэй мо наадварот. Усё кніжнае ад мяне адпала, асыпалася, як скрушлівы сухі бярозавы ліст па восені. Засталося толькі непрадугледжанае глупства, як учора, пазаўчора, а мо месяц таму ці нават год і на ўсё жыццё. Хібіла, засціла неадчэпнае дрыгвяна-балотнае, хмызнякова-дуброўна-баравое ды вулічнае, у што я быў ужо да пупа ці нават з галавой укапаны.

Я назаўжды і зусім не прымусова ўведаў, спазнаў, як паўзла, а то і не паўзла, павінна была толькі паўзці па сухой і шэрай сваёй сцежцы, абмінаючы былкі, мадэльна перацятая ў стане, смуглявая пасля фітнэсу на сонцы да свайго мурашніка пад хвояй мурашка. Як яна злосна шчыпаецца, калі схопіш яе пальцамі ці сунеш руку ў яе “хату” - будан з векавога шчыгалля. Усе кусаюцца, каб трошкі большыя - бывай, рука, ужо заспіртаваная і муміфікаваная. Незабыўна, памятна, хаця невядома адкуль і з чаго, як і што думае пра цябе злы непрывязны сабака, хіжа пабліскваючы пачырванелым ужо вокам. Але ты ўпэўнена ведаеш, як сцішыць і падпарадкаваць яго сабе, каб хвост мімаволі скруціўся абаранкам, нібыта ў малочнага яшчэ цуцыка. Помніш вяскова-набрынялую знямогу дрэў, бяроз, восеньскі сцішаны шэпт, шолах і сум вечароў, раніц і світанкаў.

Вось гэта нейкім чынам пралезла, убілася ў галаву і засталося, назаўжды захавалася ў ёй. А кніжнае, разумнае, добрае, вечнае, як алгебра і трыганаметрыя, сінусы, косінусы нават у школьных выдатнікаў-зубрылаў ці яшчэ не да першага свіданкавага пацалунку і страты цнатлівасці, адышло, сцерлася, выгарэла амаль датла. Хаця хтосьці яшчэ пярэчыць, сцвярджае: рукапісы не гараць. Гараць, яшчэ як палка, навучаны сваёй і чужой, сусветнай гісторыяй. Супакойся, Міхаіл Апанасавіч, ты проста не дажыў да гэтага, забыўся пра Гогаля. Выпальваюцца не толькі загартаванай сталлю, лазерам, агнём, полымем, але і здрадай нашай нядоўгачаснай памяці.

Вось так не прыняла, не захавалася памяць на маю сустрэчу з чорным чалавекам, дзяржаўным яго словам і вокам. Усё засталося як у тумане, ці то зрэджаным, світальна-грыбным, ці то надвячоркавым, папярэдне выпалена-прадказальным. Змрок, у якім пачынаюць ужо пракудзіць, ажываць пустэльніцкія страхі, ногі губляюць пруткасць і апірышча. Але што было пад імі, пад нагамі. Пафарбаваныя масніцы тады яшчэ вялікая рэдкасць, у нашых хатах - дарэмная трата грошай, раскоша і распуста: падлогу трэба мыць і шараваць дзеркачом да бляску курынага жаўтка ці не штодзень, гэта запомнілася. Гарадскі, пад зялёным сукном, казённага вырабу двухтумбавы стол з прасветам пад хромавыя боты і сіняе суконнае галіфэ, з якога, пагойдваючыся перада мной, з’яўлялася, апранутае пад вулічнае, цывільнае, тулава.

Дакладнай памяці на выраз яго твару, аблічча, словы таксама няма. Мо мае вушы не звыклі да іх, не паспявалі за імі, ці я ўжо тады падсвядома разумеў, адчуваў за імі спакусу, як Адам пад яблыняй Еву, яблык і змея, і абярэжна адхрышчваўся. У красным куце над службовым чалавекам пагражальна цьмяна мроіўся мне адбітак складзеня абразоў, што, пэўна, зусім нядаўна знялі. Мужчына за сталом пад іх яшчэ нязрушаную плямнасць нешта даводзіў мне праз згусткі коса зрэзаных сонечных променяў і ценяў. Мужчына немаладога ўжо веку, але і не стары яшчэ, сталы, без пэўных рысаў твару, шабельна-востра абструганых ці не маім сполахам і стоенасцю. Даводзіў праз заслону застаялага, закарэлага пылу і курны прах паветра з імгненным іскраным пробліскам лятучага пылу, што мройна трапятаў, трапляючы на сонечны прамень. Як гэта заўжды адбываецца, калі выхапіцца з святла ў плывіста-рухомы напаўзмрок, - збег жывога і нежывога, адмерла-колішняга, сённяшняга і, пэўна, трохі будучага, - старога хлява, павуціны прыкаморных сенцаў. Праз шчыліны дзвярэй, скразныя парэпіны бёрнаў сонца, яго скальпель на праніклівы прамень чараўніча гуляецца са з’едзенным ім жа з часам - тленам, пылам і прахам стагоддзяў, то абнадзейна абуджаючы іх, то канчаткова губячы, зводзячы ў могілкавы нябыт. Непраяўлена, адным толькі намёкам адкрываецца некаму ці нечаму, схаванаму ў спакоі старызны і адначасова ў самім сабе, у святле сонечнага праменя.

Абуджаў непраходнае і падманлівае чараўніцтва вечнасці. І гэта непраходнае і падманлівае штосьці ці хтосьці, што не паддаецца вызначэнню, крыж на пузе, як у нас кляліся, невідушчае і нябачнае было стоена, схавана ў той хаце, якая пазбавілася гаспадара і пусціла на яго месца чорнага чалавека. Нешта злепленае і сатканае з аскалепкаў і парэшткаў неўразумеласці, што не ўбачыць вокам і не адчуць слыхам, не выкрыць нават сонечным промнем, варочалася, ціхенька стагнала і цяжка ўздыхала. Толькі дзе - у былым красным куце ля абразоў, са столі, ці пад падлогай, а мо і ўва мне - гэтага я не мог, ніяк няздольны быў уцяміць. Не хапала ні клёпак, ні арыентацыі. Але я ўжо добра, хаця і не асэнсавана, ведаў, хто гэта: невыяўна патаемны дух жытла, уласцівы ўсяму існаму на зямлі. Чыстай кармушцы каровы, у якую яна смачна дыхае жуйкай лугавой тра­вы. Малочнаму, толькі-толькі ўстаяламу сваімі нагамі на жытняй саломе цяляці. Маладому і сталаму ўжо дрэву, асабліва вячыстаму векавому дубу, падворку, траве-мураве, сакатлівым курам і жоўта-жоўценькім куранятам.

Зведаў усё гэта яшчэ ў няўцямным дзяцінстве. Але з цягам часу спакваля пачаў забываць гэтае веданне. Яно адышло зусім ад мяне, калі я падаўся на чужыну і ніяк не мог прынюхацца да яе, не зважаючы на ўсю прыязнасць да мяне. Мой дух жытла ніяк не хацеў звыкнуцца і парадніцца, паяднацца з набытым, нязвыклым мне чужым духам. Яны не пярэчылі адно аднаму, але і не пабраталіся. І таму ці то я забыўся на яго, ці то ён забыўся і пакінуў, збег ад мяне. Значна пазней я ўзгадаў пра яго і часткова набыў, як ні дзіўна, на чужбіне па-за морам-акіянам: ці не далячынь, выдаленасць і адрачонасць свайго, абсалютная чужасць паспрыялі гэтаму. Даводзіцца толькі гадаць, як гуляе з намі прастора і час. У нейкай меры гукнулася, адбылося гэта ў Нью-Ёрку, у так званым жаблоце - супермаркеце для неграў і савецкіх дыпламатаў. Думаю, што гэта ўсё ж было знакавае, сакральнае прадбачанне, прадчуванне хуткай будучыні, праз акіяны і мора навеенае сонечным промнем пакінутай радзімы. Але пра гэта пазней.

А тады... Гэта ж была першая для мяне сустрэча з дзяржаўным чала­векам. У яго асобе сама дзяржава паклала на мяне свае вока. Абрала і вылучыла, як Паўліка Марозава. Так ужо, пэўна, у нас заведзена, наканаванае і мройна летуценнае здольны сыходзіцца і сыходзяцца ў хаосе, сумяшчацца ў нашым жыцці. Савецкім працягам таго ж Паўліка і шматлікіх іншых нашых Паўлікаў, таму што захапіўся чытаннем кніжак. Усякіх і розных, якія траплялі пад руку і вока. Вучыцца амаль не вучыўся, чытаў пры сонцы і месяцы, у хаце за сталом падчас абеду, пасвячы карову ў полі і лесе, у школе на ўроку, прарабіў на два друкаваныя радкі шчылінку ў парце. Маёй мэтай было прачытаць усе да адзінай кніжкі ў свеце - еди­ного слова ради. Слова адкрыцця. Схаванай ад мяне праўды, набыцця мудрасці, стоенай друкавана ў сусветна вялізнай шафе, як уяўлялася мне на тую пару, скрыні, накшталт зусім мне не казачнага Кашчэя: той, дзе захоўваўся амаль увесь жыццёвы набытак маёй бабулі, яе пасмяротны пахавальны пасаг.

Як ужо казаў, вызначыў сабе штодзённую норму чытання - пяцьсот друкаваных дробнымі літарамі кніжных старонак - і выконваў яе, бо такая ж норма была ў Леніна і яшчэ ў некага з правадыроў. Як гэта ні дзіўна, ў школьныя гады я быў ці не самым вялікім паглынальнікам тагачаснай макулатуры, чым, на вялікі жаль, заняты і сёння: ні больш, ні менш - самы сапраўдны кніжны наркаман. З той розніцай, што сёння з паглынальніка макулатуры я нейкім чынам ці не пераўтварыўся ў вытворцу яе, перараджэнне падобна таму, як з брыдкага бязглуздага вусеня ці балотнай казюркі вылупляецца гожы матылёк ці асвяжальная і астуджальная воку страказа. Так гожыя, але хіжыя, бясконца хіжыя і шкодныя, пра што ў сабе мне цяжка меркаваць. Некалі так прагнучы праўды, сёння я яе баюся і па магчымасці, на жаль, цураюся. Бо надта ж яна жорсткая, не па маёй галаве.

Галоўнае з той колішняй і сённяшняй макулатуры ўражанне і адчуванне зусім не дабрачыннае і дабрадзейнае - праваслаўна-хрысціянскае. У свеце тысячагоддзі і тысячагоддзі бясконца, згодна ўсходніх веравызнанняў, адбываецца, цягнецца так званая, модная сёння і ў нас рэінкарнацыя. Не толькі людзей, але і вякоў, часоў, падзей і народаў, толькі сама прастора чалавека і чалавечнасці сцягваецца і сцягваецца, нібы шагрэневая скура. А рэінкарнаваная гісторыя доўжыцца, доўжыцца і працягваецца ў непамятнасці. Са зменай ладаў, рэвалюцый і бунтаў. Выцягнутая на Божы свет і Божае святло з канібальскай няцямнасці пячор у людажэрнае сярэднявечча. І далей, далей, далей. У бяконцасць нашага роду. Зноў жа, тую ж самую канібальскую людажэрнасць. У сённяшні гуманістычна-цывілізаваны, часам нават рафінавана-адукаваны і вытанчаны дзень. Рэінкарнацыя часу, прасторы і сучасных уладных месій. Цара Івана Жахлівага, імператара Пятра Вялікага, месій і правадыроў усіх часоў і народаў Леніна-Сталіна, фюрэра Адольфа Шыкльгрубера. Гэта толькі адзінкі з тых, хто рэінкарнавана ўзыходзілі і адроджана рэінкарнаваліся, падобна птушцы Фенікс на крыві адзін за адным і адзін ад аднаго. А колькі было іншых, дробных, рэгіянальных, месцячковых, вясковых і нават ворных. Крывавая справа рэінкарнацыі была пастаўлена на канвеер, пэўна, мо нават з большай магутнасцю, чым у самога Форда. Таму што краіне ды і свеце паўсюль і бясконца не хапала герояў. А як адзначыў яшчэ Б. Брэхт горкім усхліпам Галілея: “несчастная та страна, которая нуждается в героях”. Як вядома, у нас героем можа стаць кожны, дзяржава была надта ж плоднай на іх.

Ці не штосьці падобнае, ахвярнае, мо ўжо не аднойчы рэінкарнаванае стоена стагнала, хваравіта дыхала і спрабавала аб нечым папярэдзіць мяне ў той, пазбаўленай гаспадара, службовай хаце. Чалавек нешта даводзіў нязвыклымі мне яшчэ ў маім узросце словамі. Я чуў і не чуў іх, успрымаў хутчэй скурай даўнавата ўжо не мытага цела, чаму яны і захрасалі там без пранікнення ўглыб, у макацоўбіну, сэрца. Слізгацелі па паверхні кароткай, але ўчэпістай памяці. Учэпістай на захаванне ў падсвядомасці на гады:

- У цябе пільныя вочы. Ты павінен і надалей захоўваць іх пільнасць.

У мяне не было пярэчання гэтаму. Я ніколі не наракаў на свае вочы, не прыглядваўся да іх, у галаве не трымаў, якія яны. Мае - і ўсё.

- У цябе не сквапныя і не хіжыя, чыстыя рукі. Верым, ты не скраў гаманцы. І з іх нічога не ўзяў.

Гэта была праўда, толькі не наконт чысціні маіх рук. Ваду і мыла яны ведалі толькі зрэдзьчасу.

- Добрая, кемлівая галоўка. Ты не выкінуў знойдзенае, данёс куды трэба. Прама ў органы. Трымайся гэтага і ў будучым. Будзь як савецкі піянер Паўлік Марозаў. Ведаеш яго?

- Ведаю, - адказаў я, крыху здзіўлены, хто ж у той час не ведаў Паўліка Марозава, амаль Леніна нашых дзён.

- Будзеш такім, як ён?

- Буду, - без ваганняў прамовіў я. Таму што ўжо ганарыўся сабой. І сапраўды, з такой кемлівай галавой, чыстымі рукамі, пільным вокам, а там было яшчэ нешта лагоднае мне і пра сэрца - мне без дурняў быў угатаваны лёс Паўліка Марозава. Я ўжо ці не рэінкарнаваўся ў яго. Сама рэчаіснасць была скіравана на такую рэінкарнацыю. Сістэма прарабляла гэта па-майстэрску.

Два тысячагоддзі таму пры вывяржэнні Везувія загінулі Пампеі. Заліло вогненай лавай, засыпала попелам. Людзі гінулі імгненна. Выпараліся ў вулканічнай лаве. Замест іх там ўтвараліся пустоты, што захоўвалі форму некалі жывога чалавека. Форму жывога чалавека распазналі сучасныя археолагі. Яны залівалі вулканічныя пустоты гіпсам і атрымлівалі чала­века, які жыў дзве тысячы гадоў таму. Ці не тое ж рабілі і тут, і адносна зусім нядаўна, з жывымі людзьмі, канвеерна выраблялі з жывой біямасы гіпсавых балванчыкаў, адлітых з удзелам творцаў - творчасцю, абвешчанай самім Максімам Горкім як сацрэалізм.

Творцы-песеннікі ўшаноўвалі іх музычна, нотна, творцы-скульптары наставілі гэтых гіпсавых балванчыкаў ці не па ўсёй краіне, адмыслова для мяне і шмат іншых, падобных да мяне. Апелі сваё тварэнне ў вершах, песнях, паэмах, увекавечылі ў каменных ідалах. Вось такі быў сацыялістычны рэалізм.

А самога Паўліка Марозава, як гэта ні дзіўна, не было. Не было нічога і блізкага да створанага савецкімі інжынерамі чалавечых душ. Быў няшчасны, смаркаты і вашывы хлопчык у зрэбных штоніках і кашулі. Дарэчы, хаця і сібірскі хлопчык, але беларус па паходжанні, з Віцебшчыны. І ніякага подзвігу ён не здзейсніў. Была чыста сямейная, без палітыкі крымінальная разборка, пасля якой забілі і ўзвялі на ідэлагічна-бальшавіцкі п’едэстал творцы таго ж сацрэалізму. Павязалі яму чырвоны піянерскі гальштук, са здрайцы роднага бацькі стварылі пакутніка і пачалі гіпсава множыць па краіне. Быў попыт на падобных крывавых ахвярных хлопчыкаў з бальшавіцкага гіпсу. А хлопчыка, да вашага ведама, Аляксей Максімавіч, усё ж не было - адзіна попыт.

Попыт не толькі ў нас, але і ў ііііііых краінах свету. Пачыналася вывядзенне новай пароды замбаваных і манкуртавых людзей. Адчувальна не хапала здраднікаў, даносчыкаў, сексотаў. Пушачнага, хай і гіпсавага мяса. Па ўсім, набліжаўся сыход чалавецтва з планеты, і перш-наперш са святога - з разбурэння еднасці і радаводу людзей, разбурэння сям’і. І быў свой Паўлік Марозаў, нягледзячы на розніцу ладаў, але ж блізкасць, роднасць ідэалогій і ў фашысцкай Германіі. З той толькі розніцай, што Паўлік Марозаў-немчык быў цалкам літаратурным героем, мастацкай прыдумкай. Мы ж, як заўсёды, былі наперадзе планеты ўсёй: чаго тут круціць. Інжынеры, падручныя і памагатыя стукнулі абцасамі: яволь.

І што тут адметна, Сталін, не зважаючы на пільную патрэбу станаўлення савецкай міфалогіі, хлусні і падманна як творчага метаду, сацрэалізму і новага ладу - нідзе не абмовіўся і слоўцам, нідзе не ўхваліў, хаця і не зганіў, подзвіг Паўліка Марозава. Каўказская, горская ментальнасць ці семінарысцкая рэлігійная адукацыя? Так і было. Усё зрабілі за яго творцы, мастацкая інтэлігенцыя, інжынеры чалавечых душ, праўдарубы, мысляры і філосафы, рупліўцы народнага шчасця і долі. Гітлер таксама стоена прамаўчаў пра свайго Паўліка-немчыка, як стоена прамаўчала ўвогуле ўся нямецкая нацыя. Адчулі сорам ці ад безумоўнага нахабства і падмены паняццяў перахапіла дых?

А я і мае равеснікі, нягледзячы на наша сіроцтва, безбацьковасць - не было каго прадаваць - нястачу і ўскраінную зладзейкаватасць, ці не ўсе раўняліся на Паўліка Марозава. І я ці не быў ужо рэінкарнаваны ў яго. Мяне апраменьвалі ім, рыхтавалі да гэтай рэінкарнацыі. Я прагнуў... І я не ўпарціўся, не супраціўляўся гэтаму. Такая, пэўна, была наканаванасць, нарачонасць, і не толькі мне, але і новаму, здаецца, веку, новаму міленіуму, прадчуванне якога, падобна камунізму, зданямі блукала па планеце, пачынаючы ўжо выпальваць дух і душу чалавека і чалавецтва, пачынаючы з дзяцей, менавіта з мяне.

Новы век і час, падобна кракадзілу, зазыўна разяўляў пашчу на трусоў. І я хацеў увайсці ў яго пашчу. Увайсці гераічна. Як Паўлік Марозаў, як наш разведчык Мікалай Кузняцоў: непрададзеная славянская шафа была паролем маіх хаўруснікаў. Я хацеў быць шпіёнам у логаве ворага - разведчыкам. Адно толькі стрымлівала мяне: калі выкрыюць, ці вытрымаю катаванні. Не, выразанне зорак на целе, агонь і тушэнне цыгарэт і цыгарак на маім жываце, проста пабоі, не сумняваўся - вытрымаю. У нейкай меры я ўжо прайшоў праз гэта. Балюча, непрыемна, але цярпець можна.

А вось як я буду паводзіць сябе, калі мне пачнуць заганяць пад пазногці іголкі ці тыя пазногці здзіраць, тут я сумняваўся. Адна справа, калі ты выпадкова саб’еш пазногаць аб корань ці корч. Ну, падумаеш, адзін жа толькі, пасыпаў попелам ці па...цаў на яго і пабег далей. А тут дзве рукі, дзве нагі і столькі пальцаў, і на кожным пазногці, кіпці. Не вытрымаю, выдам ворагу ўсе савецкія сакрэты, калі не зайдуся і не сканаю адразу. І я паціху пачаў сам катаваць сябе, выпрабоўваць болем пашкамутаных і здзёртых пазногцяў, а спакваля і агнём. Да іголак не даспеў, баяўся іх, ды і ў дэфіцыце яны тады былі - бацька ўсяго нічога з пераможанай Германіі прывёз, схаваўшы ў мыла.

Але болю хапала - ад выспяткаў і ўшчуванняў з усіх бакоў. І проста жыць - патрэбны былі і мужнасць, і воля. Тым больш, калі твая мэта - вырасці шпіёнам. І я, пэўна, не здрадзіў бы ёй, ні схібіў. Але адбылося тое, што адбылося. Толькі тут наканаваная ці зададзеная некім насуперак мне станцыя прызначэння майго лёсу, жыццёвага, вулічнага, крута памянялася. Мой нехапатлівы лёсавы рабочы паяздок раптоўна набраў хуткасць і экспрэсам панёс мяне ў невядомасць і нязведанасць: ад роднай хаты, у беспрытульніцтва. Так здарылася. Так згуляла са мной мая доля і прага да чытання, непрадказальнасць памкненняў і непраходнага точыва кніжнага чарвяка, з якім я датачыўся да Аляскі. Вычытаў, что яе аддалі на дзевяноста гадоў у арэнду Амерыцы. І тэрмін арэнды ўжо зусім хутка заканчваўся.

Я вырашыў крыху апярэдзіць час. Пачаць свой ратны подзвіг на краі зямлі - адвечныя нашы айчынныя і паляшуцкія памяркоўныя выкру­тасы, хітрыкі і выбрыкі, з якіх здзіўляўся сам Лаўрэнцій Паўлавіч Берыя, усклікнуўшы прыкладна так: неспазнаны гэты народ, беларусы. Душыш іх, душыш, а яны маўчаць, трываюць, церпяць. Я ж, калі адчуў, што ўжо няўсцерп, маўкліва, ці не па-агліцку, знік са сваёй наканаванай мне прасторы і будучай нарачонасці. Даверыўся цягніку і спадарожным вакзалам.

Адчуваў, падсвядома разумеў, што гэтая наканаванасць ужо легла, аблытала мяне, і ці не назаўсёды. І гэтая мая падсвядомасць спраўдзілася. Мяне прыкмецілі і павялі не толькі ў маленстве. Дзяржаўнае вока было на мне на ўсё свядомае жыццё, думаю, да сённяшняга дня. І я ніколькі не імкнуўся пазбавіцца яго. Наадварот, ішоў на збліжэнне з ім, а часам і на сяброўства. Хадзіў у грыбы, ездзіў на рыбалку. А часам, чаго граху таіць, ішоў насустрач яму. Правакаваў і выпрабоўваў: а што будзе, калі?.. Так палеская ластаўка, паэтка Жэня Янішчыц, якая да мяне пабывала ў ААН, папярэджвала, каб я перасцерагаўся там: усе пільнуюць, сочаць адзін за адным. Я вырашыў праверыць гэта. Напісаў нейкую правакацыйную лухту, скруціў і засунуў у пераплёт тэлефоннага даведніка. Прарабіў гэта ранкам. А ў абед праверыў. Маёй лухты ў пераплёце ўжо не было. Мела рацыю Янішчыц - чытаюць савецкія чукчы ў ААН. Во дзе і ў каго пільнае вока. Але я толькі пераканаўся ў гэтым і застаўся нязменна верным сабе. Як і раней, піў са сваімі даглядальнікамі гарэлку і ні ў якім разе і ў галаве не трымаў пратэстова паўстаць, бо, як казала Ганна Ахматава, сваіх даглядчыкаў заўсёды трэба ведаць у твар і паіменна. Ні ў якім разе не скардзіцца, пазбягаць цурацца і выдаляцца. Бо знойдуць і прызначаць іншых, пра якіх і падумаць не зможаш - лепшага і самага вернага твайго сябра, каторы ведае ўсё пра цябе да донца, пра што ты сам ужо забыўся.

Я інтуітыўна трымаўся гэтага мудрага, ці не паляшуцкага нават, запавету. І ў мяне былі цудоўныя, спадзяюся, адносіны з дзяржаўным вокам. Неаднойчы мне нават прапаноўвалі ўславіць яго. Мажны генерал разам з палкоўнікам КДБ і з пісьменнікам паклікалі да сябе. Накрылі паляну, якая, не буду хавацца, уразіла мяне. Не багаццем стала, хаця і гэта было, - арыстакратычнасцю: крышталь, фарфор ці не палацавыя, кітайскія. Крухмальныя настольнікі і сурвэткі. А пітва заморскага - хоць захлыніся. Да ўсяго няспынна сярод застолля спакушалі рыбалкай, сакрыта бязлюдным востравам і прыватным, толькі для мяне, катэрам, каб толькі я пагадзіўся на кнігу ці сцэнар аб іх справе.

Не ведаю, што мяне спыніла, вымусіла мякенька, але няўмольна адмовіцца, што было зусім не ўласціва мне, дзетдомаўцу і палешуку. У адрозненне ад земляка А. Грамыкі - містэра «Не», я быў хлопчык «Так». Мо менавіта арыстакратычнасць паляны і, чаго ўтойваць, прывабнасць і прага прыватнага вострава з асабістым катэрам. Нязвыкла гэта мне было. Чаго- небудзь прасцей бы, пралетарска-лапцевага, дзетдомаўска-фабзайцаўскага, ад родных асінаў і аўсоў... А так. Вось чаго няздольны быў зразумець у беларусах Лаўрэнцій Паўлавіч: цураліся яны костак з барскага стала, хаця і ім воцат на халяву быў салодкі. Толькі свайго воцату ў іх было хоць заліся і запіся. А яшчэ яны добра ведалі: апроч косткі з барскага стала ім ніколі нічога не выпадзе. Ну і пануйце, пакуль кутніцу не выпрэ.

Другая сустрэча, усутыч, вока ў вока, адбылася крыху пазней і ўжо амаль афіцыйна, без паляны. У бярлозе, у логаве іхнім. У грувастскім гмаху ці не на квартал галоўнага сталічнага праспекта. Гмах быў светлых, калыскавых колераў, фарбаў дзіцячае нечаканасці, але прыгнятаў велічнасцю, спалучэннем савецкага і нямецкага ампіру. Пад пільным каменным ці бронзавым прыглядам у скверы насупраць у нейкім родзе і нашага земляка Ф.Э. Дзяржынскага. Мяне і двух маіх сяброў-кіношнікаў, сцэнарыста Фёдара Конева і рэжысёра Юрыя Марухіна, пазвалі і запусцілі праз парадныя дзверы, пра якія я дагэтуль думаў, што яны ўвогуле ніколі не адчыняюцца і праз іх «нет ходу никому». Такімі яны былі ўнушальна велічнымі, што нават прыступкі, пэўна, за час свайго існавання не зведалі чалавечага абутку. А ў сярэдзіне, да седала чалавека ў форме, вартаўніка, часавога, было добра выхаджана. Ногі ды ногі па камені тут патупалі. Калідор разбягаўся на два патаемыя крылы-рукавы. Нас пасля праверкі прапускоў і некалькіх тэлефонных званкоў па таксама добра выхаджанай дывановай дарожцы павялі налева. У канец калідора ўніз, у напаўпадвал. Ад чаго ўвушшу і галаве адразу зрабілася вусцішна. Асабліва пасля таго, як пстрыкнуў замок у дзвярах.

Нас замкнулі. Папярэдне, праўда, патлумачылі, што мы павінны рабіць, дзеля чаго пакліканы сюды. Нам быў аказаны гонар і давер. Ад нас чакалі, хацелі амаль таго ж, чаго хацеў сябар Астап Бэндэр ад сяброўкі яго дзяцінства. Мы павінны былі напісаць сцэнар пра работу нашых гераічных органаў. Забяспечылі нас неабходным фактычным матэрыялам.

Матэрыял быў выкладзены на стале перад намі і здаўся мне так сабе, заезджаным і разыходжаным. Ці не спрэс добра абсмоктаны іншымі таленавітымі творцамі таго ж сацрэалізму. Зладзейская падрыўная дзейнасць супраць нашай краіны рознага разліву імперыялізму і іх пасобнікаў-адшчапенцаў, здраднікаў, варожых выкармкаў і нелюдзей, у большасці НТСаўцаў (Народно-Трудовой Союз), УПА (Украинско-повстанческая армия).

У падмацаванне гэтай іх варожай дзейнасці нам была дадзена кніжка. Без назвы і прозвішча аўтара і нават без вокладкі, старонкі якой былі сшыты суровай канцылярскай ніткай. Я пагартаў кніжку. Змест яе быў прадказальна знаёмы мне. Знаёмы нават не кніжна, а вусна і крыху нават як відавочцу, яшчэ з дзетдомаўскіх часоў.

Недзе ў сярэдзіне пяцідзясятых гадоў, калі я дарэшты яшчэ не развітаўся з надзеяй вырасці героем, адбыцца шпіёнам-разведчыкам, у нашым дзетдоме было толькі і гаворкі пра падкопы капіталістычных імперыялістаў. Пра гэта гаварылі падчас палітінфармацый лектары, якія спраўна праведвалі і адукоўвалі нас, выхавацелькі. Ды і самі мы тое-сёе бачылі і чулі на свае чуйныя вушы і пільныя вочы. Шары і зонды, як сёння НЛА - неапазнаныя лятальныя аб’екты - лёталі над нашым лесам, хмызамі і палеткамі, а некаторыя з нас кляліся, што і над дзетдомам. Шпіёнілі і разведвалі, на выгляд, дык зусім як метэаралагічныя зонды. Але замест метэаралагічных прычындалаў - лістоўкі з заклікам змагацца з савецкай уладай. Лістовак я тых не бачыў і не чытаў. Хаця адзін, спадзяваліся, з тых капіталістычных шароў ці зондаў мы адлавілі, знайшлі ў лесе. І каб ён дастаўся некаму аднаму з нас, прыдумалі б, куды і як яго ўжыць. Стужак залатых ці сярэбраных было на ім зашмат - хоць і капіталістычнае, але - багацце, скарб. І гэты нябесны скарб з-за таго, што шмат было сведак, жадаючых займець яго, не дастаўся нікому з нас. Аддалі, аднеслі каму і куды трэба. І атрымалі толькі дзякуй.

Вось усё гэта я і прыгадаў, гартаючы патрыятычна-выкрывальную кніжку. Узгадаў свае дзіцячыя жаданні стаць шпіёнам і шкадаванне таго, што залатая ці сярэбраная стужка мінула мае рукі. Мо і таму на нямое пытанне Марухіна і Конева адмоўна пахітаў галавой. Гаварыць услых мы ўсё ж не наважваліся. Замінала і адчуванне ўстановы, у якой мы знаходзіліся. А больш - падвальнае памяшканне, дзе мы сядзелі пад замком, забранае кратамі акно, праз якое бачны былі адны толькі ногі прахожых. Ногі міналі акно нячутна нам, без слоў абыходзіліся і мы, моўчкі націснулі загаданую нам кнопку, калі ўсе ўтрох прыйшлі да згоды.

З’явіўся чалавек у цывільным. Зразумеў, пэўна, наша рашэнне па знешнім выглядзе. Усё ж яны прафесіяналы, не дарэмна свой, а мо і наш хлеб ядуць. Ён не стаў нас прасіць і ўгаворваць, расходаваць сябе на пустыя словы, зноў жа - прафесіянал. І мы разышліся палюбоўна. Нас як завялі, так і выпусцілі праз парадныя дзверы. На каменныя няходжаныя прыступкі, на якіх мякка прылегла паўдзённае сонца.

Што мяне непадробна ўразіла падчас першай і другой сустрэчы са службоўцамі канторы, зарубкай легла на маю спраўджаную і няспраўджаную будучыню - гэта тое, што мяне бачылі, прыкмецілі, і дзяржаўнае вока нязводна ляжыць на мне. Дзівіла адно: што я кожны раз вылузваюся, як Маруська з-пад Івана. Мяне пільнуюць, вядуць, але ж няма прапановы нават у патрыятычна-савецкія шпіёны, стукачы. А ў мяне ўжо столькі назапашана адгаворак. І ўсе яны застаюцца нявыкарастанымі. Нават нека­му шчыра прызнацца, як гэта прараблялі за мяне і да мяне шмат і шмат іншых у тым, што я таксама няздольны трымаць таямніцу, размаўляю ў сне, нетрыманне языка - балбатун, знаходка для шпіёна і г.д. Было крыўдна пакідаць гэта нескарыстаным. Нечым я ўсё ж не падыходзіў ім. Не бачылі яны ўва мне перспектывы. Не бачылі свайго, нягледзячы ні на што, нават і пасля таго, як падаслалі двух дзяўчат, калі я вясной быў адрэзаны паводкай ад усяго свету. Сядзеў у глухой палескай вёсцы, нешта крэмзаў сваё, пісаў. Дзяўчаткі прарваліся праз маўклівую тэлефонна-вясковую сувязь, праз занядбаныя і разбураныя масткі - пешкі мясілі гразь, ішлі пяць кіламетраў. І ўсё толькі дзеля таго, каб займець, папрасіць і давезці да сталіцы, дзе яны жылі, пару аркушаў маёй пісаніны.

Мне было шкада тых аркушаў, таму што пісаў я надта ж дробнымі літаркамі: з аднаго аркуша выходзілі тры ці чатыры друкаваных. А памяці на напісанае не меў - кожны раз пры перапісванні з мяне лезла, перла зусім іншае. А галоўнае, я баяўся. Баяўся сурочыць яшчэ не народжанае, што толькі-толькі папярова з-пад рукі прасілася на свет. Сялянская прывычка жыць адкрыта і таемна. Самае дарагое, усё сваё насіць у сабе. Але я паважаў подзвіг дзяўчат і разумеў, нешта ведаў пра графалогію. Некаму карціць патрэба зведаць пра мяне таемнае, мой нораў і характар. Я ахвяраваў напісаным, праводзіў дзяўчат да аўтобуса. Дарэчы, у Мінску ўжо яны вярнулі мне маю пісаніну пад песні і скокі, калі я абіраў бульбу, каб накарміць іх. Хаця і дасціпныя, гераічныя былі дзяўчаткі, але не з працавітых.

Цяжка сказаць, якія вынікі былі зробленыя там з трох пісаных ад рукі аркушаў паперы. Толькі вывучалі мяне, вывучаў і я. А часам настыраўся і правакаваў: уласцівасць натуры ці не кожнага з нас, каб спазнаць цану сябру і ворагу, ці яшчэ, як кажуць, абас...аць бліжняга і тым задаволіцца. Адкуль растуць ногі ці не ўсіх нашых высакародных і нізкіх намераў, а таксама і паскудстваў. Вось і я змушана ці не змушана трапіў у такую пастку чалавекаў. Напрыканцы вясны мая жонка нарадзіла сына. А кветак у тым горадзе, хаця і на поўдні Заходняй Сібіры, зусім на той час не было. Увогуле час на кветкі тады быў суровы. Адзінае месцейка, дзе меліся, квітнелі рознакаляровыя капіталістычна-варожыя галандскія прыхадні цюльпаны - на клумбе паміж двума будынкамі. Абкамам партыі і Камітэтам Дзяржаўнай Бяспекі. Ды і тое толькі таму, што чакалі візіту Генеральнага Сакратара ЦК КПСС М.С. Хрушчова. Дзеля гэтага паміж абкамам і КДБ пабудавалі сціпленькі, але надта гожы церам-церамок з вокнамі на замежную галандскую прыгажосць.

Сын нарадзіўся ў ноч на свята памежніка, у адзінаццаць гадзін. А апоўначы, у дванаццаць ужо недзе, я парушыў усе межы камуністычнай прыстойнасці - латашыў урадавую дзяржаўную клумбу з цюльпанамі. Ці не пад вокам самога Генеральнага сакратара ЦК Камуністычнай партыі краіны. Не саромеўся, вокны ўсіх наглядальных будынкаў былі слепашарымі і не падганялі мяне. Букет ці венік атрымаўся хвацкі. Толькі нядоўга ён цешыў сынава, жончына, а таксама і маё вока.

Мяне ўзялі ўжо ў сярэдзіне наступнага дня. Як яны выйшлі на мяне - ніводнай жывой душы паблізу, а да наглядальных камер яшчэ амаль паўстагоддзя, і ўсе вокны “заслепленыя”. Але ўзялі. Радзіма пабачыла, пачула і пазнала. Нават у сібірскай начы. Таму, пэўна, вока і вуха дзяржаўнымі і названы.

А я займеў магчымасць трапіць ці не ў сярэдзіну гэтых дзяржаўных пільных органаў. Мяне памясцілі ва ўнутраную камеру следчага ізалятара КДБ. Такі гонар выпаў мне і яшчэ некалькім маім хаўруснікам, дзекабрыстам, як іх тады называлі, дробным парушальнікам парадку, - указ аб іх пакаранні з’явіўся ў снежні таму, што ўсе іншыя месцы іх утрымання былі перапоўненымі, а часткова - у рамонце. Зашмат было нас, дзекабрыстаў, у Сібіры і ў хрушчоўскія часы. Такім чынам я атрымаў магчымасць вывучаць жыццё ўстановы, якая цікавіла мяне, шлункава і вантробна.

І ці не адразу ж расчараваўся. Прабачце, спрэс неймаверна клаповы гадавальнік і расаднік. Хаця я даўно звыкся і зжыўся з гэтымі вестунамі і сведкамі галоты і нястачы, крывасмокамі ліхалецця. Але тут іх было процьма, раць незлічоная. Абуджалася як па горне ці будзільніку з надыходам ночы. Рухалася на ўсё таксама рухомае рудой татара-мангольскай ардой са шчылін, са сценаў, столі і немаведама адкуль, дзе месцілася, пражывала, пасвілася і пладзілася. Мы злазілі з нараў, спаўзалі з сеннікаў на падлогу. Але і там не было ратунку.

Увогуле, канечне, цярпіма. Мы не панскай пароды. Клапы ў той час накшталт сённяшніх эмігрантаў хадзілі па жытлу чародамі, вандравалі са старых паслярэвалюцыйных баракаў-клапоўнікаў у новабудоўлі, так званыя хрушчоўкі. І гэта не перабольшванне, не дзеля прыгожага слоўца. Такія валацужныя марш-кідкі прараблялі ў пэўны час не толькі клапы. Пераходзілі з аднаго будынка ў другі прусакі, мышы і іншая набрыдзь і пошасць на чалавека. А часам, чаго хавацца, іх падкідвалі ў новабудоўлі і будаўнікі, каб навасёлам жыццё здавалася не цукрам.

Такім чынам, на маю думку, набрыдзь гэтая і пошасць у чалавеку, з’яўляюцца тады, калі сам чалавек стаіць на парозе адчаю, страціўшы веру, надзею. Якраз тады і ачуньвае, прачынаецца, уздымае галаву ўсё тое, што мы завем набрыддзю, пошасцю і мярзотай. Усе эпідэміі, усе найвялікшыя пакуты чалавецтва, халеры, язвы, іспанкі, чумы - у часе ліхалецця, падзення чалавечага духу, вартасці, маралі і чалавечнасці. На людской крыві і з крыві зачынаюцца і нараджаюцца ўсе стоеныя да гэтага крывапіўцы, крывасмокі і людажэрцы. Тыя ж клапы, прусакі, правадыры, месіі, гнюс - камары і мошкі, а ў нашы дні яшчэ нечакана, паўсюдна апанавалыя наваколле кляшчы.

А найбольш паказальна - вошы. Ваенныя, пасляваенныя, турэмныя, гарадскія. Дахторка-тэрапеўт, яўрэечка, божы дзьмухавец у акулярах, рассказвала:

- Звялі ўжо іх. Жыццё наладжвалася, і раптам прачнулася, а галава ці не сівая, шэрая, і валасы варушацца. Вошы. Адкуль, з чаго? Ды столькі, што ў вайну не бачыла. Прынеслі газету, чытаю ў “Праўдзе”: “Убийцы в белых халатах”.

Вось так жывуць, пажыццёва пасуцца і тлусцеюць на нашых ахвярных свету целах паразіты. І тут мы бездапаможныя, каб штосьці перамяніць. Гэта параджэнне нашай вечнай пакутнай юдолі і Галгофы. Наш крыж. Усё так, але, як кажуць, за дзяржаву крыўдна. А дзяржава, чалавек з ружжом і нават атамам, ядзернай зброяй забіць, перамагчы ні камара, ні вошы, ні клапа няздольны.

Чалавек у пагонах - сіла і моц, твар дзяржавы. Але ў маім выпадку відавочна пакусаны клапамі, хаця і з уласцівым ім падманным пахам каньяку. Да ўсяго разам з намі, дзекабрыстамі, я - за любоў да жонкі і сына, кветкавы дзекабрыст, мой зямеля беларус па прозвішчы Весялуха, наадварот - за нянавісць, нелюбоў да цешчы: падцікаваў, калі тая пайшла ў прыбіральню, падпёр дзверы калком і падпаліў іх. Іншыя не памятаю, за што і чаму. У адным пакоі ці камеры знаходзіўся і супрацоўнік КДБ з выбітным славутым прозвішчам - Лапацін. Я чамусьці звязаў яго са знакамітым нарадавольцам Германам Лапаціным, сядзельцам прыбайкальскай турмы. Адукаваны быў дзекабрыст, не раўня нам, дробным хуліганам раства Хрушчова. Дасціпны. Мне было цікава наглядаць за ім, як мроілася і здавалася мне, ажылым пакутнікам царскага рэжыму, хаця цяпер і службоўцу карных органаў савецкай улады. Знешне нічога карнага і пакутнага ў ім не было, больш дарэвалюцыйнага пародна-дваранскага, што мо найбольш займала і цікавіла мяне - спалучэнне неспалучальнага, несумяшчальнага. Як гуляюцца з чалавекам час і гісторыя...

І ў мяне была неасэнсаваная, падсвядомая цікаўнасць пралетарыя да нечага незвычайнага і незразумелага, што праяснілася мне значна пазней. Цікаўнасць і ўзвядзенне на п’едэстал, абагаўленне як усіх і ўсяго, што было над намі, па-за маёй сірочай вуліцай, што зводзіла нас да вінцікаў, гаечак, болцікаў і шурупаў. Так мы шурупілі па сваёй ахвоце, праціналіся верай і святасцю свайго прызначэння. І я тут ні ў якім разе не быў выключэннем, без кукішаў у кішэні, верны і нямы, як усякі злодзей, законапаслухмяны да зацятасці ва ўсім, апроч, зразумела, крадзяжу. Больш за тое, і тады, і значна пазней, калі гэтая вера пачала хістацца, я заставаўся ўпэўнены, што, толькі захоўваючы яе, мы захаваемся. Адродзімся і выжывем. Ні на што іншае спадзявацца ўжо было немагчыма, позна. Адзінае апірышча. Адзінае апірышча - КГБ, кантора глыбокага бурэння, дзе яшчэ захавалася, думаў я, савецкая ўлада. Адзінае, каб толькі не клапы. Гуманнае катаванне іх нашэсцем уначы ў нашым і іхнім бяссонні. Удзень жа яны адпачывалі, спалі па шчылінах.

Капітан Лапацін, па ўсім, як сёння кажуць, з батанікаў, у акулярчыках і пры гальштуку, назіраючы за нашым пралетарска-дзекабрысцкім карослівым чуханнем уранку, спачуваў:

- Вампіры. І на падлозе ад іх няма ратунку. Адзінае выратаванне - яднанне, зліццё з імі. Спаць разам з імі, у шчылінах і на столі. Тады яны прымуць вас за сваіх.

Слушная, вартая канторы глыбокага бурэння парада, ды каб парадамі і радамі можна было аберагчыся ды ацалець.

Але мне здаецца, справа была не толькі ў гэтым. Клапы, як і вошы, - параджэнне адчаю, прадбачанне зрухаў і перамен у краіне, грамадстве, у прыватным жыцці. І не заўсёды ў лепшы бок. Зусім не ў лепшы. А зрухі тыя ўжо наспявалі. Толькі людзі - не клапы і не вошы - не разумелі іх. Ім здавалася, адліга толькі пачынаецца, а наперадзе ж яшчэ вясна і лета.

У самім жа паветры, падобна, ужо завісла адчуванне няпэўнасці і хісткасці. Зямля прагнула новага духу, дыхання, жытла. Бо надта ж нахабнічала, скуллем выпірала падманная надзённасць. Час і прасцяг паціху пазбаўляліся раскрыленай смаркатай шчырасці і рамантыкі, рыхтавалі ім пахаванне і сціплыя хаўтуры. Бо менавіта ад іх і сыходзіла найвялікшая кроў, на якой узышло дваццатае стагоддзе: рэвалюцыі, бальшавікі, Сталін, Гітлер, Гарбачовы. Ельцыны. Дабрадзеі і рупліўцы планетарнага ўсенароднага шчасця прыканчвалі, забівалі другое тысячагоддзе ад народзінаў Хрыста, тапілі яго ў крыві, мярцвілі краіны, народы, іх мовы і словы. Пазбаўляліся менавіта словаў, іх сапраўднага сэнсу і моцы. Каб ужо на самым пачатку трэцяга тысячагоддзя ці, праўдзівей, напрыканцы другога загарнуць, аблытаць палітычным балабольствам. Упакаваць у вайсковую форму з пагонамі і пры лампасах. Якія не трываюць думкі і пярэчання - пад вартай і наглядам аўтамата Калашнікава. Салаўямі генеральных вайсковых штабоў, казкамі і казачнікамі гарматнага мяса. Элачка-людажэрка можа адпачываць. Слова змарнела і змізарнела, выкрыўшы бездапаможнасць, духоўную спустошанасць, дэбільную дэградацыю творцаў і іх творчасці, гатоўнасці служыць дадаткам пры тых жа аўтаматах Калашнікава. Слова пайшло ўпрочкі і ці не ўвогуле з зямлі - пасланнем SOS, у бежанства сусвету, куды імкнуў, кіраваўся і касмічны карабель “Зямля” з экіпажам у сем мільярдаў чалавек.

Але Калашнікаў і на Млечным Шляху Калашнікаў. Згвалтаванае, пазбаўленае радаводнага сэнсу слова адлавілі і на Млечным Шляху, закавалі ў кайданы і замкнулі ў турэмных камерах па вязніцах і засмучаных без ахвяр, пачынаючых парахнець ужо ГУЛАГах. Зняволілі, таму што раней ім дабіваліся і шукалі праўду. Цяпер жа тую праўду прыспеў час хаваць ад набытага ў стагоддзях слова і піплу.

І, як ні дзіўна, сапраўдная радаводная вартасць зніклага на волі слова акрыяла, захавала сябе менавіта ў зняволенні, у новаствораных лагерах, турмах, следчых і штрафных ізалятарах, дзе за яго нявольнікі патрабавалі адказнасці. Інакш - пашчу парвуць, апусцяць, пеўнем паселяць каля парашы.

Яшчэ паўтара стагоддзі таму Генрых Гейнэ прарочыў сваёй радзіме: там, дзе паляць кнігі, рана ці позна будуць паліць людзей. Крыху перайначыўшы яго, пра сённяшні свет можна сказаць: там, дзе знікла ў вязніцах слова, знікне, як у прорве, і чалавек. У пацвярджэнне гэтаму і М. Карамзін, даследуючы расійскую гісторыю і замілаванне расіян самадзяржаўем, самадурствам і людажэрствам з эпохі Івана IV Жахлівага, пісаў пра своеасаблівыя якасці, прарослыя ў той эпосе: “Апрычніна - гэта зграя голаданосных насякомых, якая паднялася, скіравала і памкнула ў глыбіню, не назад, а наўздагон, наперад расійскай імперыі, і ці не чуем мы сёння, да гэтага часу, трэск крылаў гэтай саранчы, ці не лётаюць і зараз гэтыя насякомыя, чапляючы нас, ранячы”. Як гэта сучасна з пункту гледжання на клапоў, прусакоў і кляшчоў?

Пытанне зусім не рытарычнае, на засыпку, як цяпер кажуць. Таму што сапраўды няшчасная тая краіна, дзе бяруць верх голаданосныя. Апрычнікі і аўтаматы Калашнікава, месіі, героі і каты. І няма чаго хавацца і хітрыць перад самімі сабой. Сверб героя і гераізму ішоў за мной з дзяцінства. Носьбітам яго было ці не ўсё пакаленне, да якога я належаў, выпальваючы, спапяляючы на ўсё жыццё чалавечую вартасць і годнасць, сумленне і званне чалавека. І як сталаму сёння расіяніну не пазбавіцца адчування сваёй імперскай ролі старэйшага брата, так нам - пакланення яму, часу, яго перакуленасці і перавернутасці.

А мы хоцькі-няхоцькі цешым сябе сваёй выключнасцю, прыналежнасцю да цароў прыроды. А на самой справе з думкі, погляду і адносінаў да нас тых жа старэйшых братоў мы ці не тыя ж прусакі, клапы голаданосныя на іх дзяржаўным целе. Верныя, як аўтамат Калашнікава і Мухтар. За што нас прывячаюць і пагладжваюць па галоўцы. І кожны божы дзень аздабляюць святам з бразготкамі, забаўкамі, цацкамі і лялькамі. Напышлівымі брахлівымі прамовамі і пажаданнямі: жыць хоць і бедна, але нядоўга.

І хаця сёння модна і выгодна нават сцвярджаць сваю абачлівасць, свой даўні розум, змаганне і пратэст супраць так званай саўковасці (брыдкае, нахабнае слова): я, маўляў, з маленства змагаўся з сістэмай і савецкім ладам - нават у піянеры адмовіўся ўступаць. Прыкра ўсё гэта і хлусліва. Уступіў бы, не застаўся неахопленым, бегам пабег бы, як сёння бяжым на ўсе святы і парады. І якім бы стаў палымяным і зацятым юным ленінцам - яны ўсе такія з падобных вальнадумцаў. Прыкра ўсё гэта, хлусня. Гэткія голаданосныя пярэваратні, Паўлікі Марозавы, выдатнікі найноўшай школы сённяшняга прытворства і двурушніцтва. Паўлікі Марозавы навыварат. Спажыўцы саміх сябе, свайго сумлення і годнасці. Прыстасаванцы. Ужо існыя гіпсавыя бажкі.

А мы былі пасля кастрычніцкага землятрусу шчырымі Паўлікамі з выпаленым чалавечым зместам, нутром, якое залівалі гіпсам, вырабляючы манкуртаў і замбаваных балванчыкаў. І чаму толькі былі? Тое, што ўжо было, не знікае без следу ў часе і прасторы, гоніцца за намі па цьмяных калідорах беспамяцтва абылганых эпох і стагоддзяў, замбавана выходзіць з пагостаў і кладаў нашых папярэднікаў - ці не таму па праваслаўным звычаі магілы нябожчыкаў неабходна замыкаць, каб не выпусціць вонкі іх помсту і зло, што займелі яны за свой зямны век.

Ці не таму на другой палове свайго сталага існавання на краі ці пачатку свету маё дзіцячае летуценна-мройнае беспамяцтва дастала, адлавіла мяне. Спачатку крадком, знакава. Вокам са старажытнай піраміды ONE DOLLAR - амерыканскай аднадаляравай купюры. Да гэтага я замежных грошай у руках не трымаў. Не бачыў, і таму бязмежна ўразіўся, калі даляравая зеляніна нагадала мне нешта надта ж знаёмае. Я не паверыў сваім вачам, убачыў ужо бачанае на пачатку свайго жыцця і амаль пад сваёй хатай.

Бачанае, прарослае на маёй паляшуцкай Падольскай вуліцы, выпрабавальна назіральнае за мной, маёй вуліцай і хатай вока. Лупатае, пільнае, як і на даляры. Я ж некалькі дзён сачыў за ім, гадаючы, адкуль яно ўзялося, кім спаслана і каму належыць. Чакаў, хто нехта ці нешта вылупіцца, узыдзе з зямлі, пакажа сябе. Не дачакаўся, схібіў па дзіцячай натуры.

Расчавіў тое вока, утаптаў у глыб. Хаця далося гэта не без стратаў. Расчавіў новымі чаравікамі, набытымі на грошы, пакладзеныя мне дзяржавай і дадзеныя чорным чалавекам. За пільнасць, чысціню рук, гарачае сэрца, за тое, што я здабыў свой камень спатыкнення, гляджу сабе пад ногі - новыя чаравікі і новыя крамныя штонікі з корту. Узнагарода і прэмія - ці не мае першыя трыццаць сярэбранікаў, укручванне ў вечную гульню. Трыццаць сярэбранікаў, якія абяцаюць пераліцца ў будучыні залатымі чырвонцамі. Шэра-зялёнае раструшчанае вока скаланула мяне да дрыжыкаў. Але згінула. Згінула тады. І вось яно зноў ужо на чужыне пазірае на мяне. З мінулага, будучага, каб ведаць. Каб ведаць. І мне прыгадваюцца розенкрэйцэры, ілюмінаты, масоны-муляры і іх усёісныя колісь ложы. Няўжо яны з таго свету адсочваюць час, цікуюць ужо за вёскамі і вясковай галотай. Выйшлі з незамкнёных магілаў і могілак гісторыі, каб ашчадзіць, папярэдзіць ці ўжо канчаткова знішчыць нас і ўладарыць светам.

Няўжо і я спазнаўся з імі? Няўжо яшчэ ў дзяцінстве яны паклалі на мяне сваё сусветнае ўладнае вока? А ў мяне не стае рашучасці і супраціву процістаяць ім, як тады, калі я быў яшчэ савецкім піянерам, юным ленінцам, і марыў стаць разведчыкам, шпіёнам. Маё мінулае і будучае глядзелі на мяне з дзяцінства ці не іншапланетна тады і цяпер - з ONE DOLLARS. Толькі я ўжо даўно збыў дзяцінства, летуценнасць і жаданне стаць шпіёнам. Даўно паслаў іх туды, дзе Макар і цялят не пасвіць. І наўрад ці здольны сёння на той учынак - па-дзіцячы расправіцца з вокам. Дый што ні кажы, а даляр ёсць даляр, не наш драўляны рубель. Дзерці яго, рваць, таптаць нагамі з-за прыхамацяў, неспасціжнага нейкага вока, шкада. Хаця я і патрыёт сваёй радзімы, але без даляраў. Няспраўджаны разведчык і шпіён. Хіба мо цяпер папрацаваць шпіёнам за той жа даляр.

Вось так я сам сабе напрарочыў, лёгенька аднадалярава сурочыў, на голым месцы. Думаць таксама трэба край як асцярожна, бо ад думак, як сцвярджаў мой дзед, чэрві заводзяцца ў чалавеку, і не дзе-небудзь, а ў галаве. Учора толькі цюкнуў мне ў макітру настальгічны ўспамін пра маё дзяцінства, а ўжо ранкам наступнага дня дзіцячая мара пачала збывацца. ААНаўскі куратар беларускай дэлегацыі, падпалкоўнік КДБ, пазваніў мне са свайго гатэля і папрасіў тэрмінова сустрэцца, на што я адразу і пагадзіўся: “Партия сказа­ла - надо, комсомол ответил - есть”. Тым больш, якраз у ААН выходны. І мне не трэба змагацца за свабоду Нікарагуа, дзеля чаго мы, беларусы, і пасланыя ў Амерыку. Мне і раней падабалася разам з куратарам хадзіць па сонечным прадвосеньскім - нам бы такое лета - Нью-Ёрку. Ён быў у ім з языком, а я толькі з нагамі і вачыма. Хаця і гэта няблага. Ніхто не перашкаджае маўчаць у вулічным натоўпе і тлуме. Толькі я заўсёды губляўся на асфальце нават сваіх гарадоў, мне б, як зайцу ці дзіку, у хмызы, у карчы. Іх, пэўна, і ва ўсёй Амерыцы не знайсці. Куратар жа, таксама мой зямеля, палескі хлопец, з Кармы, ішоў па чужым горадзе як даўні яго жыхар, свяціўся амаль амерыканскай прыязнасцю і дабрынёй да кожнага стрэчнага- папярэчнага, нязмушанай цікаўнасцю - сапраўдны янкі.

Янка ці Янка з Палесся, свой у Амерыцы. Прафесійная адметнасць ці не кожнага гадаванца Лубянкі. Выхаваная прыхільнасць у жаданні і чаканні такой жа прыхільнасці ў адказ, расхрыстанасці ў думках і сло­вах. Я ведаў пра гэта, не купляўся, а верыў. Як заўжды верыў кожнай усмешцы, кожнаму шчыраму, няхай і падманнаму парыванню знаёмага і незнаёмага чалавека. На гэтым яны нас, пэўна, і ловяць, гэтым і бяруць. Усе. Не толькі хлопцы з Лубянкі, канторы глыбокага бурэння, але і з кожнай адзяржаўленай установы, ад месіі-правадыра да галоўных падмятальшчыкаў, прыкарытнікаў-чаляднікаў.

Гэта нашая адвечная бяда і хвароба. Вера, давер. Асёл, кажуць, двойчы ў адну і тую ж лужыну не ступіць. А мы топчамся і топчамся ў сваёй лужыне. А з другога боку, мо ў гэтым наш паратунак. Як тая жаба, саб’ём з малака масла, асушым сваю лужыну і выцерабімся на прасцяг і волю.

Такім чынам, абодва мы збівалі ў замежжы кожны сваё масла, не ўяўляючы, што будзем рабіць з адгонам, сыроваткай. Прынюхваліся і вывучалі адзін аднаго. Пачалося гэта яшчэ ў рэйсавым самалёце Масква - Нью-Ёрк. На вышыні дзесяць кіламетраў, па-першае, спыніў дзеянне гарбачоўскі сухі закон, а па-другое, сцюардэса пачала разносіць гарэлку і каньяк. Я заказаў каньяк, і не адзін кілішак. Куратар сядзеў за мной і таксама піў каньяк. І міністр, і ці не ўся беларуская, змагарная за цвярозасць аанаўская дэлегацыя, хаця і цікавалі сусед за суседам, як гэта адбываецца і ў жыцці на зямлі.

Я адчуў гэта пасля пасадкі самалёта ў аэрапорце імя Кенэдзі. Куратар падышоў да мяне і сказаў:

- Калі б ты адмовіўся ад гарэлкі ці каньяку ў самалёце, я б табе на зямлі зрабіў...

Ён не сказаў, што б ён мне зрабіў, але я зразумеў: я на кручку, даўно на кручку. І быў удзячны куратару за прызнанне гэтага. І пайшло ў нас, як пазней дыпламаты наракуць, не жыццё, а ўзаемнае прымушэнне да міру. Але спачатку павінен распавесці пра сваю гаворку наконт чагосьці падобнага з Генадзем Мікалаевічам Бураўкіным. Перад паездкай у Штаты і працай у ААН ён настаўляў мяне:

- Трымайся камітэтчыкаў, хаця і аднаго агароду ягадкі з дыпламатамі, але сярод іх больш шчырых, разумных людзей, чымсьці сярод дыпламатаў.

Я пераканаўся ў гэтым пасля чарговага дыпламатычнага прыёму, здаецца, у прадстаўніцтве Чэхаславакіі. Няблага прынялі мы з куратарам бехцераўкі ці слівовіцы, так што сама Мадлен Олбрайт, славянка, чэшка па паходжанні, а тады паўнамоцны і пастаянны прадстаўнік ЗША ў ААН, па-амерыканску мружыла вочы і хітала галавой. І вось там я спытаў расійскага, а мо ўкраінскага дыпламата, ці накладвае краіна знаходжання адбітак на наш славянскі характар і паводзіны.

- А як жа, - шчыра адказаў той. - Іх жыццё і наша, як кажуць у вашым Бабруйску ці ў нашай Адэсе, дзве вялікія розніцы... Сутыкненне іх, пранікненне зусім не на карысць карэнным насельнікам...

Так ён мовіў на замыленым ўжо воку падчас прыёму. Але на наступны дзень адшукаў мяне сярод тысячнай аанаўскай грамады і па-савецку выправіўся:

- Не, ніякага ўплыву. У нас усё ж свой асаблівы савецкі гонар.

Той гонар, дарэчы, самавіта вылупляўся ў жонак савецкіх дыпламатаў, што без манернасці і слова не вымаўлялі, толькі праз губу, нібыта на іх сапраўды сышоўся клінам белы свет - калі Дуньку з вадакачкі пусцілі ў Амерыку. Асабліва варта было паглядзець на тое, як яны паводзяць сябе ў амерыканскіх маркетах. Цырк на дроце - сланы, а праўдзівей, сланіхі ў крамах посуду. Ці нават больш за тое - вожыкі ці вожыхі на фабрыцы прэзерватываў.

Зусім інакш, непадробна і шчыра складаліся мае адносіны з гадаванцам Лубянкі, хаця мы па першасці крыху перасцярагаліся адзін аднаго і вывучалі. Хутчэй з-за свайго беларускага падабенства. Абодва ж з аднаго палескага кубла. А сваё прыроднае і прыроджанае не збудзеш, не прадасі і не схаваеш і на Лубянцы. Таму што чым старанней хаваешся, тым больш яно навідавоку само выкрывае сябе, прэ з цябе, як цеста з дзяжы.

Недзе ў глыбіні Расіі ў свой час так схавалі лубянскую школку, што і падумаць нельга. За высокім плотам, як красныя дзевіцы ці цнатлівыя манашкі, аберагаліся будучыя асы выведкі: Абелі, Зорге, Конаны Млодыя. Хадзілі, пахаджвалі, насілі сябе па прысадах свайго парку, медытавалі ў альтанках, гулялі ў шахматы. Думалі, што выпалі са свету і навакольнага жыцця, набылі шапку Манамаха-невідзімку. Але аднойчы праз высокі плот пераляцеў футбольны мячык, з падскокам пакаціўся па траве. І адразу над плотам узнікла кудлатая, мо і не зусім цвярозая галава і прамовіла чалавечай мовай:

- Шпіёны, аддайце мячык...

Сапраўды, усё таемнае з цягам часу становіцца яўным, як тыла, ў мяшку: згвалтаваная і падманная гісторыя, сапраўдны кошт усіх рэвалюцый, справядлівых і несправядлівых войнаў, крывавая, забітая ў ГУЛагах праўда. І гэта толькі здаецца, што ўсе мы розныя і таемныя. Карэннае, нашчадкавае, у барадзе Карла Маркса, не схаваеш, у дрыгве і багне не стоіш, чужое ёсць чужое. Сваё ж заўсёды бярэ верх, кілой яно выпрэ з цябе. Кожны на зямлі смяецца, плача, робіць і нават крадзе і хлусіць так, як бацькі і бацькаўшчына запаветавалі.

Я і куратар, здавалася, дзве супрацьлегласці. Але гэта зусім не так. Адно мы з ім. Я марыў быць разведчыкам, шпіёнам, а ён здзейсніў маю дзіцячую мару. Ці не адэска-бабруйская гэта розніца паміж намі, паляшукамі вясковага паходжання, што само па сабе надыктоўвае: не вытыркацца гарэлым пнём сярод зялёнага гала. Не спяшацца са сваім словам і розумам. Больш падтакваць чужому і неўдавана гнуцца перад ім. Гнуцца, але не ламацца. Такое ўжо нашае гнуткае, ды не ломкае наканаванне ад веку ў век. З гэтага пайшлі, ідзем і ісці будзем. Таму і сёння яшчэ тэпаем, брыдзем, блукаем - губляемся і знаходзімся.

Інакш сярод балотаў і дрыгвы ды ліхіх суседзяў не выжыць. З аднаго боку ляхі, з якімі мы патаемна пабраталіся мовай і звычкамі, зямлёй, схільнасцю думак і сэрца, але ніколі не прызнаемся ў гэтым, як і яны. Толькі ўзаемна душа здрыганецца, калі іх ці нашае слова ды песню пачуе. З другога - наканаваны ці навязаны гісторыяй старэйшы брат, з трэцяга... Ёсць, ёсць і з трэцяга, калі аблога, то з усіх бакоў. А пад нагамі могілкавы белы пясочак, багна і балота. І над галавой з неба то залева, град і снег, то спёка. І заедзь-гнюс сляпіцай у вочы.

Як тут не гнуцца, не адстойваць сябе - жыць доўга, вельмі доўга трэба, каб з цягам часу аказваць сябе, сваю годнасць і вартасць, нябачна загартоўвацца да легіраванай сталёвасці. Агрызацца і выскаляцца так, што ўласнаму, роднаму чорту ў балоце моташна стала. Вось гэта прыроднае, вясковае яднала і радніла нас, службоўца-кадэбіста і мяне, няпэўнага, невядомага яшчэ мне самому прыдурка, але з нечым сваім у галаве. Як у кожнага палешука, колішняга яцвяга, зніклага, кажуць, цяпер. А ён нікуды не знік. Дрыгва і балота ўсё прыбіраюць і тояць у сабе да пары, да часу. І пакрыўджаны, абыйдзены Богам той, хто ўспрымае наш спакой, ціхмянасць і міралюбнасць за адметнасць характару і пакору. У ціхім балоце ўсе ж чэрці водзяцца.

Я неасэнсавана зайздросціў свайму куратару. Падсвядома адчуваў у ім самога сябе. Міжволі думаў - чаму я не падпалкоўнік, сын бы ганарыўся. А так... што і хто мы для сваіх сыноў, асабліва ў трэцім тысячагоддзі?! А між тым мы абодва разам з падпалкоўнікам шпіёны. Лічыцца, што самая старажытная на зямлі прафесія - прастытуцыя. Падман. Выведка - яна прастытуткай была ці не раней. Калі ўжо не блізняты яны, то, бясспрэчна, аднаяйкавыя родзічы. І зусім нядоўга дзве старажытныя прафесіі заставаліся паасобку. Як заведзена, лайно да лайна плыве. Сустрэліся, пабраліся шлюбам, пазналіся і парадніліся. А там і дзеткі пайшлі. Памножыліся. Асабліва падчас здрадаў, рэвалюцый і войнаў. Так званай ВАв - Вялікай Айчыннай вайны. Зацяжарылі і апрасталіся пятай калонай, Камінтэрнам. А ў нашыя дні палюбоўна і зачаравана зрасліся: “муж і жана адна сатана” - прастытуцыя і разведка. Здрада, шпіёнства, выведка паўсюдна і на ўсіх узроўнях. Няма шпіёна без прастытуцыі, а прастытуцыі без шпіёнства. Адсюль на ўсім свеце і такія крывавыя хлопчыкі - тэрор, смертнікі, шахіды, камікадзэ. Такая ўжо плата за ўсе ідэалогіі свету.

Праўда, некаторыя з сучасных тэарэтыкаў выведак адмаўляюць ідэалогіі. Маўляў, у большай пашане з цягам часу стаў карпаратыўны гонар, кланавасць. Але ж ці не ад гэтых кланавасці і карпаратыўнасці чакаць новай крыві, рэвалюцый і ўзрушэнняў. Таму што ў гэтай старажытнай і вечнай справе не злічыць папярэднікаў, геніяў, месій усіх часоў і народаў, хуткіх розумам жанчынаў і мужчынаў, прызнаных светам, што моліцца на іх.

Разведчыца, шпіёнка, Мата Хары пачатку дваццатага стагоддзя, набліжаныя да нас па часе Вольга Чэхава, Марлен Дзітрых, Како Шанель. Як і ўсе Рэрыхі, Васка да Гамы і наш Восіп Гашкевіч у Японіі. Дарэчы, адзін пісьменнік-японец, шпіёнячы за звычкамі сваёй рускай жонкі, за кожным яе крокам, нават фізіялагічнымі адпраўленнямі, і найбольш за імі, напісаў кнігу, якая на доўгія гады стала бестселерам.

Такім чынам, усе мы ў гэтым жыцці шпіёны. Без гэтага, пэўна, нам і не адбыцца б. Шпіёняць за светам нават нашы сперматазоіды. За мной шпіёніць зямляк, разведчык-нелегал, не аднойчы паранены ў чужых краінах. Сляды варожых куль яскрава чытаюцца на яго плячах. Я шпіёню за ім, мо крыху і за самім сабой, а больш за чужой жыткай, у чужой мне краіне Амерыцы. Бескарысна, але ж, але ж... Хто ведае, хто ведае: самы подлы смех - смех шчыры і не за плату. Не толькі каты і коткі млеюць ад гуляў. Мы ім не саступаем. Асабліва, калі за забаўкай - пазнанне. І небяспека. Без адрэналіну сёння няма жыткі. Гармон - зусім як колісь гармонь.

Не суджу, толькі прыглядаюся, прымяркоўваю да сябе і сваёй бацькаўшчыны. Цікава. Вельмі цікава, пазнавальна і адрэналінава. Так, тут, у Амерыцы, жытка зусім іншая. Мы - каменны век, Маўглі бальшавіцкага разліву і паходжання. Ды не зусім жа, не настолькі ж, каб забывацца на сваё званне. Сталых гадоў амерыканец нясе за плячыма абярэмачак дроў - чатыры-пяць бярозавых паленцаў. Мяне дзівяць і дровы, і тое, што іх так мала. І гэта адбываецца сярод хмарачосаў з бетону і шкла, на асфальце. Які, дарэчы, уначы мыюць шампунем, і таму ён блішчыць, што ў ката яйцы. У яго ж яшчэ з-за спёкі летам і плаўленае шкло дадаюць. Сярод тых жа хмарачосаў, зіхоткіх вітрын супермаркетаў і безлічы хуткіх легкавікоў - усе ў руху, бегу, гоне. Горад па насельніцтве ў паўтара разы большы, чымсьці ўся мая краіна. Мне тлумачаць: хутка каталіцкае Раство. Дровы прызначаны яму. Куплёныя. Кошт - пяць-шэсць даляраў. Пераводжу на айчынныя, драўляныя. Воз можна купіць. Не, усё ж такі-сякі парытэт цэнаў увогуле ў сённяшнім свеце існуе. Дарэмна ці танна адно - пераплата на другім. І такія дробныя выкрывальна-шокавыя адкрыцці на кожным кроку.

Прыгадваецца расповед рэктара Літінстытута, драматурга Ф. Піменава пра сустрэчу яго з замежным калегам, здаецца, Мілерам. Замежнік спытаўся, якая ў яго дача.

- Ды просценькая, - адказаў Піменаў. - Драўляная, з лесу, з хвояў.

- Во як, - здзівіўся субяседнік. - Багаты вы чалавек. Драўляная, з хвояў, дача. А ў мяне бедненькая, з цэглы, каменная.

- Уга, - здзівіўся ўжо Піменаў. - Бедненькая, каменная, з цэглы. Я такой бы ніколі не пацягнуў. Каменная дача...

Вось такая знамянальная гаворка пра наш і іх лад. Нашы і іх цэны і адносіны да жыцця. Парытэт і не парытэт яго...

Праўда, цяперашні лад і час давялі гэты постсавецкі ўжо парытэт да ўзорнага абсурду. Кіраўнік некалі выбітнай заможнай гаспадаркі “Малеч” на Брэстчыне некалі скардзіўся:

- Не хапае зернеўборачных камбайнаў. Каб прыдбаць хаця б адзін, павінен аддаць увесь ураджай жыта і пшаніцы. І яшчэ не хопіць.

Вось такія нашы парытэты: дажыліся палякі - ні хлеба, ні табакі...

Два савецкія шпіёны ідуць па чатырнаццацімільённым амерыканскім горадзе. Праўда, мне яшчэ невядома, што я ўжо шпіён, я звык сумнявацца, а горад жа, пэўна, здагадваецца. Вялікія гарады думаюць хутчэй за іх насельнікаў, тым больш гэты - насычаны духам прароцтваў, пракляццяў і пакутаў яго карэнных жыхароў, індзейцаў, забойствам і гвалтам пераўтвораны з першабытных джунгляў у джунглі цывілізацыйныя, асфальтаваныя, камяніца-хмарачосавыя. Два савецкія шпіёны ідуць па новым рознапляменным, шмат’языкім Вавілоне канца дваццатага стагоддзя.

Вавілонская вежа тут ужо ўзведзеная, нават дзве - больш за сто паверхаў - вежы-блізняты. Карфаген пабудаваны ўжо, але ж, узгадваючы гісторыю, - Карфаген павінен быць разбураным. Толькі пра гэта нікому яшчэ няведама. Хаця мо... Як і ўсе Карфагены і Вавілонскія вежы, яны насычаныя нязгодай, здрадай рознагалосся і адмаўлення. Прароцтва і прадбачання сакрэтнасці. Ці не адсюль і шпіёны, і шпіёнства, сусветная выведка. Хаця ў наш век, век дэмакратыі, сакрэтаў ужо няма, іх немагчыма нават мець. Шпіёны не дрэмлюць. Усё вядома да таго, як яшчэ не адбылося. Таму, пэўна, па ўсім свеце такая незлічонасць выведак. Анахранізм часоў параджэння і стварэння Карфагенаў і Вавілонскіх вежаў.

Дарэчы, што тычыцца апошніх. Ці не знакава гэта нам, ці толькі біблейскі гэта міф. І ўвогуле ці міф. Хутчэй тое ж прароцтва і папярэджанне са старажытнасці, а мо і з нябыту яшчэ чалавецтва. Папярэджанне і ківанне пальцам будучыні Усявышнім, а не выключана, і самім засмучаным светлым сёння Д’яблам. Ці не з’яўляецца ў нейкім родзе тая Вавілонская вежа папярэднікам сённяшніх дзяржаўных дум, парламентаў, хуралаў і палат - параджэннем высакалобых і глыбокадумных халяўных пустабрэхаў і балаболаў, што стоўпілі народы і іх мовы.

І стала слова крывавым. Абражана скінула сваю чыстую апратку. Знявечанае, пазбаўленае праўды, сілы і моцы распачало вайну, абвясціла вайну чалавецтву, хлусліва ўзводзячаму ўсё новыя і новыя Вавілоны ілжы. Слова пачало нявечыць і забіваць не толькі людзей, але ўсё існае. І з большым спрытам, чым нават ядзерная зброя. Запалалі і акрывавіліся ўсе далі і весі. Пачала знікаць энергія і вера сэрцаў, кахання. Магла і знікнуць назаўсёды.

Але тут з нябесных і падземных высяў і глыбіняў разам падалі ўгневаны голас Бог і Д’ябал. І пайшло вялікае размежаванне, рассеяние народаў. І брала яно пачатак, як і ў нашыя дні, каля цяперашніх Іракаў, Іранаў, Сірый. Мо ў тым вялікім рассеянні хавалася і вялікая памылка зямных уладароў і месій. Таму што былі сярод іх і нелюдзі. Ці не тыя здані, што ўпершыню праявілі сябе і пачалі блукаць па Еўропе ў сярэдзіне дзевятнаццатага стагоддзя? Праз тысячагоддзі і тысячагоддзі нелюдзі наеліся чалавечыны, напіліся крыві, узышлі на сусветных пажарышчах, надыходзячых апакаліпсах, якім жа зноў палохаў усё жывое свет.

Шматаблічны монстр, Янус, каменны і сталёва-машынны, упэўнены ўладнай дзяржаўнасцю свайго жыцця, тысячамі твараў і вачэй шпіёніць, сочыць за мной. Выпрабоўвае сваім бездакорным белым амерыканізаванай эры стаматалогіі моцным зубам, прамянёвай прыліпласцю прыязных усмешак: даў бы даляр, ды няма, самому трэба. Не мясцовы я, беспрытульны ў гэтым свеце, нават пераначаваць няма дзе, проста пашчасціла мне апынуцца ў вашым горадзе і нейкім чынам зноў спаткацца, увайсці ў маё пакінутае маленства.

Куратар з амаль па-палеску сонечнага ранку вызваніў мяне са свайго гатэля. Ён жыў асобна ад нас недзе паблізу колішняга няўдалага прэзідэнта Ніксана. Мы сустрэліся каля брамы савецкага прадстаўніцтва, дзе адразу праявілася незвычайнасць накірунку нашага шпацыру. Раней па сваёй шэсцьдзесят сёмай стрыт, міма паліцэйскага пастарунку і пажарнай часткі, мы браліся ў цэнтр - аазіс капіталу, банкаў, заможнасці і багацця. Цяпер жа чамусьці пайшлі ў адваротны бок, у сонечную задуменнасць цішы, замацаванай бязветранай блізкасцю рачной вады, закаванай у бруклінскую сталь моста і няпуджанасць пустых тратуараў.

На рагу шэсцьдзесят сёмай стрыт куратар прыпыніўся. Нейкі час пільна прыглядаўся да шыльды з назвай на канцавым будынку. Вуліца звалася імем Алены Бонэр. Знаёмае мне, а яшчэ больш куратару, прозвішча, што ён, не сыходзячы з места, і засведчыў:

- У-у, зверюга в юбке!

Выказаўся гучна і злосна, нібы гэтая звяруга жыўцом стаяла перад ім. Мяне ўскалыхнула яго абуранасць. Што ні кажы, па краіне ўжо другі год кацілася рэвалюцыйная - зноў рэвалюцыйная - перабудова і цвярозасць. Куратару, на маю думку, усё ж лепш быць матросам у кастрычніку сямнаццатага года п’яным і пад кайфам. Мо б і не так перабудовачна бурчэў жывот. Але ж гэта да слова.

З крывавага пачатку стагоддзя ўжо праступаў катавальна-расстрэльны курапацкі шлях. З абылганага і ўкрадзенага мінулага туманова імкнуліся паўстаць з магілаў зведзеныя ў беспамяцтва продкі, беларускія Дзяды. “Архіпелаг ГУЛАГ” ужо ляжаў на паліцах кнігарняў, праўда, яшчэ не нашых. Але друкавальныя станкі, што выязныя коні, ужо стаялі напагатоў, чакалі дазвольна паганяльнага: “Ну, пайшлі, буланыя і вараныя!” Хаця сам Салжаніцын яшчэ жыў у выгнанні, у Германіі, а потым - у Амерыцы, Андрэй Сахараў з жонкай Аленай Бонэр - у ссылцы, пад арыштам у горадзе Горкім, былым і будучым Ніжнім Ноўгарадзе. І таму знакавае, як тое было на самой справе, выказванне куратара я зразумеў значна пазней. Зразумеў, што гэта скарга, горкае прадбачанне лёсу яго канторы, яго асабістая крыўда.

А тады мы павярнуліся і пайшлі звычайным нашым маршрутам, па якім хадзілі заўсёды ў вольны час дагэтуль. І я, як па палескіх, зрэджаных прагай волі, а часам і сякерай чалавека, прасторах і разлогах, наскрозь працятых, прастрэльна нанізаных на сонечны прамень гонкіх мядзянаствольных барах, распарана крэкчучых дубровах і цнатліва гуллівых бярозавых гаях. Куратар суладна са мной, толькі трохі мядзвекавата ці барсукавата, абачліва насцярожана, як бы і на патыліцы маючы вочы, звярына ахопліваючы наўкруг сябе ўвесь абшар. Мне нават здаецца, і час. Усё гэта памяшчалася ў яго вачах, на выгляд не надта пільных. Больш па-амерыканску ўсмешлівых, хаця і з паляшуцкім прыжмурам ды іскрынкай недзе глыбока ў зрэнках. Наша вока, нікуды не падзенешся, здольнае і пасмяяцца, і загарэцца, і надурыць. Хаця, не выключана, і пужанае, таму абачлівае, ненадакучлівае, што я ці не адразу ацаніў у ім.

Толькі ці не з-за нашай абачлівасці, ненадакучлівасці і стрыманасці, па сведчанні даследчыкаў смеху - ужо і да гэтага дабраліся - наш чалавек не мае натрэніраванасці смеху. Наш смех больш падобны да квашанай, кіслай капусты. У лепшым жа выпадку - неразгаданай таемнасці Моны Лізы Джаконды з яе прыхаванай паблажлівасцю, а то і пагардай. І ўсё з-за адсутнасці стаматалагічнай культуры зубоў - ці не тое ж самае з Монай Лізай? - мы баімся паказаць свету свае зубы, такі іх стан. Адпаведна і наш стан, змушанасць нашага характару. Крыўдна, крыўдна. Але, з другога боку, звычка паказваць, выскаляць зубы - сведчанне агрэсіі, калі нават меркаваць па жывёле і зверу, тым жа сабаку. А мы ж міралюбныя людзі, хаця і з гнілымі зубамі. У нашага ж куратара ці прыродныя, ці ўстаўныя, а хутчэй за ўсё натрэніраваныя да смеху, амаль амерыканскага кшталту. А як у яго ўвогуле, як у падпалкоўнікаў з Лубянкі з агрэсіяй, мне невядома.

Што ж мяне найбольш займала ў ім, - гэта маё ўласнае: ці адчувае ён, падобна мне, сонечнасць вялікага горада, мегаполіса. Я ж яшчэ з палескага маленства быў зачараваны сонцам. Гэта было мо адзінае, чаго мне хапіла ў дзяцінстве. Я піў яго нагбом усюды і ўсім целам, гроб далонямі на голы жывот. Таму што Палессе па сонечных днях не саступае самой Адэсе-маме. І мяне вельмі здзівіла, калі адзін з нашых дыпламатаў, дарэчы, будучы міністр замежных спраў, на амерыканскае пытанне, як яму падабаецца Нью-Ёрк, адказаў з нейкім намёкам на заганнасць горада, шматлікасць у ім хмарачосаў, што зацяняюць вуліцы:

- Падабаецца, толькі сонца мала, бракуе сонца.

Што ж, адказ варты дыпламата, будучага міністра замежных спраў. Мне ж хмарачосы вачэй не засцілі. Неяк вельмі ўдала стаялі яны на падмуркавым граніце Нью-Ёрка, прымушалі мяне глядзець у неба, сачыць за сонцам і гуляцца з ім у хованкі. Адзінае, чаго мне не ставала ў гарадской прыязнасці чужога ўсё ж мне Нью-Ёрка, - гэта амаль поўная адсутнасць дзяцей. У нас у Мінску яны стракатымі гарошынкамі каціліся за дарослымі, пехатой і ў вазках. А тут толькі зрэдзьчасу неяк квола па-птушынаму, як з кублаў, вытыркаліся з заплечнікаў заклапочаных матуль.

Пад маё глыбакадумнае маўчанне мы з куратарам дайшлі да канца шесцьдзясят сёмай стрыт і апынуліся на Мэдысан-авеню, ці пятай вуліцы, на рагу якой я заўсёды здзіўлена спыняўся. Не стрымаўся і цяпер. Зрок не падводзіў, хаця гэта было і непамысна мне. У вуглавым будынку месцілася нейкая крама, якой я мімаволі з першых дзён у Нью-Ёрку асцярагаўся. У мазаічных вітражах вітрын крамы раслі нейкія зусім не наскія, хаця і звыклыя майму воку дрэвы. Ніцма прыпалая да россыпу дробных камянёў разложыстая хвойка і такі ж самы ядлоўнік. Добраму сабаку хібіла заднюю нагу на іх ускінуць.

Толькі ўражвала іншае - цэннікі, кошт гэтых недалыжных хмызовых дрэў. Чатырыста пяцьдзясят, шэсцьсот даляраў. Я разумеў, што гэта нешта дэкаратыўнае, накшалт японскага мадняцкага ў тую пару бансая. Але ж бансай ён то бансай, ды навошта мне, чалавеку, гэтыя лесапасадкі, карчы і хмызы, за такія грошы. Такі бансай, такі хакей, як на ўвесь свет усклікнуў некалі спартовы каментатар Мікалай Возераў, нам не трэба. І было цікава, ці трэба ён заможным амерыканцам? Я сачыў, ці купіць хто-небудзь з іх гэты бансай. За тры месяцы майго знаходжання ў Нью- Ёрку ахвотнікаў не знайшлося. Палешукі і янкі ў нечым усё ж сышліся, аказаліся аднадумцамі, што ўсцешвала палешука - дробязь, а прыемна.

На рагу Мэдысан-авеню, пры сведках бансаевай дураты і распусты, здзеку з мяне, куратар і паведаміў мне, навошта я яму зранку спатрэбіўся:

- Будзеш ісці следам за мной, але не падыходзіць. Мы не ведаем адзін аднаго. Кароў пасвіў?

- Пасвіў, - прызнаўся я.

- Цяпер будзеш пасвіць мяне. Толькі не губляй, бо я буду каровай збродлівай. Буду, задзершы галаву і хвост, бегаць, лётаць, пераходзіць з адной вуліцы на другую. Дурыць.

- Тады б пугу.

- Абыдзешся вачыма і галавой. Палескі пастух - жывёла кемлівая. Таму і звялі разам з каровамі ў прыватных гаспадарках. А раней жа, ого, чалаве­кам жа быў, і я з іх. Буду імкнуць наперад, вяртацца, збочваць. Разявакам спыняцца каля люстраных вітрын. Не здзіўляйся. Ведаеш пра нас прыпеўку? На прыёме ў замежным прадстаўніцтве дыпламат лапае бландзінку. А тая яму піша запіску:

Как доберешься до яйца,

Не делай глупого лица.

Привет от родины сынов.

Майор разведки Иванов.

Так і мы с табой. Я - на заданні. А ты прышый кабыле хвост, а ў яе свой, павадыр-разявака. Сачы, хто ідзе за мной. Хто мільгне побач, наперадзе ці адзаду мяне двойчы, тройчы, сігналізуй мне. Сячэш?

Я сёк, і таму без пярэчанняў, а мо нават і з гонарам падпарадкаваўся яму. Чаму не пагуляць палешуку ў Нью-Ёрку ў шпіёны? Апроч таго тут мелася і адна акалічнасць. Мне варта было задобрыць свайго куратара. Апраўдацца перад ім. Вінаваты ж, вінаваты перад ім, нікуды не падзенешся.

Учора вечарам у ААН адзначалі Дзень Беларусі, і я павінен быў выступіць. На сваю бяду, як сараканожка, задумаўся: а на якой мове мне, беларусу, у Амерыцы гаварыць. Задумлівасць двуязыкага змея: зусім не думала цяля, як бы воўка з’есці. Проста разважала без кукіша ў кішэні і апазіцыйна-нацыянальнай афарбоўкі: калі Дзень Беларусі, дык і прамаўляць на свяце ў яе гонар варта па-беларуску. Хаця б таму, што Беларусь разам з Украінай і Расіяй - Савецкім Саюзам - была заснавальніцай ААН. Як краіна, найбольш пацярпелая ў Другой сусветнай вайне, краіна, што страціла кожнага трэцяга, а мо і палову свайго насельніцтва. Генацыд, не асэнсаваны і не прызнаны светам. Дарэчы, не першы, і не другі, і нават не трэці... Не выключана, што не апошні...

Мо таму яна і страціла сваю мову. Гаварыла ў ААН на мове старэйшага брата, як, між іншым, гаворыць і сёння. І я выйшаў на трыбуну і пачаў выступаць на беларускай мове зусім не пратэстова. Мо больш нават па глупстве. А мо і не па глупстве. Час, зноў жа, куды больш празорлівы за нашу існасць. Недзе нешта яшчэ не яўленае лунала ўжо ў прасторы. Мяняла і разбурала застойную, зацята задубелую рэчаіснасць і чалавека, у тым ліку і мяне ў ёй. І было гэта ніколькі не стыхійна, свядома. Не ведаю, ці разумела зала, а сядзелі там і ўкраінцы, і расейцы, і амерыканцы, белыя і чорныя - усе слухалі ўважліва і, здаецца, са спачуваннем і перажываннем. Бо якраз пра вайну і дзяцей вайны, сваё дзетдомаўскае я і гаварыў.

Усё пачалося адразу пасля заканчэння вечара ці Дня Беларусі. Мяне ніхто не папракаў, не папікаў, мо нават наадварот, не бачылі ва ўпор, абыходзілі бокам, адводзілі ад мяне вочы. Усе некуды спяшаліся, што мне было трохі дзіўнавата. Нашыя ж аанаўскія супрацоўнікі - людзі прыязныя, як і амерыканскае атачэнне, - з кім павядзешся, ад таго і набярэшся. Што з імі сталася, чаму яны цяпер такія. Растлумачыў куратар пасля гаворкі, пэўна, з такімі супермэннымі куратарамі нашых саюзных краін і стажорамі з Беларусі.

- Ну адмачыў ты, дык адмачыў... - Не ўхвальна, зразумела, але сардэчна, шчыра. - Тожа мне змагар.

Увогуле нашыя з куратарам стасункі былі вынікам таго ладу і быцця, які мы на той час мелі пры адсутнасці літаральна і голасна прапісаных і агучаных правоў і законаў. Вясковыя: рука руку мые. Вяліся адно з адным больш па тых правілах, куды пайшло і дзе знаходзілася нашае слова. Калі ўсё і ўсе да суда і суддзяў роўныя, незалежныя і падпарадкоўваюцца толькі абкаму. Так было, так ёсць і, пэўна, доўга яшчэ будзе. Па-шклоўску, па-бабруйску - ад Масквы да Ракава жытка ў нас аднакава.

Ці не таму дэмакратыі ў нас хоць с...акай еж. І заходнія дзеячы, палітыкі так здзіўляюцца нашай дэмакратыі. А нашы палітыкі і правадыры, гаранты, не здольны зразумець заходніх гарантаў, калі звяртаюцца да іх з якой-небудзь просьбай: “Ну як гэта вы не можаце? Пры ўладзе, калі ўсё ў вашых руках, закон і праўда. І вы не можаце?” Нашае існаванне “па паняццях” непераможнае, таму што сапраўды - правільнае. Надае дзяржаўную і правінцыйную раўнавагу Айчыне. А інакш усё даўно б гікнулася ў тых жа самых лужынах.

І гэта добра, як сказаў Творца, а следам за ім і ўсе месіі-правадыры... Гэта падобна кошту за бярозавае паленца ў нас і за мяжой - асновы парытэту нашага існавання. Згодна жыццю “па паняццях” мы і аплочваем усё, што маем. Вясковыя, местачковыя законы зусім неблагія. За дабро плаціць дабром. А паляшук, у адрозненне ад свайго гаранта, адмаўляе ўвогуле жыццю толькі сёння - запазычанаму, з чужых рук і чужой ласкі. Ён цалкам і ўвесь у заўтра, і таму не трывае, не церпіць пазык, адмаўляе каму-небудзь, нават самому Богу, быць вінным - толькі сабе і сваім дзецям. Але якраз мо тут і сабака закапаны, чаму мы не маем ні сёння, ні заўтра. Толькі ўчора. Сплочваем сваю віну за мінулае і, падобна, за будучае. Як я сплочваю куратару.

Да Дня Беларусі ў ААН мне давялося выступаць у публічнай бібліятэцы Нью-Ёрка на сустрэчы, арганізаванай аматарамі і прыхільнікамі беларускай мовы Калумбійскага ўніверсітэта. Слухачы былі выбітныя і дасведчаныя ў нашым жыцці. Дастаткова назваць толькі некалькі імён: муж і жонка Кіпелі, палітыкі, публіцысты, знаныя ў свеце беларусісты, Масей Сяднёў, паэт і празаік, эмігрант-беларус часоў Другой сусветнай вайны. Дарэчы, прататып журналіста і паэта ў адным з раманаў Івана Чыгрынава. Раманаў, на жаль, яшчэ і сёння не ацэненых. А ў іх ёсць не толькі мінулае, але і будучае нашай мовы і культуры. Але нічога не папішаш, добры пісьменнік Іван Чыгрынаў, Святлейшы, як ён дый іншыя яго велічалі. Добры, але наш, айчынны навылёт і наскрозь беларускі.

Прысутнічаў на сустрэчы эмігрант, наш зямляк, публіцыст Янка Запруднік, і іншыя, пра якіх я ўжо забыўся ці не ведаў і не ведаю. Але пра аднаго са слухачоў мушу згадаць пазней асобна.

Без перабольшання і пахвалы цікаўнасць да сустрэчы з замежнага боку была вялікая. І не столькі да мяне, да гома-саветыкуса, зразумела. Недзе ўжо тады выспявала ідэя арганізацыі “Згуртавання беларусаў свету”. І ўсё, што папярэднічала гэтаму, бралася, успрымалася на разлік будучага. Слухалі больш чым уважліва, бо ўсе нейкім чынам па духу і паходжанні былі датычнымі да Беларусі, Айчыны, Бацькаўшчыны.

Але не абыходзілася і без пад’юджвання і правакацыйных пытанняў наконт матчынай мовы, літаратуры, накладаў беларускамоўных выданняў, тых жа правоў чалавека. Я не хлусіў, адказваючы, і не апраўдваўся перад імі. Адчуваў давер між намі, хаця давер з іх боку, здаецца, быў крыху паблажлівы, але не злосны. Пытанні розніліся. Універсітэцкія - мо крыху наіўныя. Але добразычлівыя. Эмігранцкія - з прыхаванай падколкай і як бы з сумам, настальгіяй. Так гэта ішло да тае пары, пакуль гаворка не пачала наўпрост тычыцца іх лёсу, мінулага і цяперашняга, што ўвогуле было, мусіць, непазбежна. Усё ж яны былі хаця і беларусамі, ды эмігрантамі, і ў большасці не па сваёй волі. Вайна, у якой яны так ці інакш удзельнічалі, закінула іх у Амерыку.

Тут варта ўзгадаць, што тады, адносна нядаўна, пабачыла свет мая аповесць “Суд у Слабадзе”, дзе гаворка ішла пра паліцаяў, здраду. Аповесць прыкмецілі, у газеце беларускіх эмігрантаў была надрукавана рэцэнзія, як мне пазней давялі, былога паліцая С. Станкевіча: “Новы беларускі пісьменнік”. Мяне, мякка кажучы, папрасілі адгукнуцца на яе. Папярэдне параіўшыся з А. Адамовічам, я і адгукнуўся ў газеце “Голас Радзімы” артыкулам “І не пухам будзе вам зямля”.

Якраз гэта і выклікала раздражненне залы. Мяне, як гаворыцца, дасталі. І я распавёў прысутным пра пахаванне былога паліцая ў вёсцы на радзіме. Труну з целам нябожчыка вяскоўцы не дазволілі нават занесці на могілкі. Паклалі за плотам.

- Так наканавана і ўсім астатнім, у каго на руках кроў, ляжаць не сярод людзей, а пад плотам... - Дзетдомаўская безагляднасць і просталінейнасць, жорсткасць, якую зразумеў толькі сёння.

Зала відавочна ўзбудзілася, падзялілася на два лагеры. Але ж, на дзіва, маіх прыхільнікаў было больш. Я прыкмеціў, што некаторыя са слухачоў моўчкі, па-англійску, зніклі.

Разам з іншымі сышоў Запруднік. Вітаўт і Зора Кіпелі сышлі, што мяне непрыемна ўскалыхнула. Хаця іх сыход я разумеў. Так і павінна было стацца, мяркуючы па іх прыродзе, характары, адукацыі і маёй вяскова-пэтэвэшнай аднабаковай шчырасці. А яны ж шырокія, ці не па Дастаеўскаму, іх мо і ўкараціць трэба. Дарэчы, ці не чуецца ў Фёдара Міхайлавіча ў гэтым нешта нашае паляшуцкае - з XVI-га стагоддзя прозвішча Дастаеўскіх знанае на Беларусі. Можна было каранёва спазнаць дух беларусаў.

Так, на самой справе, яны шырокія, хаця вякамі і гісторыяй ужо абвужаныя. Не аднымі каўтуном і ліхаманкай адметныя, але і схільнасцю і жаданнем пазіраць не толькі сабе пад ногі, а і ў неба, да творчасці, чаму шмат і шмат прыкладаў у расейскай і сусветнай мастацкай ды тэхнічнай культуры. Што дазваляе мне сцвярджаць у дадзеным выпадку, маючы на ўвазе Кіпеляў, пра інтэлект, эрудыцыю. Інтэлектуальны пачатак беларусаў з неадменна ўласцівай ім так званай памяркоўнасцю. Сузіральнасцю. Падыход да рэчаіснасці філасофска-мыслярскі, які ў рэшце рэшт дазваляе яму тлумачыць сябе. З аднаго боку вінаваціцца, а з другога апраўдваць і апраўдвацца.

Вось мо менавіта таму, па-беларуску, Кіпеляў я ні ў чым не вінаваціў, больш апраўдваў. Дараваў, як ніколі не дараваў за пражытае і сатворанае сабе. Мы былі не сутыкальныя, жылі ў розных светах.

І я судзіў сябе па паняццях таго свету, у якім мо і мімаволі ў свой час апынуўся - вораг ёсць вораг, а сябра - сябра. Камусьці гэта можа падацца і спрэчным, але мой свет усё ж быў прывідным, мо нават і не існуючым. Створаны мной жа і з мяне рэальнага, можа, і падманна. Адначасова дыстылявана-чысты, кніжна-выхалашчаны. Свет, у якім шматлікія здані і прывіды, пазбаўленыя плоці і крыві, бралі над усім верх, уладарылі.

Абдзеленая яшчэ колісь на рэальнасць шматаблічная і моцная, надта ж трывучая, жыццёваўстойлівая пэўная парода абмежавана-сапраўдных ці ніколькі і нідзе не сапраўдных, штучна выведзеных людзей.

Людзей, усё ж, на жаль, з-за сваёй штучнасці цяпер, у век рацыё і разумнага эгаізму знікаючых. Сённяшні дзень і час не трывае залішняй летуценнасці і ўзнёсласці, самападману. Прагне, хіжа патрабуе плоці, крыві, мяса, канкрэтыкі пражывання, ужывання і спажывання. Я ж у ім быў асобай прамежкава-імгненнай, невызначана-безаблічнай. Як і большасць нас з дваццатага стагоддзя. Кіпелі былі над намі. Я адчуваў, дыхаў іх звышнасцю і зайздросціў ім. Мне відавочна і паўсюдна іх не хапала, хаця я б ніколі і нікому не прызнаўся ў гэтым. Прызнанне ці не патрабавала б кастрычніцкага перавароту пачатку мінулага стагоддзя.

Вітаўт эміграваў з Саветаў у 1944-м годзе - яму пагражаў расстрэл. Па справе ці не - хай адкажа гісторыя. Доктар геалогіі, аўтар прац па гісторыі беларусаў і беларускай эміграцыі. Скончыў Лювенскі інстытут у Бельгіі, Ратгерскі ўніверсітэт у ЗША. У Злучаных Штатах Амерыкі ўзначаліў Беларускі інстытут навукі і мастацтва. Як пра яго гавораць - галоўны беларус у Амерыцы.

Я не ведаю, ці ёсць падобныя фігуры сярод украінскай эміграцыі. Украінцы тут не падобныя да нас. Эміграцыя больш заможная. Нашы ж перабіваюцца хто навукай - выкладчыкі, хто творчасцю - адным словам, як і на радзіме - напаўжабракі ці жабракі, зразумела, па амерыканскіх мерках. Палякі першай эмігранцкай хвалі - майстры, механікі, шахцёры - рабацягі патомныя і не бедныя, з гонарам. Падазрона паглядаюць на другую і трэцюю хвалі сваіх эмігрантаў. Яўрэі - як гэта ідзецца пасля першай і другой сусветных войнаў, з Растова-папы і Адэсы-мамы, застаюцца вернымі сабе.

У Кіпеля лёс знакавы, знакавы лёс беларуса па-за Айчынай. Лёс нават нібыта новага памяркоўна-кансерватыўнага беларуса, якому галоўнае не бізнес, не грошы, а духоўнае, што даць яму можа не Айчына, а чуж-чужаніна, як сотням і сотням, тысячам іншых. Крыўдна, горка. Але такія мы ўжо ёсць.

За знікненнем Кіпеляў і іншых я шмат чаго ўпусціў, аб чым пазней шкадаваў. І небеспадстаўна. Шпіёнам, гульцам у іх, таксама ўсё ж патрэбна галава. Халодная.

Да мяне падбег каржакаваты і ружоватвары дзядок, чыста нашай, паляшуцкай знешнасці і звычак і, падобна, манеры апранацца. Аднекуль надта ж знаёмы мне дзядок, безумоўна, недзе і неаднойчы бачаны.

Дзед плакаў, праўда, не ўголас, але слёзна, вачыма. Прытуліўся да мяне, абхапіў аберуч:

- Не пазнаеш?

Я не пазнаваў, у чым і прызнаўся.

- Я Міхась, хлопчык. Міхась Міцкевіч. Брат Якуба Коласа.

Мне як развіднела. Цьмяна, але я нешта чуў пра брата Коласа Міхася, яго пакручасты лёс.

- Вер мне, хлопчык, вер, - між тым гаварыў дзядок. - На маіх руках крыві няма.

- І ў мяне рукі чыстыя, - падышоў Масей Сяднёў.

Шкадую, ні з Міхасём, ні з Масеем працяглай гаворкі не атрымалася. Перанялі і адцягнулі ўвагу знаёмыя, а мо і родзічы вядомага ўжо тады спевака Данчыка. Падаравалі дзве кружэлкі з запісам яго песень, сярод якіх на словы Ніла Гілевіча “А я лягу-прылягу”, якую адразу ж нараклі гімнам беларускага лайдака і якая сёння дык, пэўна, магла паслужыць з ласкі ўладаў і гімнам дармаеда. Адна кружэлка прызначалася мне, дру­гая паэту Алегу Мінкіну. Толькі я вінаваты. Даруй мне, Мінкін, сваю, як палічыў, я разбіў, а тую, што павінен быў перадаць табе, аддаў Нілу Сымонавічу, чым надта ж усцешыў яго.

Заняты гэтымі падарункамі і наказамі, усё ж прыкмеціў, што нідзе ў зале няма майго куратара і шафёра нашага прадстаўніцтва. Куратар узнік каля мяне нечакана. І адразу ж настойліва пацягнуў да выхаду з залы:

- Біць будуць. Будуць біць, - давёў ён мне. - Я гэта адчуў пасля тваіх апошніх словаў пра паліцаяў. Знік, каб падагнаць бліжэй машыну: каб з ганку - адразу ў легкавік. Хутчэй выходзім. Стаянкі нідзе няма, усё занята. Машына заведзена.

І мы ці не подбегам пакінулі залу публічнай бібліятэкі Нью-Ёрка. Не ведаю, збіраліся мяне біць ці не. Хочацца верыць, што не, вельмі ж гасцінна сустракалі мяне бібліятэкаркі і шмат хто са слухачоў. І хораша, і ўтульна мне там было, і нос ні з вечара, ні з ранку таго дня не часаўся. Хаця пазней мы з куратарам, ужо ў прадстаўніцтве, добра ўзялі на губу і пагаманілі душэўна, пусціўшы ваду ў прыбіральні, каб ніхто нас не падслухаў і не ўведаў нашых сакрэтаў.

Мяне і ўразіў, і крануў клопат куратара, яго імгненная рэакцыя і кемлівасць. Усё гэта паціху, пакрысе пачало знікаць з нашага жыцця. Нават пастановы Палітбюро ці прэзідыума ЦК КПСС, па іх жа сведчанні, выконваліся толькі на дваццаць пяць адсоткаў. На тры чвэрці ўлада проста балаболіла і страсала паветра. У самым разгары была гарбачоўская перабудова і галоснасць. Заканчвалася дваццатае стагоддзе, набліжалася дваццаць першае. Панавалі разгубленасць і апатыя нізоў і няздольнасць вярхоў.

А я не жадаў выходзіць з дваццатага свайго веку - вясковая вернасць. Вернасць свайму стойлу, балоту і часу. Як гаварылі тады: мы айчыну не прададзім, мы яе лепш прап’ем.

Усё сумясцілася ненаедна ў адным чэраве. Прадалі і прапілі. Выпілі і закусілі, толькі не ўсе. Адзінкі. І не віна і гарэлкі, а крыві - надзеі, веры, марных спадзяванняў. Але гэта яшчэ наперадзе. І я, як сапраўдны беларус, тым больш паляшук, што ніколі сала свайго кабанчыка не есць, у большасці чужое, суседскае. Сваё ж - прынамсі, гэта было раней - разносіць, раздае па тых жа суседзях, сябрах, родзічах. А тыя кормяць яго ў адказ сваім салам. Вось так дрымуча і ў кругавой повязі і жывем. З гэтым нараджаемся і паміраем: абы ціха. Абы не было б вайны: бы-бы-бы, быбыкі.

Гэта было ўва мне і дома, і на чужыне. Я перасцерагаўся каму-небудзь быць вінным. Лічыў абавязкам разлічыцца за кожнае добрае слова, акраец хлеба, скрылёк сала. Ці не адсюль бярэ пачатак нашая паслухмянасць і памяркоўнасць і не перапыняецца з веку ў век, бо сумленне таксама няспыннае і непарыўнае. Калі ёсць, то ёсць, а калі няма... Спажывецкі час толькі выкрые і памножыць яго адсутнасць на тыя ж грошы, даляры, фунты, юані і рублі. Мільёны і мільярды, што ў нас жа ўкрадзены. Украдзены ў адлітых з гіпсу, згарэлых пасля землятрусаў людзей, у нас з вамі.

Вось чаму я без роздуму і ваганняў прыняў прапанову куратара і авечым хвосцікам пацёгся за ім ці не з узноўленай, акрылены летуценнай марай маленства, жаданнем подзвігу, служэння Айчыне, падобна ўжо сатлеламу Паўліку Марозаву. У той жа час па-шпіёнску, выведкава не губляючы з поля зроку не толькі мінулае і сённяшняе куратара, але і наваколле. Раенне чужога люду на чужых мне вуліцах, нервовы рух як нашкіпінараных легкавікоў, іх хаду і пешую прысутнасць сярод усяго гэтага самога сябе. І мне гэта было надта ж цікава.

Асабліва займалі спачатку людзі. Падобна, яны не прывыклі хадзіць пешкам, не адчувалася нашых асалоды і імпэту пешай хады, мэтавай яе заклапочанасці і бесклапотнасці пад апекаваннем родных бароў і водаў. Яны ж ішлі і ішлі, хаця і прыязна ўсмешлівыя, але як выгнаннікі-яўрэі з Егіпта, аднолькава няўважна, непрывязна і адрачона, здаецца, што не па Вавілоне, па пустыні. Вандроўнікі, качэўнікі, пустэльнікі. Але ў гэтай іх вулічнай адасобленасці, усмешлівасці і незанятасці і гультаяватасці руху, як ні дзіўна, была праўда, праўдзівасць, непарушная ўпэўненасць у тым, што толькі так і варта хадзіць. Нейкая заказная, зададзеная патрэбнасць, хаця патрэбнасць звыкла вымушаная, механічная: ранкам бегалі дзеля мацыёну і здароўя, цяпер шпацыравалі, упэўненыя ў сабе, сваёй хадзе, сваім горадзе, асфальце і непахіснасці сваіх шклобетонавых хмарачосаў. І самі як хмарачосы, бо амерыканцы непадробна - нават беспрытульныя - нясуць у сабе ж Амерыку і амерыканцаў, як расійцы сваё разумение старэйшага брата.

Міжволі прыгадваліся словы Алеся Адамовіча. Неверагодна, але я сустрэў яго на вуліцы Нью-Ёрка, непадалёку ад нашага прадстаўніцтва. Каля выбітнае крамы “Аляксандэр”. Ківаючы на вулічных прахожых, Аляксандр Міхайлавіч як нешта даўно нагледжанае і выспелае даводзіў мне:

- Асобная парода людзей. Яшчэ людзі, але ўжо і амерыканцы. Па праўдзе, ніколі не хлусяць, але ці ёсць за гэтым праўда. Сапраўднасць пачуццяў, спачуванне чужому чалавеку. Костку са свайго стала яшчэ кінуць, а мяса... Апошняй сарочкай не падзеляцца. Яны іншыя і інакшыя. А мы для іх - тое зніклае звяно ў ланцугу чалавецтва, паміж малпай і неандэртальцам.

Так гэта ці не? Думаю, што так, хаця ў той дзень, ідучы за куратарам, давялося бачыць і іншае. Яшчэ толькі ўчора, праходзячы міма знакамітага міжнароднага валютнага банка, я прыкмеціў на яго прыступках надта ж засмучаную дзяўчынку. Па-вясковаму, па-наску засмучаную. І на выгляд, падобна, нашую, вясковую. Кранальна кірпатую, з ластаўчыным рабаціннем на твары і носе. Сцяўшыся ў камячок, падкурчыўшы пад сябе ногі, яна сядзела на каляровым мармуры ўваходу ў банк, нібы куранятка, згубленае і разгубленае сярод стракатага кветніка і высокай травы.

Цяпер жа, у часе выканання абавязкаў шпіёна, я ўбачыў яе там жа. Начавала, ці што? На хвілінку забыўся пра свой ганаровы абавязак быць пастухом, пасвіць падпалкоўніка-куратара. Прыгледзеўся да дзяўчынкі. Яна ледзь не румзала, але была не адна. У атачэнні зноў жа падобных да амаль вясковых кабет, што, бы куры-квахтухі, тапталіся каля яе. Ужо на наступны дзень у “Нью-Ёрк таймсе” было надрукавана: дванаццаці- ці чатырнаццацігадовая дзяўчынка, фермерская дачка, збегла з дому і прыбілася да Нью-Ёрка. Да банка. (Добра ж удумала, куды прыбіцца). Жанчыны сабралі грошы і правялі яе дахаты.

Адразу ж узгадалася маё беспрытульніцтва на Айчыне. За намі, шматлікімі пасляваеннымі тады сіротамі, безбацькавічамі, міліцыя палявала, нібыта за зайцамі ці пацукамі. Адлоўлівала. Міліцыянт пытаўся:

- Галодны?

Чаго пытацца, зразумела, галодны.

- Макароны па-флоцку будзеш есці?

І, ведаючы ўжо адказ, міліцыянт нахіляў галаву, заціскаў маю галаву, як абручамі, паміж каленяў і пачынаў карміць макаронамі па-флоцку - секчы па карку даланёй так, што і няз’едзенае пырскала ў паветра і ў штаны. А каб хтосьці тады пакарміў ці даў якога рубля - гэта, пэўна, было б не па- амерыканску. Мо якраз дзеля гэтага варта пахадзіць ў шпіёнах па вуліцах, авеню і пранумараваных стрытах Нью-Ёрка.

Мне, як цалкам савецкаму, ні ў якім разе нельга расслабляцца. З маленства, з малаком маці і каровы ўваччу плакат: “Вораг не дрэмле”, і хаця я не бачу варожасці, але і сустрэчная прыязнасць можа быць удаванай, чыста нацыянальна-амерыканскай. Жанчыны каля дзяўчынкі ўвогуле ні на цэрэушніц, ні на фэбээравак не падобныя. Ды толькі хто ведае, пад якім абліччам, якой усмешкай сёння замаскіраваны шпіён. Падобны, не падобны, ідзі разбяры-зразумей, знайдзі некага, здалёк адразу падобнага да шпіёна. Пакажыце мне хаця б аднаго, а з другога боку - варта толькі ў люстэрка паглядзець. І выгляд жа зусім не шпіёнскі, а раблю шпіёнам.

Гэта мне не інакш нагадана бясконцым, амаль эратычным рухам і жарсцю няспыннага гону легкавікоў. Яны, амерыканцы, зноў жа, таксама ездзяць не па-нашаму. Вучыць і вучыць іх трэба. Бягуць шчытнымі шэрагамі, як рымскія легіянеры, закаваныя толькі ў метал ды на гумавым хаду. Пруць, нібыта крыжаносцы на Чудскім возеры. Па-вайсковаму, не парушаючы палоснасці, паслухмяна спыняюцца пад чырвоным вокам іх дзыбатага камандзіра. А як толькі тое вока падміргне ім, зноў жа паслухмяна і цішком кідаюцца ў эратычныя гоны і бегі, у адной звязцы.

Не, нашыя не такія. Мне нязвыкла. Нашыя, калі едуць, то даюць куродыму. Літаральна, без дурняў, даюць куродыму і дразда на ўсю Іванаўскую. І з дымам, гукам і рыкам, нават мацерным. Але ўсё гэта, прабачце, ці не сённяшняя памінальная абстракцыя ўжо, бурклівасць, а мо і асінавы кол свайму мінуламу, што грэшна. Грэшна таптацца на былым, на магілах і танчыць там, ладзіць гулі, скокі, казіно, ядальні, расперазвацца чэравам, падобна «Поедем поедим» у Курапатах. Адрыгнецца, бокам выпрэ, кутніцай, кілой і ракам да дзявятага калена будзе караць манкуртаў і зомбі, сугнееў і злыдняў, забыўшых сябе, зняважыўшых памяць нябожчыкаў, продкаў, бацькоў.

Застаюцца адзаду, змяняюцца, адбягаюць і зноў набягаюць амерыканскія авеню, стрыты і пранумараваныя, як у нас нумаруюць казённую мэблю, нерухомасць, нью-ёркскія вуліцы. Так, як мы ідзем, заяц скідвае петлі, кругамі ходзіць воўк, кружыць коршак над сялянскай сядзібай у пошуках спажывы. Такая ўжо звярына-птушыная доля шпіёнская - воўка кормяць ногі. Хаця, гавораць, сёння сэнсу шпіёніць, біць ногі і тлуміць галаву - нуль цэлых і нуль дзясятых. Усё на слыху, усё на бескасцёвым языку, мове газет, радыё і тэлебачання: бла-бла-бла. Усё ўжо прашпіёнена, на блакітным сподачку, усяму свету па сакрэце абвешчана. Выведана, як на Айчыне, украдзена. Але раскрадзена то раскрадзена, а крадуць. Нешта, значыць, застаецца. Невычарпальны айчынны самабраны абрус. І сярод шпіёнаў і выведкі беспрацоўных няма. Хутчэй наадварот, як кажуць, былых разведчыкаў і кадэбэшнікаў не бывае. Усе пры справе, пад крылом дзяржавы. Бо за сваімі вока і вока трэба мець і мець. Хаця б дзеля ўведання, дзе што ляжыць ці стаіць, каб самім скамуніздзіць. Вока і адвечнае паганяла заўжды трэба мець, а то і хрэн за мяса перастануць лічыць.

І вось ці не тут той заўсёды зламысны сабака закапаны: як пры такім воку, наглядзе, такой незлічонай раці вартаўнікоў прашляпілі, прагледзелі не што-небудзь дробненькае, а краіну, дзяржаву. Адну шостую частку свету. Няйнакш памаглі самі вартаўнікі разам з крамлёўскай хеўрай. Як гавораць, хто на чым сядзіць, хто што вартуе, той гэта і крадзе.

Мэдысан авеню, пятая авеню, Цэнтральны парк паміж імі, Тайм-сквер, Эмпайр Стэйт Білдынг, Брадвей - усё змяшалася ў беднай галаве палешука. Хаця Брадвей з гэтай мешаніны выбіваецца. Надта ж на слыху паўсюль. Выбітны працягласцю - дваццаць пяць кіламетраў, чвэрць даўжыні Сталінграда ці Валгаграда, як наша, па асацыяцыі і блізкасці па назве Даўгабродская. Была колісь Даўгабродская, перайменавалі ў Казлова, і стала Казлабродская. Але паміж нашым Казлабродам і нью-ёркскім Бро­дам, амаль адэска-бабруйская розніца. Іхні Брадвей і непадалёку ад яго Ўол-стрыт, апендыкс, накшталт нашых кароткіх Сацыялістычных тупікоў. А тут сусветная знакамітасць, прыстанішча разбэшчаных лайдакоў, музей і выстава ўолстрытаўскіх банкаў, банкіраў, мільёншчыкаў і мільярдэраў, якія, небеспадстаўна пагаворваюць, і ходзяць не па асфальце, не па бруку, а па алмазах і брыльянтах - чаму ў іх вечная патрэба абутку, падэшвы туфляў не трываюць у бедных і няшчасных. Імгненна зношваюцца ўшчэнт на алмазах бруку.

І сапраўды, бедныя і няшчасныя тыя, каго я бачу цяпер на Ўол-стрыце. Ніколькі і нічым не выдаюць на багацеяў. Ідуць не надта вялікімі купкамі. Як пазбягаюць і староняцца адзін аднаго. Крочаць лена і, як мне здаецца, разморана, нібыта апоўдні ў сонечным зацішку ці ў надвячоркавым спакоі каровы з пашы, раскарачаныя ад лішку малака ў вымені, - ледзь жуйку не жуюць. Туфлі не зношаныя, апрануты, падобна, беднавата, але чысценька, па-старэчы чысценька, дагледжана. Падэшвы спраўныя, а твары ўжо добра зношаныя, пабітыя ці то моллю, ці то ўзроставай грэчкай, іржой.

Неяк да гэтага я бачыў, як па Ўол-стрыце і Брадвеі шпацыравалі зусім іншыя людзі. Маладыя і падцягнутыя, мадняцкія, з іголачкі апранутыя, так што і пылінкі на іх не было. Сапраўдныя янкі ці дэндзі-мільёншчыкі і мільярдэры. Але мне патлумачылі, што гэта простыя банкаўскія служачыя, клеркі. А папраўдзе міліянеры і міліярдэры вось такія непаглядныя і каржакавата затруханыя - старыя казлы. Сціплыя і ціхія амерыканскія Альхены - як расійскія Абрамовічы ды Гусінскія з Беразоўскімі. А не­паглядныя таму, што няма чаго на іх глядзець. Глядзіце на іх даляры. І я і думаць не мог, што сярод іх ёсць нехта з ЦРУ ці ФБР, якія цікуюць за мной і куратарам, амаль ужо сапраўднымі, спрактыкаванымі працаўнікамі мяча і шчыта.

Зусім іншая справа і карціна чакала нас у Цэнтральным парку Нью-Ёрка, вельмі дагледжаным і напакаваным маладым і спартыўным людам, белым і чорным. Не мітуслівым, не гаманкім, сур’ёзна і працавіта адпачываючым. Адны палёжвалі на зялёнай траве-мураве пад шатамі задумліва-шапаткіх дрэваў. Другія ўдумліва тапталі шматлікія сцежкі, гонячыся за доўгажыхарствам і здароўем. А той-сёй, хлопец і дзяўчына, накаціста імкнулі ў мінулае, а мо і будучае на старажытных амерыканскіх паштовых дыліжансах, карэтах і кабрыялетах, запрэжаных двума ці нават тройкай конікаў. Што было незразумела - паўсюдная адсутнасць шыльдаў нашага паркавага і скверавага кшталту: праход забаронены, па клумбах не хадзіць, кветкі не рваць, на траве не ляжаць, ды іншых. Як, дарэчы, на ўсім нашым шляху па Нью-Ёрку нас ні разу не загналі пад зямлю, ні адзінага падземнага пераходу, што так люба Айчыне. Псіхалогія.

І ці не тая ж псіхалогія ўладарыла ў парку. Дваццаць першае, хаця яшчэ дваццатае стагоддзе вытыркалася, паказвала свой твар, настальгічна плакала і смяялася сярод аціхлых дрэваў, бесклапотна, але сур’ёзна занятых адпачынкам у выходны дзень людзей. Я мімаволі страпянуўся і паплыў, паплыў у свой пачатак, у сваё хаця і дзетдомаўскае, але светла- бестурботнае галапузае дзяцінства.

Было падобна, што мяне падымалі і неслі. Трубныя архангелаў і анёлаў гукі, чыстыя гукі мінулага і будучага нараджаліся і пачыналіся не з зямлі, а з неба. Павольна слізгацелі, хмарава луналі ўгары, дасягалі долу. І, няздольныя справіцца з чысцінёй, напалам і ўзнёсласцю, прападалі, хаваліся ў вушастых медных капялюхах раструбаў духавога аркестра. Ганарліва наструненых шляхетных горнаў і падтакваючых ім падбрэхічаў альтоў, па-вясковаму задумлівых няспешных і памяркоўных тэнараў, усёпераможных і ўпэўненых у сабе брухатых басоў. І зноў аказвалі сябе ўвайшоўшыя і адразу ж вызваленыя з металу. Захоўваючы нябеснасць, залатымі зайчыкамі, што вольна разбягаліся паўсюль, палюбоўна дападалі да лістоты, шатаў і макавак дрэваў, ператвараючыся ў аціхлых на тую хвіліну хуткіх крыламі птушак. Галосячы іх боскімі спеўнымі галасамі, якія ўхвальна слухалі, звесіўшы галовы ўніз, хвастатыя - распушаным хвастом у неба - вавёркі.

Гэта была застыглая, затоеная ў часе музыка таго местачковага дзетдома, у які я трапіў. І, пэўна, не толькі дзетдома. Аркестр духавой музыкі прабегся па лёсе ці не ўсяго майго казённага і хатняга пакалення:

В городском саду играет духовой оркестр,

На скамейке подсудимых нет свободных мест...

Ці не гімн гэта маленства, сталення самога майго, нашага некалі былога часу, калі па ўсіх парках, скверах, на ўсіх танцпляцоўках ігралі ў большасці толькі духавыя аркестры, праз млявую тамлівасць якіх дзяўчыны станавіліся жанчынамі, а падлеткі, юнакі - мужчынамі.

І мяне па прыездзе ў пасялковы дзетдом сустрэлі і ацанілі - да якога духавога інструмента я прыдатны.

- Труба, - мовіў хтосьці з купкі сустракаючых.

- Не, губамі не выйшаў. Таўставатыя.

- Тады бас.

- І тут не падыходзіць. Танкаватыя.

- Тады ні на што не годны. Ні ў кутніцу, ні ў Чырвоную Армію.

Як у ваду глядзелі. Непрыгодны я быў да музыкі і музыкаў, як і да Чырвонай Арміі. Не было слыху. Строем не здольны быў хадзіць і каманды не разумеў: як гавораць - сена, салома. А сама музыка чаравала. Абуджала. Нешта накшталт коціка ці злодзея, духоўнага злодзея, мімаволі пранікальнае ў чалавека. Так яна ўзяла і маіх дзетдомаўскіх хаўруснікаў. У пасёлак прыйшла разам з войскам, што на нейкі час спынілася і квартаравала там. Войска мела свой духавы аркестр, гукі якога імгненна спустошылі дзетдом. Вайсковыя музыкі, уражаныя апантанасцю захаплення зусім не дзіцячых вачэй, што спазналі вайну і смерць, вырашылі падарыць ім свае інструменты, самім жа на вайну пайсці паміраць без музыкі. Пакінулі ў памяць пра сябе палескім сіротам свой трафейны духавы аркестр і тым адным з іх прызначылі будучы лёс, другім жа - проста магчымасць нечым заняцца. Зарабіць на курыва ці цукерку, правесці свайго ж равесніка пад крыж на местачковыя могілкі ці на станцыю да цягніка. У самастойнае жыццё.

Неба цешыла, лагодзіла сябе і людзей музыкай, жывым і рухомым ды­ханием і духам свайго жытла, невычэрпным, неабсяжна вялікім і велічным, што абдымкава прыпадала, паланіла і песціла ўсё існае на матухне Зямлі. Абуджала яе ззянне, прамяністасць яе блакіту, патрабуючы ў адказ таго ж самага. Такой жа ласкі, пяшчоты. Каб там, дзе гэтае зямное і нябеснае сыходзіліся, зачыналася вясёлка, што каляровай музыкай ахоплівала і агучвала, асвячала неабсяжную бясконцасць нашага будучага, у якім не зводзіўся б дух і дыханне той жа музыкі, каб чалавек назаўжды стаў носьбітам, суседам, жытлом, захавальнікам вясёлкі, струннай яе музычнай цноты.

Не, толькі дзеля гэтай сустрэчы ў Цэнтральным парку чужой, а мо і не надта прыязнай краіны варта было пайсці ў шпіёны, пагуляцца, як у маленстве, з небам і зямлёй. Хаця духавы аркестр тут быў зусім гукава і знешне нават не падобны да нашага дзетдомаўскага. Яднальнымі заставаліся толькі захлісты і захлынанні знаёмай, роднай мне радасці і скрухі, стоенай у ім. Узнёсла чыстыя і бязмежна кранальныя, без фальшу. Ігралі ўкраінцы. Маладыя ружовашчокія твары парубкаў, а каля іх - кроў з малаком маладзіцы. Стракатасць вышыванак, сарочак, паясоў, запарожскія чубы, вусы і бездакорна бліскучая, зіхатлівая медзь інструментаў - не інакш, як і мы, крэйдай драілі і суконкай паліравалі. І дыхалі, дыхалі на іх, дыхам сваім надавалі спеўнасці ім.

Амаль нашы людзі, суседзі з Нью-Ёрка. Нашы, але зусім не нашы. Мяне яшчэ раней папярэдзілі, каб я, крый Божа, не загаварыў каля іх на рускай мове. У лепшым выпадку зганяць і затуркаюць. А то і пабіць могуць. І я быў хаця і сярод іх, але стоена, маўкліва, як сапраўдны шпіён і паляшук - толькі вачыма, вушамі і крыху сам не ведаю чым, мо сцішанасцю, нібыта пры ўваходзе ў бацькоўскую хату пасля доўгай разлукі, дыхання.

Сярод іх, пэўна ж, былі і службоўцы, звязаныя з ЦРУ і ФБР. Няма вяселля без нячысціка, чорта і дзіва. Былі, я ўпэўнены, бо ці не ўсе хахлы зацятыя не толькі ў працы, але і ў службе. Толькі я быў супраць гэтага, так ужо выхавалі, нягледзячы ні на што - здрады, ссучанасці мы не трывалі. Ледзь што, адразу ж ладзілі цёмную. Мо таму з мяне такі няўдалы шпіён, ці то мы, палешукі, увогуле як шпіёны нікуды нягодныя. Ці то ўсе шпіёны за намі ў нядзелю звяліся, ні ЦРУ, ні ФБР мышэй не ловяць. Крыўдна нават. Гады ў рады выправіўся бедны паляшук у шпіёны, і тут яму не шанцуе. Так ужо нам наканавана.

Але ж у Цэнтральным парку, непадалёк ад украінскіх музыкаў, здаецца, пашчасціла. Знайшоўся такі-сякі, падобна фэбээравец ці цэрэушнік, хаця і чарнаскуры. Адліты з ваксы, адны далоні і зубы блішчаць, паказальна мажны. І крошкі сабраў - шпіён. Асабліва ўначы пры месяцы, ды і ўдзень жа чорнае парушыць і засціць вока. Я прыкмеціў яго яшчэ раней, ці то на пятай, а мо і на шостай авеню. Ён цягнуўся следам за намі, маім куратарам і мной, спыняўся, калі спыняліся мы. Пільна прыглядаўся да тых, хто крочыў побач з ім, у тым ліку і да нас, маскіраваўся цікаўнасцю да сметнікавых урнаў.

Тут варта адзначыць, што амерыканцы ў вулічным абыходку не надта ахайныя. Як знарок, смецце стараюцца кінуць міма сметніцы, амаль як і мы. Лічаць, чыста там, дзе прыбіраюць. І ўначы Амерыка прыбірае ўсё дзённае. Але пасля дажджу асфальт каля урнаў і самі урны расцвітаюць, нібыта клумбы, кінутымі зламанымі, а часам і спраўнымі парасонамі. Амерыка, як кажа шафёр нашага прадстаўніцтва. Яе б на Палессе ці ў Мінск, мы б навучылі хаця б парасоны паважаць і свабоду любіць.

Негр не абыходзіў ніводнай сметніцы, корпаўся, нешта вышукваючы ў іх, але парасонамі відавочна грэбаваў.

Ён неадступна следаваў за намі па авеню, стрытах і ў Цэнтральным парку. Украінскіх музыкаў абачліва мінуў бокам, мо быў расійскім неграм? Затрымаўся, распужаўшы на дрэвах вавёрак. Прымусіў іх ваяўніча, трубна ўскінуць угару іржавыя хвасты. Схаваўся ў маладым падросце кустоў. Доўга корпаўся там і нешта мармытаў. І зноў крочыў за намі. І я пры першым жа сутыкненні з куратарам на межава сярэдзінным падзеле нейкай авеню ці стрыт, наструнена, як наш разведчык Абель і амерыканскі шпіён, лётчык Паўэрс на мосце пры двухбаковым узаемаабмене імі, падаў яму знак. А пры непасрэдным кантакце паведаміў:

- Ёсць падазроны. Нас вядуць. За намі сочаць.

- Хто? - амаль радасна выдыхнуў куратар, бо, пэўна, абрыдла зацягнутая і без перашкодаў гульня ў выведку. Я кіўнуў яму на негра, які на той момант прыпаў да сметніка, нешта ўсё ж дастаючы адтуль і хаваючы ў добрых памераў цэлафанавым пакеце.

- Не. І блізка не, - астудзіў маю пільнасць куратар. - Звычайны гарадскі валацуга, бяздомнік, бомж. Такіх на свеце пятнаццаць адсоткаў - ніколі не рабілі нідзе і рабіць не будуць. Бачыш - бляшанкі алюміневыя збірае з-пад “кока-колы” і “пепсі”, як нашы бамжы пустыя бутэлькі, а яшчэ і ўкрадзе што-небудзь.

Як у пацвярджэнне гэтага, міма нас пратупацеў яшчэ адзін негр: размахваючы ці не японскай сталі дарагімі нажамі з крыкам, які мне пераклаў куратар:

- Танна, таму што крадзена. Танна. Таму што крадзена.

- Во, бачыш, - зноў жа радасна мовіў куратар, - самыя звычайныя дармаеды.

І мы патэпалі далей.

А сёння я ў одуме пра тыя пятнаццаць адсоткаў амерыканскіх дармаедаў. Абкласці б іх падаткам на дармаедства - азалаціліся б. Акрыяла б адразу дзяржава, забагацела. Няма на іх нашых правадыроў, эканамістаў і мысляроў. Атамныя станцыі будуюць.

Так ішлі мы, ішлі чужым сонцам смаленыя і апечаныя. Хаця гэта мне ўжо абрыдла. Але ж беларускія, палескія шпіёны трывушчыя і цягавітыя. Як пра нас, паляшукоў, кажуць: такія ж людзі, толькі са знакам якасці. Кожную справу даводзяць да заканчэння яе ці сябе. Выжыльваюцца да апошніх гізунтаў - пакутнікі часу, гісторыі, мо таму і пазбаўленыя зямлі, мовы і ці не імя. Адным словам - беларусы.

Недзе, мо на Тайм-скверы, маладзенькія амерыканскія прыгажуні, пяць-шэсць дзяўчатак школьнага ўзросту, даволі спрактыкавана, з зусім не падлеткавым веданнем справы круцілі яйцы прэзідэнту Рональду Рэйгану. Рэйган быў кардонны, з пап’е-машэ, але зроблены грунтоўна, пераканаўча натуральна, як усё, пэўна, у Амерыцы. На ўвесь свой, а мо трошкі і падбольшаны рост, з традыцыйна-прытворнай усмешкай на пародзістым твары. Смяяліся дзяўчаты і з асалодай, нібыта гэта адбывалася на самой справе, жмурылі вочы і падміргвалі прахожым, у тым ліку і нам.

Сярод іх ужо дакладна не магло быць шпіёнак, не той профіль. Але не той, не той, а з другога боку бывае, што і палка страляе, і дзеўка раджае. Варта толькі ўзгадаць зноў жа Марлен Дзітрых, Мата Хары, Како Шанель, баранэсу Будберг ды і выбітную акторку трэцяга рэйха рускую Вольгу Чэхаву. Нічога ўжо не кажучы аб прафесійных куртызанках старажытнасці і нашых дзён. Ці не таксама ж яны круцілі яйцы выведкам усяго свету.

А сапраўднага цэрэушніка ці фэбээраўца, як паведаміў мне мой вядучы, я правароніў. І што тут дзіўнага і нават крыўднага. Мусіць, таму, што быў ён надта ж кідкі, сам прасіўся ў службоўцы мяча і шчыта, у нашу Лубянку. А я паўдня вочы праглядзеў, выдзіраў, шукаў яго, нібыта тую сякеру пад лаўкай.

Упершыню ён намаляваўся перада мной пасля памылкі з неграм. На самой справе намаляваўся, карцінна стоячы на пешаходным пераходзе, круцячы галавой, як певень на плоце, толькі без кукарэку. А так певень і певень, сам паглядны, фігурысты і нават гожы, кідкі, нецярпліва рухавы сярод спакойна і сціпла паводзячых сябе прахожых. Я яшчэ падумаў, чаго выдзыгаецца чалавек такога сталага веку, высакародна пасярэбраны, сівых у плаціне доўгіх валасоў, што выбіваліся з-пад шырокаполага стэтанаўска- каўбойскага капелюша. Магнітны быў чалавек. Чапляў вока відавочнай прыналежнасцю да адмысловых службаў. Я мімаволі заглядзеўся на яго і мо таму страціў пільнасць і нюх.

Наступным разам ён кінуўся мне ў вочы пасля таго, як мы пакінулі Цэнтральны парк. Куратар, пэўна, каб збіць з тропу тых, каму быў цікавы, забег у краму грузіна Жоры, які гандляваў электронікай па даволі танным кошце. Оптам пастаўляў яе і ў наша прадстаўніцтва. Я бываў у яго краме і раней разам з куратарам і здзіўляўся, да чаго ж яны знешне падобныя, грузін і беларус, як аднаго замесу і заводу.

Абодва аднаго росту і аднолькава плячыстыя. Любяць гаварыць рукамі, жэстам. А галоўнае, як грузінскія вочы падобныя да паляшуцкіх. Чмяліна-жывыя, з іскрынкай, каляровым бляскам, хуткія, прыязныя, але выпрабавальна-абмацваючыя субяседніка. Па ўсім, Жорава электроніка была выдатнай якасці і вельмі чуйная. Жора ведаў усе маючыя быць падзеі далёка наперад. Цяпер жа ён, як сказаў мне куратар, паведаміў яму, калі мы паляцім з Нью-Ёрка дамоў, што нам яшчэ было і блізка невядома.

Я ж паказаў куратару чалавека, які нецярпліва наразаў кругаля каля крамы:

- Другі, нават трэці раз бачу яго, ці не ад самага Цэнтральнага парку ідзе па нашым следу.

Куратар наўскідку зірнуў у яго бок і прызнаў, пэўна: свой сваяка сапраўды бачыць здалёк.

- Ён! Чаго раней маўчаў?

- Не мог паверыць, надта ж усё проста і відавочна.

Я ўперыў вочы на выкрытага ўжо. Той адчуў мой погляд і, не хаваючыся, падміргнуў мне. Але я ўсё яшчэ не мог даць веры, што і наша цяля можа воўка злавіць, і калі не з’есці, то добра пакусаць. Амерыканскі шпіён, наглядчык, мо таму, што я яго прыкмеціў і разгадаў, падабаўся мне. І чым далей, тым болей. І во дзіва, ці не ведаў я яго раней, здаўна, на Радзіме яшчэ. Бачыў у замежных амерыканскіх кінастужках. У вестэрнах. Ягоная постаць нібыта сышла з экрана каўбойскага фільма, якія на тую пару палюбіў і адзіна мог глядзець з замежнага і айчыннага кіно.

Жывы каўбой, вясёлы і лагодны, толькі без каня, стрэльбы і пісталетаў, і не ў саване ці ў прэрыях, каля салуна стаяў на бруку шматмільённага горада, сучаснага Вавілона. Блакітнаджынсавы, у каўбойскім абутку, у чаравіках з доўгімі халявамі ці чобатах на высокіх абцасах з меднымі, накшталт сапраўдных шпор, набойкамі быў яўлены мне. А куратар даводзіў да мяне азы выведкі:

- Каб ведаў, наружка не заўсёды вядзецца скрыта. Бывае і выклікальна адкрытая. Таптун знарок падстаўляецца, каб нерваваць, выклікаць разгубленасць і давесці да глупства, самавыкрыцця аб’екта назірання.

Я не адгукваўся на яго словы і не пярэчыў яму. Засмучала іншае. Мне было крыху непамысна ад таго, што сучасныя каўбоі пайшлі ў звычайную выведку, у шпіёны. Кіношная і кніжная памяць дзяцінства пра іх абуралася і пратэставала. Нешта ўсё ж было ў ёй мройнае, дзіцяча-жаданае пасля маёй мары пайсці ў шпіёны. Ці не трапяткое нават. Нешта карэнна- знаёмае, побытава-роднае. За чым цьмяна праглядваліся з тла пражытага піраты, гуліверы, ліліпуты, следапыты, фіністы ясныя сокалы і, безумоўна, амерыканскія індзейцы, нечым падобныя да палешукоў, якімі нас яшчэ са старажытнасці лічылі ў адукавана цывілізаваных краінах.

Я амаль уяўна адчуваў, як прачынаецца і мацнее, смыліць, трашчыць і рвецца мая заскарузлая ў гадах, у наплывах дробязяў жыццёвай мітусні памяць. Зносіла вечка, зрывала дах. Таму што пад імі хавалася зусім іншае жыццё, летуценна і мройна набытае ў асляпляльным горача апечаным і асвечаным маленстве, у якім я няздольны быў прырасці да гэтага свету, быў прыхаднем з іншых светаў. Светаў Вальтэра Скота, Фенімора Ку­пера, Янкі Маўра, Якуба Коласа. Хаўрусаваў у краіне райскіх птушак з палескімі рабінзонамі, апошнім з магікан, вершнікам без галавы, Зверабоем і Фіністам - Ясным сокалам.

Усё змяшалася і скруцілася, збілася ў славуты паляшуцкі каўтун у дрыгве і багне родных балотаў, бароў, дуброў і гаёў - на пашчапаным сякерай бацькоўскім парозе. У вар’яцкім бегу пазначанага мне цягніка да прызначаных мне, загадзя расстаўленых вакзалаў. Але мая дарога са стралою пракладзенымі сталёвымі рэйкамі маёй будучыні, падобна, недзе падманула мяне, пацягнула ці не ў тупік. Паманіла, пацвяліла, захапіла - кінула чыгуначным металёвым башмаком пад колы вагона на чужой, адчужанай ад мяне станцыі новага Вавілона, у якім я раблю шпіёнам, дзе мне наканавана ўсё ж сустрэцца са сваім паляшуцкім дзяцінствам, зачараванасцю жаданых, але схаваных ад мяне светаў. Спатыкнуцца, як некалі на родным балоце таксама не чужым мне пасланцам іншых зямель - камені майго жыццёвага і пажыццёвага спатыкнення.

Каўбой пры ўсёй яго кіношна-амерыканізаванай каўбойскасці на самой справе нечым быў падобны да індзейца. Індзейца і каўбоя мінулага кіно. Не сённяшніх крывавых баявікоў Галівуда і не менш крывавых расійскіх бандыцкіх мыльных серыялаў, што апанавалі не толькі тэлескрыні, а ўвогуле мастацства - і кіно, і літаратуру. Дух і дых культуры. Збілі з панталыку і тропу піпл. Калялітаратурныя незадаволеныя дамачкі-пісучкі і такія ж пісукі мужчынскага роду адчулі, ўзялі след халяўна-кіношных дэтэктыўных грошай, і адзін за другім кляпаюць дэтэктывы-сцэнарыі з выкарыстаннем фрэйдаў сучаснага псеўда-псіхааналізу раман за раманам: хавай, быдлячы піпл. Ці не таму, што сустрэлася штосьці знаёмае па былым яшчэ сапраўдным мастацтве і жыцці, вяртанне колішняга вестэрна і каўбоя, хаця і шпіёна, мне здаліся добрым знакам, што неўзабаве ў нейкім родзе і пацвердзілася.

- Ну, што ж, - мовіў куратар, нязводна гледзячы на таптуна-каўбоя, - калі танцаваць, дык і кружыцца. У адкрытую дык у адкрытую. Пагуляем, паглядзім, чые нервы мацнейшыя.

І пачаліся іх танцы і гулі. Куратар амаль рэверансна, як кавалер барышню, запрасіў свайго ворага на першы круг - танга, вальса, румбы? І той з нізкім прыседам, толькі не махаючы насоўкай, прыняў запрашэнне. Куратар павярнуўся да мяне, загадаў:

- Чакай мяне тут.

І пайшлі яны, як шэрачка з машэрачкай, пругкай моладзевай хадой па абыякавым да іх гульняў і танцаў Вавілоне. Горад жа, пэўна, ужо даўно прывык да шпіёнскіх відовішчаў, не замінаў і не пярэчыў ім: чым бы дзіця не цешылася, абы грошы плаціла..

Да мяне куратар вярнуўся недзе праз гадзіну. Цэлы, з непашкоджаным тварам і з нерасхлістанай вопраткай. Прыехаў на таксі. Я не стаў пытацца, куды ён падзеў свайго паплечніка. А “Нью-Ёрк таймс” у бліжэйшыя дні нічога не паведаміла пра безыменных нябожчыкаў, трупы якіх знойдзены ў новым Вавілоне.

Набліжалася завяршэнне маёй шпіёнскай кар’еры. Мы падышлі да самага звычайнага, у некалькі паверхаў будынка, мо, у параўнанні з іншымі, і непагляднага. Яшчэ не заходзячы ў сярэдзіну яго, вонкі, на вышараваным шампунем асфальце я адчуў, як нешта незразумелае, не датычнае маёй шпіёнскай работы пачало лёгенька ды з усіх бакоў ахопліваць мяне, нібыта мякка воглы і ласкава цёплы павеў ветру птушку. Мозг сярод дрымоты страпянуўся, як пад першым сонечным чырвоным, але халаднаватым пром­нем, нібыта сонца пазяхнула абяцаннем цёплага дня. І птушка пазяхнула ў адказ, і я пазяхнуў нечаму ці некаму, што спачатку неадчувальна, але ўладна, ціхмяна абвалоквала мяне.

Хтосьці незнаёмы, а мо і наадварот, добра знаны, прачынаўся, выдаваў сябе ў чужым замежным горадзе, краі. Прачынаўся, пацягваўся, абдымаў і абдаваў мяне забытым дыханием роднай бацькоўскай хаты, прапаленай пад хлеб ці грыбы печы, цьмянай прахалодай сенцаў, сырадоем хлява са сцельнай будучым цялём каровай. Прадчуванне цягавітасці і непарыўнасці жыцця, яго голасу, што падавалі бёрны, насычаныя жывіцай, не падсочаныя бёрны адгукаліся ранку, сонцу і пачатку новага дня, дыхалі борам у хаце і па-за хатай, дыхам стоеных у шчылінах іх цвыркуноў.

Гэта было дыханне спрадвечнага жытла, кублішча. Дыханне кніжак, што ў маленстве ўвайшлі ў мяне першай літарай і радком, а потым пяцісотстаронкава ўдзень, якія я праглынаў, еў, еў, ды не насыціўся, не даеў. Дыханне незабыўнага і нязбыўнага. Вечнай прагі маладога і сталага пазнання, падарожжа ў сусвет, космас і выведку. У ніколі недасягальную вабную краіну цудаў і таямніц.

Векапомная выведка сваёй і чужой душы, духу і дыхання свайго і чужога жыцця. Пранікнення ў іх патаемнасць. Вечнае змаганне жывога з нудой, мітуслівасцю побыту, з засцяроджанасцю вечнасці.

Але разам з гэтым нешта ў кніжнай краме не толькі ўсцешвала. Але і насцярожвала. Нешта не зусім здаровае, гарачкава-хваравітае хавалася на маўклівых паліцах з рускамоўнымі творамі. Нешта вычваралася там нядобрае, пагрозлівае, сцята ўгневана папераджальнае. Я тады не зразумеў - што. Усе кнігі суладна дыхалі друкарскімі фарбамі, клопатам іх творцаў, вытворцаў, разняволенасцю моў і словаў, неаспрэчнасцю свінцовых набораў, шрыфтоў, як апошнім, дарэчы, кропкава дыхае куля. Гэта я зразумеў, уцяміў значна пазней. Але да гэтага яшчэ трэба было дажыць. А тады, увайшоўшы ў сярэдзіну памяшкання, да якога мы з куратарам дабрылі, я быў захоплены і ўражаны духам і дыхам жытла. Наскім, родным, ці, як гаворыцца, рускім, славянскім духам.

Кніжная крама, сусветна вядомая сапраўднаму чытальніку друкаванага слова: кнігарня Віктара Пятровіча Камкіна. Расійскага ў свой час чала­века, апантанага кнігамі. Былога белагвардзейца, калчакаўскага афіцэра, які пранёс сваю апантанасць праз моры і акіяны, праз вавілонскае рознамоўе. І калі ў свой час у Амерыцы пайшлі яўрэйскія пагромы, парадокс біяграфіі і часу, бараніўся партрэтам правадыра пралетарскай рэвалюцыі У.І. Леніна, выставіўшы яго ў вітрыне сваёй кнігарні.

Вось так забаўляецца з намі час, пасміхаецца рассеяние моваў і народаў. Слова і кніга - таксама выведка вякоў і на вякі. За якімі невядомая і неспазнаная намі вечнасць зямнога духу і жытла. З’яўлення нас і сыходу. І таму свае, непадуладныя нам гулі з сусветам. Часам суровыя і нават крывавыя, але ў працяг сябе. З усмешкай Джаконды, прароцтвамі Дастаеўскага, займальнасцю Вальтэра Скота і Майна Рыда, загадкавасцю Булгакава, светлым смуткам Багдановіча - з адчуваннем, прадбачаннем нас у стагоддзях, у якіх мы не будзем смеццем у нашых зямных Вавілонах, у часе, што займальна і, пэўна, крыху грэбліва і здзекліва выпрабоўвае нас, вывучае і выведвае. Смеючыся на ўсе зубы, шпіёніць за намі. Змяняе сэнс, змест і напаўненне нашых біяграфій, прыстасоўваючы іх да патрэбаў часу, свядомасці і сумлення ладаў эпохі і гісторыі. Наканаваныя нам спадарожныя цягнікі, супынкі і канцавыя станцыі і вакзалы прыбыцця.

У дадатак, як пацвярджэнне гэтага - нездарма мой куратар з Лубянкі падводзіў мяне да шыльды з назвай вуліцы імя Бонэр, жонкі бацькі вадароднай бомбы Андрэя Сахарава, які адразу пасля выпрабавання той бомбы прапанаваў М.С. Хрушчову бахнуць ёю па Амерыцы. Але потым стаў прызнаным светам пацыфістам, гуманістам, змагаром з савецкім ладам, як і яго натхняльніца жонка А. Бонэр. У пару ім і знішчальнік, руйнавальшчык злачыннага камуністычнага ладу, сістэмы Аляксандр Салжаніцын. У яго, безумоўна, векапомна выкрывальнай кнізе “Архіпелаг ГУЛАГ” у кнігарні Камкіна была схавана інструкцыя змагарнай дзейнасці з капіталізмам і імперыялізмам для куратара, абярэжніка нашых дыпламатаў у ААН, што словам змагаліся за гуманізм, супраць усіх апартэідаў, дыктатараў, выведак, падкопаў пад волю і свабоду. Я ж у той час, як і ўся наша беларуская, савецкая дэлегацыя, адстойваў волю і свабоду народа Нікарагуа, не надта нават ведаючы, дзе тое Нікарагуа, з чым яго ядуць. Даць ёй бы свой адрас і папрасіць пазмагацца за свабоду маёй роднай айчыны, Беларусі.

Мае ж адчуванні нейкай няўтульнасці каля паліц рускамоўных кніг у кнігарні Камкіна былі небеспадстаўнымі. Камкін абанкруціўся. Нашчадкі звялі ці не ўсе яго кнігарні. Але гэта бяда не толькі Камкіна - свету, часу, веку, што загуляліся ў выведку, шпіёнаў, захварэлі на шпіёнаманію. Бацылы, вірусы і мікробы гэтай хваробы прачынаюцца і набіраюцца моцы зусім не ў занядбаных цяпер кнігарнях, якія канаюць і ці не сканалі ўжо, бо ў іх знікае дух жытла. Знакі і знакі гэтаму ідуць даўно, няспынна і з усіх бакоў. Ды такія, што і казаць - дых перахоплівае. Знямець хочацца. Нездарма ўсё ж у друку там-сям, хоць і цьмяна, прагаворваецца, што Аляксандр Ісаевіч, аўтар “Гулагу”, - найвялікшага каменя спатыкнення эпохі і імперыі - быў звязаны з канторай глыбокага бурэння. Праходзіў у ёй пад прозвішчам Вятроў ці Ветраў.

Па якіх спіралях рухаюцца нашыя цягнікі, на якіх арбітах расстаўлены нашы вакзалы. Гэта, па словах У. Чэрчыля, “загадка, загорнутая ў сакрэт і запакаваная ў таямніцу”.

Што ж, дакладней не скажаш. Камень спатыкнення скалыхнуў мяне і загадаў загадку. На жыццё, якое загарнула мяне ў сакрэт, адгадку шукаў у макулатуры. Сакрэт не даўся. Толькі сам я пахіснуўся і няўзнак прыхінуўся да таямніцы. Выведкі таямніцы, якой я ўжо, пэўна, ніколі не спазнаю. Але ўсё яшчэ спадзяюся. Спадзяюся, бо гуляюся ў пазнанне. Наркаманія якога, наркаманія выведкі існай, паўсядзённай, святочнай, будзённай, прывіднай і міфічнай прымушае мяне быць у свеце, сярод падобных мне, чалавекам. І я іду, іду па сваім жа следзе праз камяні спатыкнення, па сцежках, барах і дубровах, багне і дрыгве дзяцінства. Па апякаючай і чаруючай нас памяці, прагі загадак, сакрэтаў таямніц, няхай і марна прывідных. Іду на чужыне і дома, па тым, што наканавана і загадана мне вечнасцю - быць шпіёнам, хаця на кожным кроку выракаюся гэтага. Толькі ў галаве трымаю: назіраць і бачыць, слухаць і маўчаць. Чым не наш з вамі партрэт, партрэт беларуса сёння.

Пціч, 21 чэрвеня 2018 г.