Вінцэсь МУДРОЎ

АЛБАНСКАЕ ТАНГА

Аповесць

І

Спавітае ранішняй смутой сонца вісіць над гарбатай гарой, ружовай фарбай заліўшы азёрную роўнядзь. Там, на другім беразе, яшчэ пануе цень, і смута робіць невыразнымі рассыпаныя па горным схіле белыя будынкі Охрыда

- места, у якім ён правёў мінулую ноч.

Возера сапраўды вялікае. Мяркуючы па атласе аўтамабільных дарог, да Охрыда не меней за пятнаццаць кіламетраў. Міколу наогул мала кранаюць розныя там краявіды. За дзень, праехаўшы тысячу кіламетраў, ад іх мігціць уваччу Але тут, пабачыўшы ружовае люстра вады, спыніў машыну, вылез з кабіны, прыпаліў духмяную македонскую цыгарэту і зірнуў з-пад рукі на супрацьлеглы бераг.

Яшчэ рана. Палова сёмай па мясцовым часе. Сама пара прытапіць понаж газу і гнаць у бок Тыраны, ды вось жа - цяжка адарваць вочы ад ружовага дзіва, пазначанага на мапе як Ohrid Lake.

“Памежны пераход прамінай як мага раней, калі малыя злодзеі яшчэ ў ложку”, - казаў перад паездкай Сёмка Гармозін. Сябрук часцяком ганяў фуры на Балканы і наслухаўся пра албанцаў рознага страхоцця. “На перавалах ідзеш на першай перадачы, а малеча ззаду бяжыць, за борт чапляецца. Разразаюць тэнт і цягнуць усё, што пад руку патрапіць”.

Тэнт яму разрэзалі яшчэ ў Македоніі, на пад’ездзе да Скоп’е, але нічога не ўзялі. Дый што было браць? У фуры пяцьдзясят тысяч асобнікаў “Новага Запавету” на албанскай мове ды пара сотняў паралонавых матрацаў. Ёсць яшчэ дваццаць скрыняў з галетамі вайсковага рацыёну, ды яны надзейна заваленыя кніжкамі. Матрацы ён выгрузіць у Тыране, а кніжкі трэба завезці ў Дзіракастру. Гэта на самай мяжы з Грэцыяй.

Мікола аглядае азёрны прасцяг, робіць апошнюю зацяжку і заўважае, як нешта круглявае і няўклюднае выпаўзае з-пад кола.

- Куды ты, дурніца? - Мікола падхоплівае чарапашку, што мерыцца перапаўзці дарогу. Чарапашка не хаваецца ў чарупіну; перабірае лапамі, незадаволена круціць галавой. Мікола нясе дурніцу да прыдарожнага куста і заўважае яшчэ адну чарапаху: прысадзістую, шэрую, бетонную. Яна запаўзла на вяршыню пагорка і глядзіць на яго, Міколу, чорнай шчылінай стральніцы. Падалося нават, што там, у цёмным нутры, нехта ёсць, нехта цікуе за ім, магчыма, нават цэліцца з базукі... Мікола сядае ў машыну, паварочвае ключ запальвання, «вольва» мякка коціцца з гары, і з-за пагорка выплывае яшчэ адна шэрая пачвара. Каб выехаць з сектара абстрэлу, ён цісне на газ, стрэлка спідометра паўзе ўгору, і чарговы, спрэс змаляваны хлапечымі крамзолямі бетонны бункер паўстае перад вачыма. Нарэшце, на поўным ходзе, машына вылятае на перакрыжаванне, і сіні дарожны паказальнік з надпісам “Тігапё 122 km” прымушае схамянуцца і перавесці дыханне...

У нумары гатэля Мікола адразу ж распрануўся і стаў пад душ. Цёплы дожджык казытнуў спіну, крануўся падпахаў, гонкімі струменямі пакаціўся па целе, змываючы пыл балгарскіх, македонскіх і албанскіх дарог. Апошні раз ён мыўся пад душам два дні таму, у прыдарожным румынскім гатэліку, а таму нават застагнаў ад асалоды.

Праз чвэрць гадзіны, спавіўшы, як усходні султан, галаву махровым ручніком, Мікола ўпаў на ложак і заплюшчыў вочы. І адразу ж уваччу, як на экране чорна-белага тэлевізара, пабегла шэрая стужка шашы, цьмянай ртуццю бліснула рака на дне цясніны, і рукі, схапіўшы ў жменю коўдру, крутнулі руль. - Оф-ф! - вырвалася з грудзіны, і ён, задаволена ўсміхнуўшыся, кульнуўся на бок.

Страхоцці, пра якія распавядаў Сёмка, не спраўдзіліся. Малеча й сапраўды бегла за машынай, але ён адкупляўся таннымі цукеркамі, якія жменямі шпурляў у бакавое вакно. А вось самі дарогі тут зусім кепскія: вузкія, збітыя, лукаватыя, з кучамі смецця ў прыдарожных канавах. Асабліва цяжкім быў адцінак з Эльбасану да Тыраны. Давялося ўзбірацца на перавал вышынёй ніяк не меней тысячы метраў. Ужо на пад’ездзе да албанскай сталіцы, на разгоне, машыну занесла, і ён ледзь не кульнуўся ў бяздонную прорву. Вось і цяпер, змежыўшы павекі, згадаў глыбокую праваліну з бурлівай рэчкай на цёмным дне, і ў яго схаладнелі калені. І ў той жа міг уваччу паўстала ружовае люстра вады, на другім баку бязмежнага возера мільганулі дамкі Охрыда, і цёплая хваля неабуднага сну прыняла ягонае змучанае дарогай цела.

Прачнуўся ён адвячоркам. Доўга ляжаў, закінуўшы рукі за голаў, аж пакуль не стаў кешкацца ў пошуках цыгарэт. Цыгарэты ляжалі на століку, і давялося - з гучным крэканнем - падымацца на ногі.

За вакном шумела фантанамі, гула рэдкімі аўтобусамі і стракацела матаролерамі албанская сталіца. Адсюль, з дзясятага паверха, будынкі і дрэвы глядзеліся казачнай дэкарацыяй. Леваруч стаяў гмах, падобны да маскоўскага палаца з’ездаў, тут жа падпіралі неба спічасты мінарэт з гадзіннікавай вежай - такія вежы даводзілася бачыць у Італіі; пасярэдзіне раскінуўся шырокі пляц з фантанам і конным манументам (трэба будзе распытаць - каму пастаўлены), а праваруч, адкінуўшы даўжэзны цень, высілася паўкруглая будыніна з квадратнымі калонамі, на франтоне якой можна было ўгледзець кароткае слова «Bank». З выгляду Тырана не цягнула нават на буйны абласны цэнтр. Адно што шырокая магістраль, якая працінала пляц навылёт, выглядала па-сталічнаму манументальна.

Ад цыгарэты злёгку закружылася галава, і Мікола адчуў страшэнны голад. Можна было спусціцца долу і паесці ў гатэльнай рэстарацыі, але рэстараны простым беларусам не па кішэні. Звычайна, прыехаўшы ў нейкі замежны горад, ён сілкаваўся ў вулічных кавярнях. Стравы там недарагія, а таму больш смачныя. Мікола нацягнуў на плечы чыстую кашулю і яшчэ раз зыркнуў у вакно, выглядаючы - у які бок лепш пайсці.

Кавярня, у якую завітаў, была невялічкай. Тут было прыцемна, аднекуль са столі гучала музыка - вельмі чужая для ягонага вуха, - а з кухні ішоў непрыемны пах авечага лою. Пах быў яму знаёмы: у Балгарыі, куды пару разоў ездзіў, у вулічных шынках таксама гэтак пахла.

Наведнікаў тут сядзела няшмат. Два старыя албанцы ў белых лямцавых фесках пілі з малюпасенькіх філіжанак каву, ды яшчэ двое мужчынаў ягонага веку штосьці елі з вялікіх талерак у розных канцах шынка.

Чарнявы кельнер, а можа гэта быў і сам гаспадар кавярні, павітаўся з ім па-албанску, і Мікола моўчкі кіўнуў. Потым тыцнуў пальцам у разяўлены рот, паказаў на вялікую талерку, у якой ягоны сусед-албанец лена боўтаў лыжкай - едзіва, відаць, было гарачым, - і кельнер, зразумеўшы, што перад ім іншаземец, з лагоднай усмешкай запытаў: «Джувеч?» Гэтак, няйначай, называлася страва. Мікола зноўку кіўнуў і краем вока заўважыў, што наведнікі разам на яго зірнулі. Халадок непакою, што нарадзіўся ў горле, папоўз долу, засяродзіўся пад дыхавіцай. І адразу ж згадаліся па­рады Сёмкі Гармозіна: прыедзеш у Тырану, па вуліцах асабліва не цягайся і абедай у гатэльным рэстаране.

Мікола ўвабраў голаў у плечы, утаропіўся на сальніцу, а калі падняў голаў і агледзеўся, дык з апалым сэрцам заўважыў, што албанцы па-ранейшаму з дзіўным утрапеннем глядзяць у ягоны бок.

Кельнер прынёс замоўленую страву даволі хутка. Паставіў на стол талерку, потым прынёс палову цытрыны на сподку, шклянку і збан з нейкім напоем.

- Англі? Італі? Франц? - хуткагаворкай запытаўся кельнер, змахнуўшы ручніком крыхоткі з краю стала.

- Беларусь, - адказаў Мікола, а ўгледзеўшы непаразуменне на твары суразмоўцы, дадаў: - Гомель, - наіўна маракуючы, што албанец штосьці чуў пра гэты горад. Але, на здзіўленне, той знянацку сцепануўся і з панікай у голасе перапытаў: - Гомэл?

- Гомэл, Гомэл, - буркнуў Мікола, наліваючы са збана ў шклянку жоўтага, з памаранчавым пахам напою.

На хаду здымаючы хвартух, кельнер зазірнуў у кухню, штосьці крыкнуў па-свойму і выбег з кавярні.

«Ці не паліцыю пабег выклікаць?» - мільганула трывожная думка, але тут жа і знікла. Бо з якой нагоды яе выклікаць? З-за таго, што наведнік прыехаў з Гомеля?

Мужчына, які сядзеў непадалёку, прыязна яму ўсміхнуўся і выціснуў на едзіва сок з цытрыны. Мікола, падумаўшы, зрабіў тое ж самае. Страва

- густа запраўленае перцам рагу - апаліла рот і давялося спехам глынуць жоўтага напою.

Два старыя албанцы даўно дапілі каву, але з-за стала не падымаліся: нахіліўшыся адзін да другога, пра нешта шапталіся, раз-пораз пазіраючы на іншаземца.

Мікола згадаў, як летась давялося наведаць Бялград, і тамтэйшы серб, на добрай расейскай мове, распавядаў, што албанцы выразаюць з жывых людзей ныркі, а потым прадаюць амерыканцам. Памацаўшы далонямі тыя мясціны, дзе мусілі быць ныркі, Мікола з трывожным непакоем глянуў на ўваходныя дзверы.

«А можа чарнявы пабег па лекараў, што ныркі выразаюць? Прыйдуць, дадуць па патыліцы ды ў кухню зацягнуць. Там і зробяць сваю страшную справу», - тым часам з проймы кухонных дзвярэй вытыркнуўся мурзаты твар падшыванца з насунутым на вушы кухарскім каўпаком. Хлопец бліснуў чорнымі вачыма, пачухаў лоб апалонікам. Мікола кіўнуў мурзе ў адказ, і ў яго адлягло ад сэрца. Вельмі ж прыязны быў твар у падшыванца, да таго ж перапэцканы сажай. Відаць, гэта быў сын чарнявага кельнера, бо надта ж да яго падобны.

Кельнер вярнуўся хвілінаў праз дзесяць. І не адзін, а з нейкім высокім і худым, як жардзіна, мужчынам. Паказаўшы пальцам на іншаземца, кельнер з лямантам пабег на кухню. На кухні штосьці прыгарэла, і адтуль цягнула шызым куродымам.

- Добры вечар, - прамовіў даўгяла па-расейку, чым вельмі здзівіў Міколу.

Рот іншаземца быў забіты джувечам, і той замест прывітання баднуў галавой.

- А вы сапраўды з Гомеля? - албанец прамаўляў амаль без акцэнту.

Мікола спехам праглынуў непражаванае едзіва, прыпаў да шклянкі з

напоем, таргануў падбароддзем.

- А я ў вас вучыўся. У чыгуначным інстытуце. Трыццаць... - даўгяла ўзняў вочы да столі, зварухнуў бязгучнымі вуснамі - ...трыццаць адзін год таму.

Сустрэць амаль што земляка... і дзе... тут... у чужой, далёкай і дарэшты глухой краіне - гэта выглядала сапраўдным цудам. Мікола ўдыхнуў паветра, ратуючы апалены перцам рот, падумаў - што б такое сказаць у адказ, - і неўзабаве выдыхнуў:

- Так, у нас і тэхнікум ёсць чыгуначны, і інстытут.

Былы студэнт адкінуўся на прыслон крэсла, крыкнуў штосьці па-албанску, звяртаючыся, як бачна, да кельнера, і той выплыў з куродыму з пачатай пляшкай у руцэ.

- А я сяджу, галюся, а тут Далі залятае - брат мой... пазнаёмцеся, дарэчы. - Кельнер выцер аб хвартух рукі, і яны з Міколам парукаліся.

- Бяжы, кажа, чалавек з Гомеля прыехаў. Джувеч замовіў. Я нават не дагаліўся, кінуў усё і пабег, - даўгяла правёў далонню па падбароддзі, правая палова якога блішчэла, а левая сівела шчэццю. - Трыццаць гадоў ніхто з Саюзу не прыязджаў, а тут раптам такі госць, ды з самога Гомеля!

Даўгяла напоўніў маленькія, ледзь не з напарстак кілішкі.

- Фернет, мы яго разам з кавай п’ем, - патлумачыў былы студэнт, і яны ўтрох кульнулі па чарцы.

Напой быў даволі моцны, гаркавы на смак і пахнуў рамонкамі.

- Брат кавярню трымае, на пару з жонкай. І сын дапамагае, - даўгяла ізноў напоўніў чаркі, крыкнуў у бок кухні: - Фатос!

Мурзаты хлопец пужлівым крокам выйшаў з кухні, шморгнуў перапэцканым сажай носам. Няйначай, атрымаў прачуханца ад бацькі.

Мікола памацаў рукою кішэні пінжака, маракуючы - што ж такое падараваць хлопцу. Нічога прыдатнага пад рукой не было, і ён выцягнуў з нутраной кішэні 5-доларавую паперку.

- Пляменніка Фатосам завуць. «Герой» значыць. Добры хлопец расце. Толькі ўвесь час у яго штосьці на патэльні падгарае, - прамовіў дзядзька.

- На, Фатос, купіттт сабе што-небудзь. Больш, на жаль, нічога падара­ваць не магу, - Мікола прыцягнуў паперку, але хлопец адразу яе не ўзяў, з асцярогай зірнуў на бацьку і толькі пасля таго падхапіў грошы.

- У мяне таксама дома сын расце, толькі на пару гадоў старэйшы,

- выдыхнуў Мікола, адчуўшы, што галава, хоць і выпіў зусім няшмат, пайшла колам.

Міколу раптам стала лёгка - на душы і ў целе. Так бывае, калі пасля доўгай дарогі вяртаешся дахаты і плюхаешся на тахту. І яму ўсё наўкол стала падабацца - і гэтая прапахлая лоем кавярня, і ціхая ўсходняя музыка, што лілася аднекуль са столі, і наведнікі, якія сядзелі ў кавярні і на якіх ён яшчэ паўгадзіны таму глядзеў з насцярогаю. І адзін са старых - тых самых, што сядзелі ў дальнім канцы шынка і пілі каву, - падняўся на ногі і заспяваў:

- Ходит парэнь - сама печал, смотрит парэнь куда-то вдал. А я вижу и з-за плетня-а косит взглядом он на меня...

Гэта была ўлюбёная песня маці. Мікола хацеў было таксама заспяваць, але не ведаў слоў, а таму падышоў да старога і паціснуў сухую старэчую далонь.

Паволі насоўваўся змрок. Высокае неба мела фіялетавы водцень, у вокнах ужо гарэла святло, і толькі пакручастая гара, што падпірала горад з усходу, яшчэ была асветленая промнямі згасальнага сонца.

- Мяне, дарэчы, Петрытам завуць, - прамовіў албанец.

- А мяне Міколам, - адказаў госць, і яны парукаліся.

- Петрыт - гэта па-нашаму Пеця?

- Не зусім так. Па-албанску гэта значыць «сокал». Але калі вучыўся ў Саюзе, мяне толькі так і звалі: Пеця. А прозвішча маё Прыфці. Калі літаральна перакласці, дык па-вашаму будзе Папоў, - албанец вінавата пацёр рукі. - І як вам наша ежа?

Зачараваны краявідам, Мікола крутнуў галавой, зірнуў на залітую чырванню гару, нарэшце ачуўся:

- Смачна. Толькі чаму вы ўсё паліваеце авечым лоем?

- Як чаму? Бо без лою страва не будзе мець ні смаку, ні паху.

Петрыт выцягнуў з кішэні пачак албанскі цыгарэт, прапанаваў госцю.

- Мне вось у вашых сталоўках таксама не ўсё падабалася, - албанец пстрыкнуў запальнічкай. - Але была адна смаката... забыўся толькі назву... дракі?.. дранкі?

- Ці не дранікі?

- Так! Дранікі! - у вачах албанца мільганулі жарынкі барвовага сонца.

- Мяне імі адна гомельская дзяўчына частавала.

Потым яны доўга ішлі моўчкі, і Мікола, каб парушыць маўчанне, зацягнуўся цыгарэтай і разам з дымам выдыхнуў:

- Добры тытунь.

Яны выйшлі на шырокі бульвар, і над іхнімі галовамі запаліліся вулічныя ліхтары.

- Нашыя цыгарэты, дурэскай фабрыкі. «DS» называюцца, - суразмоўнік знянацку насупіўся. - Памятаю, як з вакацый у Саюз вяртаўся, заўсёды цыгарэты браў. Адразу ж, у інтэрнаце, усё і прадаваў. Жылі бедна, грошай не было, а тут такі прыробак.

Мікола слухаў албанца, заўважаючы адну асаблівасць: чаго б ні тычылася размова, суразмоўца адразу ж згадваў свае «гомельскія» часіны. Вось і цяпер, ідучы вечаровым бульварам, Петрыт распавядаў, як яны, трое албанцаў, жылі ў студэнцкім інтэрнаце, як смажылі бульбу на пазычанай у суседнім пакоі патэльні, як бегалі на дзённыя сеансы ў кінатэатр імя Калініна і як праходзілі вытворчую практыку ў паравозным дэпо. Раз- пораз, калі ішлі міма нейкай будыніны, Петрыт каротка тлумачыў - што ў ёй месціцца, - а потым ізноў апавядаў пра сваё студэнцкае жыццё. «Гатэль «Дайці», - тлумачыў Петрыт, калі яны спыніліся на імгненне перад чатырохпавярховым, пазначаным разлеглымі лоджыямі будынкам,

- італьянцы праектавалі»... «Вось тут, адразу за гатэлем, помнік Леніну стаяў... летась разбурылі»... «А вунь піраміду бачыш? Музей Энвера Ходжы... цяпер разбіты ўшчэнт»... «Гмах з калонамі - гэта Палац культуры. У 1959 годзе Хрушчоў, як быў у нас, першы камень у падмурак закладаў»... «А гэта помнік Скандэрбегу, нашаму нацыянальнаму герою...».

Днём, з акна гатэля, манумент нацыянальнаму герою здаваўся невялічкім, а цяпер, у святле ліхтароў, уражваў сваёй масіўнай веліччу. Скандэрбег сядзеў на кані, прытуліўшы да плечука вялізны меч і пагрозліва пазіраў на гатэль, дзе надоечы пасяліўся Мікола.

- А хто ў вас, у Беларусі, цяпер галоўны нацыянальны герой? - зня­нацку запытаўся Петрыт, калі яны падыходзілі да гатэля.

- Ленін, відаць, - адказаў Мікола пасля хвіліны роздуму, - ягонымі помнікамі ўсё скрозь застаўлена.

- Яшчэ не знеслі? - з лёгкай іроніяй перапытаў албанец, і беларус з неахвотай страсянуў галавой.

На прыступках гатэля яны паціснулі адзін аднаму рукі, але потым яшчэ цэлую гадзіну гаманілі і дамовіліся, на радасць Міколу, заўтра ад ранку ехаць у Дзіракастру - на радзіму Энвера Ходжы. У тым горадзе, як высветлілася, у Петрыта жыла родная сястра. Таму і падахвоціўся завітаць да яе на спадарожнай машыне.

Падняўшыся ў нумар, Мікола рашуча адсунуў цяжкія парцьеры і прачыніў вакно. Лёгкі ветрык крануўся твару, зварухнуў чупрыну на ілбе.

Дзесьці на даляглядзе плылі рознакаляровыя агеньчыкі, зырка асветлены мінарэт працінаў цёмнае неба сваім вострым спічаком, і Скандэрбег, на якога былі скіраваныя промні двух пражэктараў, усё так жа сувора і патрабавальна паглядаў у бок гатэля.

Дзесьці ўнізе, відаць, у рэстарацыі гучала музыка. Гэта была сумная мелодыя, падобная да танга, ад якой у Міколы пацяплела ў грудзіне. Стваралася ўражанне, што не сонны ветрык, а плынь шчымлівых зыкаў уварвалася ў ваконную пройму і казыча лабаціну.

«Дзівак гэты Петрыт: не пра ўласную кішэнь дбае, а пра дзяржаву», - падумаў Мікола, паваліўшыся на ложак. Петрыт, як вынікала, быў ягоным аднагодкам і працаваў інжынерам на будаўніцтве чыгункі. Апошнюю лінію, якую будаваў, так і не здалі ў эксплуатацыю - у дзяржавы скончыліся грошы, - а сам ён застаўся без працы. Але вось жа чалавек - пра сваё беспрацоўе толькі мімаходзь згадаў, а пра тое, што дарогу не дабудавалі, распавядаў траха не са слязьмі на вачах. «Уяўляеш, Мікола, столькі людзей туды сагналі, столькі жалеза ды бетону ў масты ўбухалі, столькі друзу завезлі, нарэшце, столькі лесу на шпалы парэзалі - і ўсё марна». Цяпер небарака жыў з таго, што чытаў лекцыі ва ўніверсітэце - чатыры гадзіны на тыдзень - ды пісаў цішком курсавыя працы нядбалым студэнтам. Петрыт наогул шмат чаго распавёў, але было адчуванне, што ён хоча яшчэ пра нешта распавесці, ды ніяк не наважваецца.

У шчыліну прачыненага вакна струменіла ўся тая ж шчымлівая ме­лодыя. Мікола слухаў яе і яму здавалася, што гукі танга кранаюцца цела сваімі цёплымі струменямі і абмытае цела пазбываецца цяжару і ляціць па горнай дарозе ў замарачы салодкага сну.

ІІ

А дзявятай гадзіне раніцы Мікола падагнаў фуру да знаёмай кавярні. Петрыт з братам закінулі ў кодаб пару скрыняў - падарункі для старэйшай сястры, - і ледзь не сілком зацягнулі вадзілу да стала. Той казаў, што паснедаў у гатэлі, што ён сыты, але ўсё адно мусіў з’есці місу гарачага плову.

«Пры-язд-жай-це яш-чэ», - прамовіў гаспадар кавярні па-расейску, і яны доўга і шчыра ціснулі адзін аднаму рукі. Мікола хацеў таксама развітацца з Фатосам, які ўвесь час круціўся ля машыны, але падшыванец некуды знік, і таму давялося на знак развітання каротка пасігналіць.

Аўтастрада, на якую неўзабаве выехалі, бліскала новым асфальтам і стамляла вочы белай стужкай разметкі. А можа гэта і не стужка стамляла вочы, а панылы краявід за ветравым шклом. Там, наперадзе, пукаціліся прысадзістыя горы. Яны былі падобныя да гарбоў драмадэраў і дарога, каб іх абмінуць, увесь час адхілялася ўправа.

Ціснучы на понаж газу, Мікола адчуў раптам, што чагосьці ў тым краявідзе не хапае, чагосьці бракуе гэтым палям і пакрытым вінаграднікамі пагоркам, і нават устурбавана зірнуў па баках, але тут жа перавёў дых: з-за павароту, уехаўшы па самую шчыліну амбразуры ў зямлю, выплыў бетонны бункер. Мікола скоса зірнуў на спадарожніка, і той з вохканнем уздыхнуў.

- Нават не ведаем - колькі іх згламэздалі, - прамовіў Петрыт, дадаўшы штосьці па-свойму. - Відаць, вылаяўся. - Хто кажа шэсцьсот тысяч, хто восемсот.

- А навошта іх столькі?

- Усе пытанні да нашага правадыра. Праўда, ён ужо памёр, папярэдне звар’яцеўшы.

Мікола зірнуў у бакавое вакно і са здзіўленнем заўважыў, што яны абганяюць цягнік. Раўналежна аўтастрадзе, прыхаваная густымі кустамі, ішла чыгуначная лінія, па якой, вельмі павольна, рушыў манеўровы цеплавоз з трыма пасажырскімі вагонамі. Вагоны былі вузенькія - такія даводзілася бачыць у Швейцарыі, - але ў адрозненне ад швейцарскіх, албанскія выглядалі дарэшты дабітымі. Сям-там нават не было дзвярэй і шыбаў. Цягнік быў поўны людзей.

- Моладзь купацца едзе, - прамовіў суразмоўнік, апусціўшы шыбу. Петрыту было відавочна няёмка, што па чыгунцы, якую ён, магчыма, будаваў, сноўдаюць такія пацёхканыя вагоны.

На вузкай паласе, што падзяляла чыгуначны насып і аўтастраду, паўсталі чатыры ці нават пяць бетонных чарапах. Усе яны былі змаляваныя крамзолямі, а адна, самая крайняя, была пафарбавана ружовай фарбай. Якраз перад самай паездкай у Албанію Мікола прачытаў у газеце артыкул пра Энвера Ходжу, і яму хацелася даведацца непасрэдна ад тубыльца тутэйшых мясцінаў - ці праўда ўсё тое, што пішуць пра «албанскага Сталіна».

Мікола прыпаліў ад падстаўленай спадарожнікам запальнічкі, пераключыў перадачу. Дарога чарговым разам пайшла на пад’ём, і рухавік загуў з лёгкай натугай.

- А чаму, як ты думаеш, Ходжа палаяўся... з гэтым, як яго... з Хрушчовым?

Кабіна напоўнілася дымам, і Петрыт прыадчыніў акно.

- Ды ўсё вельмі проста. Хрушчоў хацеў Ходжу скінуць, каб паставіць на чале Албаніі свайго чалавека, той і перакінуўся да кітайцаў.

Такі адказ крыху збянтэжыў Міколу. Няўжо ўсё так проста ў гэтым свеце? Але, падумаўшы, мусіў у думках пагадзіцца з суразмоўнікам.

- Ну а што кітайцы?

Суразмоўцу, падобна, гэтая тэма не надта была даспадобы. Ён таксама прыпаліў цыгарэту, доўга глядзеў на дарогу.

- Ды панаехала іх процьма. І ўсе скрозь у аднолькавых сініх фрэнчах. Мы гэтых кітайскіх таварышаў міжсобку пацукамі называлі. А ў 78-м годзе ўсіх разам пасадзілі на караблі - і-і... - Петрыт па-ленінску выставіў далонь, паказваючы ў якім напрамку выправілі дарагіх сяброў, бліснуў вачыма, згадваючы штосьці, і, пасля паўзы, запытаў: - Як гэта беларусы кажуць, калі дадому едуць?

- Дахаты! - Мікола пераключыў перадачу, і машына пайшла больш жвава.

- Вось-вось... дахаты... - узрадаваўся Петрыт, згадаўшы забытае слова.

Суразмоўца на хвіліну змоўк, прыпаліў патухлую цыгарэту і загаварыў з інтанацыя захаплення.

- А вось вашых, савецкіх, албанцы паважалі. У нашым горадзе лекар быў, з Ленінграда, па прозвішчы Лявонцьеў. Да яго хворыя нават з далёкіх мясцінаў ішлі, нават з гор спускаліся. Дык ты ведаеш, некаторыя маці ягоным прозвішчам сваіх дзяцей называлі.

Машына тарганулася ў апошнім высілку, штурмуючы пад’ём, і пакаціла долу. Ды так шпарка, што давялося злёгку загамаваць. Мікола зірнуў наперад, і цыгарэта траха не выпала з разяўленага рота. На даляглядзе, ва ўсю сваю неабсяжную шырыню, ляжала сіняе мора. Уражаны гэтай сіняй бязмежнасцю, Мікола нават крутнуў руль не ў той бок, пусціўшы між колаў раздзяляльную паласу, але тут жа засяродзіў позірк на дарозе.

Спадарожніка, як выглядала, марскі прастор не надта ўражваў. Ды яно і зразумела: на сваім жыцці ён бачыў гэты краявід тысячы разоў. Таму і глядзеў наперад безуважнымі вачыма, раз-пораз зацягваючыся цыгарэтай, і шчокі ягоныя пры гэтым глыбока западалі, і кусцістыя бровы лезлі на лоб.

- Зараз Дурэс будзе, наш галоўны порт, але мы ў цэнтр заязджаць не будзем - павернем налева. І потым ужо ўвесь час паедзем на поўдзень.

Дурэс, мяркуючы па ўсім, быў даволі вялікім местам. Мікола доўга круціў галавой, намагаючыся пабачыць порт, але той, відаць, быў закрыты пагоркамі. Пагоркаў было шмат, і на самым высокім з іх стаяла нейкая спаруда.

- Лецішча караля Зогу, - паведаміў спадарожнік, перахапіўшы Міколаў позірк. - Быў тут у нас такі да вайны. Спачатку ў прэзідэнтах боўтаўся, потым каралём сябе абвясціў. У 39-м, калі італьянцы пайшлі вайной, збег за мяжу і больш мы яго не бачылі.

«Цікавая ў гэтых албанцаў гісторыя. Аказваецца, да вайны ў іх быў кароль», - машына выехала на скрыжаванне, і Мікола, запытальна зірнуўшы на спадарожніка, павярнуў налева. «А што ў нас? Спачатку была Кіеўская Русь, затым заявіліся літоўцы, потым палякі, потым расейцы... Карацей, нічога свайго... ні дзяржавы, ні мовы, ні караля». Мікола хацеў падзяліцца такімі думкамі са спадарожнікам, але прамаўчаў: сустрэчных машын пабольшала, і трэба было сачыць за дарогай.

Аўтастрада бегла ўздоўж самага берага, на якім завіхаліся, гулялі ў валейбол і проста ляжалі на пяску бронзавыя ад загару людзі. Надвор’е з раніцы стаяла пахмурнае, цяпер жа свяціла сонца, і бліскі на вадзе і белата прыбярэжнага пяску адбіралі вочы. Там-сям на беразе грувасціліся карпусы ці то санаторыяў, ці то гатэляў; уздоўж дарогі доўгім шыхтом стаялі пальмы з калматымі стаўбурамі; тут жа цвялілі неба сваімі вершалінамі цёмныя кіпарысы, і ў Міколы было такое адчуванне, што ён патрапіў у нейкую казку. Але чым далей ад’язджалі ад Дурэса, тым больш малалюдным рабіўся бераг, і белыя карпусы санаторыяў ужо не ўздымалі свае лоджыі сярод буйнай зеляніны, і само мора, як падалося, стала больш бурлівым, і на ім з’явіліся белыя грывы хваляў. І з кожным кіламетрам на душы расло і ўбіралася ў сілу жаданне нырцануць у празрыстую глыбіню белагрывага мора.

«І сапраўды - наведаў Албанію і не паплаваў у моры. Гэтага мне не даруюць - ні мае продкі, ні мае нашчадкі», - з гэтаю думкай Мікола скінуў хуткасць, уз’ехаў на ўзбочыну і спыніў машыну.

- А ці можна тут пакупацца?

Петрыт перасмыкнуў плячыма, маўляў, чаму ж не, і яны выйшлі з машыны.

- Раскинулось море широко, - заспяваў Петрыт, прычым прыгожым лірычным барытонам. - И волны бушуют вдали, - падхапіў Мікола, і яны разам засмяяліся.

- Ці не ў оперы працавалі? - запытаўся Мікола, уражаны вакалам спадарожніка.

- У оперы не працаваў, а вось у мастацкай самадзейнасці даводзілася розныя арыі выконваць.

Бераг быў бязлюдным, і Мікола яшчэ па дарозе скінуў з сябе вопратку.

Ён адплыў метраў на сто - далей плыць не выпадала: хвалі былі даволі вялікія і маглі зацягнуць у мора, - лёг на спіну, яго пачало люляць на хвалях, і Мікола ад захаплення нават забыўся - дзе ён, і што з ім, і хто махае яму рукой з берага, папярэджваючы, каб далёка не заплываў. Петрыт у ваду не палез. Сказаў, што надоечы памыўся ў лазні. Ну вядома, калі б спадарожнік праехаўся ад Беларусі да Албаніі, кіруючы цяжкой фурай, дык першым бы кінуўся ў ваду. Магчыма, нават не зняўшы вопраткі.

Добрых паўгадзіны Мікола чабохтаўся сярод белагрывых хваляў, наглытаўся салёнай марской вады і на бераг выбраўся дарэшты стомлены і шчаслівы. Ён паскакаў на правай назе, выліваючы ваду з вуха і са здзіўленнем заўважыў ледзь не перад самым носам бетонны бункер. Бункер па самую амбразуру ўнурыўся ў пясок і шурпатую паверхню пакрывалі рудыя пісягі ад іржавай арматуры. Мікола падышоў бліжэй, паляпаў рукой па бетоне.

- А ці нельга іх неяк выкарыстаць? - крыкнуў ён спадарожніку, які сядзеў зводдаль на пяску і з задуменнем на твары смактаў цыгарэту.

- Ды як іх выкарыстаеш... - Петрыт падняўся на ногі, абабіў калашыны гаматных штаноў. - У вёсках сена захоўваюць, склады нейкія робяць. А ў гарах іх вужакі прыгледзелі. Я аднойчы залез у адзін такі, дык іх там цэлы жмутак, сашчапіўшыся, поўзаў.

- А чаму на беразе паставілі?

Петрыт адкінуў недапалак цыгарэты, пачухаў пераноссе.

- Мы, албанцы, ва ўсе часы крыху пабойваліся мора. Бо заваёўнікі заўсёды плылі да нас па вадзе. І толькі туркі прыйшлі адтуль, - Петрыт махнуў рукой у бок фуры, - з-за гор. І мы іх годна сустрэлі. Бо горы - наш родны дом.

Непадалёку загуў цягнік - чыгунка па-ранейшаму ішла поруч з аўтастрадай - і гэта быў сігнал вяртацца да машыны. Заехаць у Дзіракастру трэба было да цемнаты.

Яны ўжо залезлі ў кабіну, хацелі разам прычыніць дзверцы, ды раптам за спінамі, унутры фуры, штосьці бразнула. Мікола з Петрытам пераглянуліся, спалохана выкуліліся з кабіны. Не было сумневу, што ў фуру ўбіўся злодзей, і Мікола, скокнуўшы на зямлю, выхапіў на ўсякі выпадак з-пад сядзення пакарабачаную манціроўку.

Тэнт быў цэлы, рамяні, на якія фура была зашпілена, ніхто не чапаў, і спадарожнікі перавялі дых. Кіроўца, аднак, вырашыў паглядзець - што там грымнула і раскрыў тэнт. На кучы паралонавых сеннікоў сядзеў і з вінаватай усмешкай на твары грыз галету Петрытаў пляменнік Фатос.

Петрыт штосьці крыкнуў па-албанску, і падшыванец, надзьмуўшы вусны, скокнуў на зямлю.

- Не, вы бачылі яго? Бацька не пусціў у Дзіракастру, дык ён, пакуль мы снедалі, у фуры схаваўся, - ужо звяртаючыся да Міколы, выдыхнуў дзядзька падшыванца і зноўку загаварыў па-албанску, пагрозліва зіркаючы на нябожа.

Цяпер яны ехалі ў кабіне ўтрох: паміж Міколам і Петрытам сядзеў гарэза Фатос. Дзядзька ўвесь час упікаў пляменніка, нават абурана махаў рукамі, але потым аціх і прамармытаў:

- Зараз горад будзе... Кавая называецца... Трэба да пошты пад’ехаць. Брату патэлефаную. А то ж гэтага вісуса ўжо, відаць, па ўсёй Тыране шукаюць.

Вісус глядзеў з-пад ілба на дарогу, сюд-туд шморгаў носам, і Мікола, каб падбадзёрыць хлопца, жартам паляпаў таго па плячы.

III

Летнімі вечарамі Улёрская бухта нават не ўражвае, а папросту хвалюе сваёй прыгажосцю. Паўвыспа з усходняй назвай Карабурун глыбока ўбіваецца ў мора, утвараючы ўтульную затоку, а выспа Сазан, якая паўстае на даляглядзе двума пакручастымі пагоркамі, закрывае яе ад няўрымслівых хваляў. Таму вада летнімі вечарамі тут амаль заўсёды спакойная, і агнявокае сонца ледзь прыкметна гайдаецца на водным люстры.

Ля самага берага прытулілася шыкоўная, пабудаваная ў італьянскім стылі віла. Перад ёю, на адкрытай верандзе, сядзелі ў плеценых крэслах трое паважных, злёгку падпітых мужчынаў. Перад імі, на століку, стаяла крыштальная ваза з памаранчамі, бананамі і жоўтым вінаградам. Той, што сядзеў па цэнтры - лысы, апрануты ў белую сарочку, - узяў са стала бінокль, прыклаў да пераносся.

- Гэта казармы савецкіх маракоў, - патлумачыў шыракаплечы бамбіза, зыркнуўшы ў той бок, куды быў скіраваны бінокль. - Бамбіза сядзеў поруч і цадзіў белае віно з вялікага келіха. - А ніжэй, у затоцы, нашая плаўбаза, на якой мы ўчора былі.

- А вунь там, на выспе, гляджу, таксама нейкія антэны...

- Там, Мікіта Сяргеевіч, базіруецца наш асобны радыёатрад, - прамовіў бамбіза, казелячы вокам на чарнявага, са шляхотнай сівізною на скронях мужчыну, які кагадзе сядзеў па другі бок ад лысага, а цяпер падхапіўся на ногі, махнуў кельнеру і рушыў у бок вілы. - Мяркуючы па імпэце, з якім уладальнік шляхотнай сівізны ўзняўся з крэсла, яму карцела ў прыбіральню.

- Цудоўна, проста цудоўна! - з захапленнем, але ціха, каб не пачулі ахоўнікі, прамовіў лысы, падстаўляючы кельнеру пусты келіх.

- Сапраўды, цудоўная мясціна, - лісліва пагадзіўся суразмоўнік.

- Ды я не пра тое... - лысы надзьмуў мясістыя вусны - такія ў народзе называюць «грыбамі». - Якая надзейная ў вайсковым плане бухта. Калі тут размясціць флот, усё Міжземнамор’е - ад Басфора да Гібралтара - будзе ў нашых руках! Мы, бляха, любога можам заціснуць у кулак! - лысы патрос кулаком, праліўшы на штаны віно з паўнюткага келіха. - Колькі, кажаш, у нас тут падлодак?

- Дванаццаць, Мікіта Сяргеевіч, - бамбіза з насцярогаю азірнуўся. - Лысы ўжо быў і так нападпітку, а тутэйшы кельнер усё падліваў і падліваў.

- Што там дванаццаць, - лысы схапіў са стала мадэль падводнай лодкі, якую яму падаравалі надоечы савецкія маракі, памахаў ёю, як булавой. - Нам трэба іх тут штук сорак, не меней!

- Мікіта Сяргеевіч, - бамбіза ізноў азірнуўся, - час ужо, напэўна, і ў ложак. Вунь, і гаспадар некуды знік.

- Ты думаеш? - буркнуў Мікіта Сяргеевіч, ухапіўся за падлакотнікі крэсла, і адразу некалькі чалавек, што стаялі ў разнасцежаных дзвярах вілы, кінуліся дапамагаць яму падняцца на ногі.

Уладальнік шляхотнай сівізны, аднак, і не думаў ісці ў прыбіральню. Проста пастаяў, з устурбаванай гіморай на твары, на лесвіцы, што вяла на другі паверх, а ўбачыўшы ў пройме ўваходных дзвярэй Мікіту Сяргеевіча, якога вялі пад рукі, раскрыліў рукі і ўжо са здзіўлена-шчаслівым тварам заенчыў:

- А куды ж вы, госці дарагія? Зараз шашлыкі прынясуць...

Перакладчык, што ўзнік за спінамі дарагіх гасцей, пераклаў гэтыя шчаслівыя енкі на расейскую мову, і бамбіза, трымаючы лысага за руку, павярнуў галаву і адмахнуўся ад перакладчыка, як ад мухі-назолы.

Скроні чарнявага тыпуса ў тую хвіліну пасівелі, здаецца, яшчэ больш. Ён выйшаў на веранду. На століку, за якім яны толькі што сядзелі, стаялі недапітыя келіхі, ляжаў перакулены дагары нагамі макет падводнай лодкі, а пад самім сталом валялася крамяная памаранча. Кельнер кінуўся пад стол, падняў яе і ледзь чутна прашаптаў:

- Хрушчоў сказаў: «Цудоўна», а Якубоўскі яму ў адказ: «Так, цудоўная мясціна». Хрушчоў перакрывіўся і кажа: «Ды не, добрая бухта ў вайсковым плане. Калі тут размясціць флот, усё Міжземнамор’е - ад Басфора да Гібралтара - будзе ў нашых руках, - голас кельнера памацнеў, і чарнявы тыпус, павёўшы вачыма, прасіпеў:

- Ды цішэй ты... пачуць могуць. Запішы, пакуль не забыўся, увесь дыялог і заўтра ад гасцей не адыходзь ні на крок.

- Слухаюся, таварыш Энвер, - выдыхнуў кельнер, і той, каго звалі Энверам, перахапіў з ягоных рук памаранчу. - Гэтыя фрукты ды іншую экзатычную садавіну дыпламаты прывезлі аднекуль з Афрыкі, бо ў Албаніі яны выспявалі толькі ўвосень.

Кельнер, вядома ж, быў супрацоўнікам «сігурымі» і добра ведаў расейскую мову.

Той, каго звалі Энверам, плюхнуўся ў плеценае крэсла, зірнуў, прымружыўшы вочы, на барвовае сонца. Сонца вісела над выспай Сазан і было падобнае да вялізнае памаранчы. І зноўку згадалася тое, што назаўсёды адбілася ў памяці і нават з’яўлялася ў снах: Сталін ідзе па сваім разлеглым кабінеце, падыходзіць да стала, на якім стаіць ваза з памаранчамі, бярэ адну з іх у руку і пытаецца: «А ці не з’яўляецца ваш народ спакрэвічам баскам? Як, напрыклад, называецца па-албанску гэты фрукт?» «Партакал», - адказвае ён пераселым ад хвалявання голасам, і правадыр народаў, паўтарыўшы албанскую назву, торгае плячамі. Албанская назва, мяркуючы па ўсім, правадыра не задаволіла. Там, у сталінскім кабінеце, ён страшэнна хваляваўся, і потым доўга маракаваў: з якой прычыны правадыр згадаў баскаў? І толькі праз пару гадоў даведаўся, што Сталін здаўна цікавіўся паходжаннем індаеўрапейскіх моваў і што тэзу пра роднасць баскаў і албанцаў яму ўвёў у вушы Ціта - той ужо некалькі разоў наведваў Крэмль.

Першы раз Энвер прыляцеў у Маскву дванаццаць гадоў таму. Стаяў спякотлівы ліпеньскі дзень, і маскоўскае сонца, як падалося, свяціла больш пранізліва, чым албанскае. Вострыя сонечныя бліскі праціналі ўсё наўкол, і ўсё наўкол урачыста зіхацела. Зіхацела пенснэ Молатава, які сустракаў яго ля трапа самалёта; зіхацелі штыхі ганаровай варты; мікрафоны, перад якімі ён выступаў на аэрадроме; вокны навакольных будынкаў і абмыты палівальнымі машынамі асфальт на вуліцы Горкага, па якой яго везлі. А можа гэта проста падалося, і нічога там асабліва не зіхцела? Проста слязіліся вочы ад поту, што збягаў па ілбе. Ён быў у вайсковай форме - у юхтовых ботах, закрытым кіцелі савецкага ўзору, - і проста знемагаў ад спёкі. Гэты чортаў кіцель яму пашылі год таму, напярэдадні паездкі ў Бялград. Ціта, да якога ён тады ехаў, выхваляўся сваім маршальскім убо­рам, таму і давялося пашыць генеральскую форму. І потым, у Бялградзе, а цяпер у Маскве пацець даводзілася, як у турэцкай лазні.

Напачатку меркаваў, што адразу патрапіць на прыём да Сталіна, але яму паведамілі: «Язэп Вісарыёнавіч прыме вас пры першай жа магчымасці». А калі канкрэтна такая магчымасць з’явіцца - не сказалі.

Два дні ён знаёміўся з савецкай сталіцай, наведваў розныя музеі ды выставы, а на трэці дзень, ад самага ранку, албанскую дэлегацыю падвезлі да маўзалея. Не без хвалявання пастаяў ён каля ленінскага саркафага, потым прайшоўся ўздоўж крамлёўскага мура, па складах чытаючы прозвішчы пахаваных там дзеячаў, нарэшце, яго завялі ў музей Леніна, дзе давялося змарнаваць дзве гадзіны, і калі выходзіў з музея, пачуў: «Язэп Вісарыёнавіч сёння ўвечары прыме вас у сваім працоўным кабінеце».

Калі, на ватных нагах, ён увайшоў у разлеглы, падобны да залы, кабінет і ўбачыў рабаціністага недаростка, што падняўся з-за стала, дык не пазнаў у ім вялікага Сталіна, пра якога столькі чуў, столькі чытаў і партрэты якога віселі па ўсёй Албаніі. І толькі калі пабачыў недаростка зблізку і паціснуў мяккую, сухую навобмацак руку, пераканаўся, што перад ім правадыр сусветнага пралетарыяту. ...Тады, у галодным 1947-м, Сталін даў Албаніі 6 мільёнаў долараў і дармавую зброю. І вось цяпер, напярэдадні візіту Хрушчова, ён загадаў прыбраць з вуліц сталінскія партрэты.

- Энвер! - пачуўся з-за спіны дакорлівы жончын голас.

«Так, трэба ісці спаць», - падумаў Энвер, паціраючы скроні. Сонца ўжо напалову схавалася за небасхіл, кідаючы апошнія кволыя промні на двухгорбую выспу. Цяпер ужо і без бінокля можна было ўгледзець на вяршынях гарбоў высокія мачты - савецкія вайскоўцы разгарнулі там станцыю радыёсачэння, - і Энвер, пазіраючы на выспу, кожнага разу ўздыхаў. Яму здавалася, што саветы цяпер чуюць кожнае прамоўленае ім слова.

Набліжаўся да скону восьмы дзень візіту Мікіты Хрушчова ў Албанію. За гэтыя восем дзён Энвер дарэшты асіп, чытаючы прамовы на мітынгах, якія ладзілі з нагоды візіту, збіў ногі, бегаючы за высокім савецкім госцем, і кінуў сам сябе паважаць ад тых дыфірамбаў, якімі мусіў ганараваць пасланца далёкай Масквы. Хрушчоў, між тым, паводзіў сябе як той сакратар райкаму партыі, што прыехаў з праверкай у падуладны калгас. «А што ў цябе там?» - пытаўся, паказаўшы пальцам на які-небудзь пакарабачаны комін. - «А што вунь там?» І даводзілася запабежліва, на паўсагнутых нагах, тлумачыць шаноўнаму мусафіру, што гэта дыміць комін кацельні, а вунь там, пад гарой, у нас тытунёвая плантацыя. Мала таго, давялося разгортваць перад цікаўным госцем планы арашальных каналаў і дрэнажных сістэм. Хрушчоў няўцямна, закапыліўшы губу, глядзеў на гэтыя планы, усім сваім выглядам даючы зразумець, што яны яго мала цікавяць. Высокага госця - гэта Энвер ведаў дакладна - цікавіла толькі адно: магчымасць разгортвання на албанскім узбярэжжы ваенных баз.

Гэтую ноч Хрушчоў са сваім міністрам абароны Маліноўскім гасцяваў у летняй рэзідэнцыі Энвера на беразе Улёрскай бухты. Віла і ранейшым часам добра ахоўвалася, цяпер жа ахоўнікі сядзелі ледзь не пад кожным дрэвам.

Энвер сцярожка, бязгучным ценем, праслізнуў у спальню, распрануўся да трусоў. Потым падышоў да вакна, адсунуў штору. Знадворку ўжо панаваў прыцемак. Ад бліжэйшага да вакна дрэва аддзялілася чыясьці размытая постаць. Вілу сёння ахоўвалі не толькі ягоныя людзі, але і савецкія гэбісты.

- Ну як там? - запыталася Нэджміе. Жонка ўжо ляжала ў пасцелі, да падбароддзя накрыўшыся прасцінай.

- Напіўся... як свіння.

Жонка ўзбіла падушку, з дакорам выдыхнула:

- Энвер!

Нэджміе не здавалася - яна была перакананая, што саветы праслухоўваюць іхнія размовы.

Энвер плюхнуўся на свой ложак - спалі яны паасобку, бо разам ляжаць было горача, - закінуў рукі за патыліцу.

- Во прыспелі часіны - на ўласнай віле слова не скажы. Хто тут, урэшце, гаспадар? Я ці Мікіта?

- Энвер! - ужо з трывогай у голасе паўтарыла Нэджміе.

Тое, што Хрушчоў збіраецца яго прыбраць і паставіць на чале партыі і дзяржавы свайго чалавека, Энвер даведаўся яшчэ тры гады таму - ад надзейнага інфарматара з Масквы. Ды што там інфарматар. Тут і так усё было зразумела.

Энвер таксама ўзбіў падушку, змучана ўздыхнуў.

Усіх кіраўнікоў, што паважалі і любілі Сталіна, ціха, без пылу і шуму, даканалі. Готвальд, які ніколі не скардзіўся на здароўе, памёр немаведама ад чаго. Берута выклікалі ў Маскву і назад у Варшаву небараку прывезлі ў цынкавай труне. Ракашы сядзеў недзе ў Саюзе пад хатнім арыштам. Чэрвенкава абвінавацілі ў кульце асобы і скінулі з пасады. Добра яшчэ, што не забілі. Пры ўладзе застаўся толькі ён, Энвер Ходжа.

- Але я проста так не здамся! - прашапталі сасмяглыя вусны, і Нэджміе, прыўзняўшыся на ложку, запытала: - Можа, снатворнага даць?

Муж махнуў рукой, адвярнуўся да сценкі.

Усё ж такі дарма ён даў згоду на размяшчэнне савецкай базы тут, у Улёрскай бухце. А ўсё з-за чортавых савецкіх крэдытаў, без якіх краіне проста не выжыць. Цяпер вось збіраюцца непадалёку, за пяць кіламетраў ад вілы, будаваць ваенны аэрадром. Пабудуюць і прылятуць пэўнай ноччу... на дэсантных самалётах. Аточаць вілу, а хто будзе супраціўляцца - перастраляюць. І ў той жа дзень пленум арганізуюць, які назавуць гістарычным і на якім рашуча асудзяць яго, Энвера, культ асобы. Ды што там аэрадром. Яны і сёння могуць падагнаць да вілы пару ваенных катэраў... Пагатоў, да савецкай марской базы ўсяго некалькі кіламетраў.

Сну не было, а заўтра ў яго цяжкі дзень. Заўтра ад ранку яны вернуцца ў Тырану, Хрушчоў будзе закладваць першы камень у падмурак Палаца культуры, які саветы збіраюцца пабудаваць, а на яго, першага сакратара ЦК Албанскай партыі Працы, будзе ўскладзеная адказная місія - з урачыстай пашанотай трымаць хрушчоўскі капялюш. Мікіта, відаць, цяпер спіць, п’яны. Магчыма, нават дае храпака. Энвер прыслухаўся, у спадзеўцы пачуць натужнае храпенне, - высокі госць спаў у супрацьлеглым крыле,

- але пачуў толькі далёкае тахканне, усё адно як дзяцел дробна стукаў па збуцьвелым дрэве. Гэта вартавы савецкі катэр сноўдаў па бухце, ахоўваючы пакой і сон Мікіты Хрушчова. Энвер яшчэ паўгадзіны пакруціўся ў ложку, а потым клікнуў жонку і папрасіў прынесці снатворнага.

IV

Дарога бегла па раўніне, сям-там пазначанай роўнымі шнурамі вінаграднікаў. За шыбамі праплывалі невялікія гарады і мястэчкі з дзіўнымі назвамі: Кавая, Рагожына, Люшня, - і Мікола, пазіраючы на гадзіннік, усё тапіў і тапіў понаж газу. Наперадзе, як паведаміў Петрыт, былі горы, а пнуцца па горных дарогах у цемры, ці хаця б у суцемках, яму ніяк не выпадала.

Петрыт добрых сорак кіламетраў упікаў пляменніка, а потым, пабачыўшы, што той яго не слухае, аціх, зачасаў далонямі валасы на патыліцу і загаварыў па-расейску.

- Ведаеш, Мікола, я ж таксама, як быў падлеткам, з дому збягаў, - спадарожнік прыпаліў чарговую, немаведама якую па ліку, цыгарэту. - Прачытаў у піянерскай газеце, што на рацэ Мат пачалі будаваць гідраэлектрастанцыю, ну і мне захацелася, як тады казалі, унесці свой даробак у справу пабудовы сацыялізму. А яшчэ прагнуў з савецкімі спецыялістамі сустрэцца. Пра іх газеты ўвесь час пісалі. Мне яны тады ўяўляліся нейкімі волатамі, што прыплылі з-за мора. І вось аднойчы ехалі з нашага горада добраахвотнікі ў Люшню, якую мы зараз прамінулі. Тут вакол балоты былі. Вось іх і ўзяліся асушваць. І на гэтую справу ў асноўным моладзь адмабілізоўвалі. Карацей, пакуль быў мітынг, я ў кодаб машыны залез, забіўся пад лаўку ды яшчэ і брызентам прыкрыўся - каб мяне не заўважылі. Так да Люшні і даехаў. Ну а там мяне і злапалі. Добра яшчэ, знаёмыя хлопцы былі. Крыкнулі: «Дык гэта ж Лігораў сын!» Лігор - гэта бацька мой. Дарэчы, герой партызанскай вайны. Ну і пачалі распытваць: на якую халеру я, смаркач, на цаліну прыехаў? Адказаў ім, што еду не балоты асушваць, а будаваць гідраэлектрастанцыю на рацэ Мат. А яшчэ паведаміў, што мару савецкіх спецыялістаў убачыць, пра якіх піянерская газета піша. Усе, вядома, зарагаталі. А потым мяне да аднаго дзядзькі падвялі. Высокі такі мужчына, і вопратка не такая, як у албанцаў. «Вось, кажуць, Іван Іванавіч, савецкі інжынер-меліяратар». Я ад нечаканасці разгубіўся. Нават скуранку памацаў, якая на мужчыне была, каб пераканацца, што перада мной сапраўдны савецкі спецыяліст. Ну, мы з ім пагаманілі, - праз перакладчыка, вядома, - Іван Іванавіч крэкнуў, палашчыў пяцярнёй мае валасы і сказаў: «Будзеш мець у школе добрыя адзнакі, у Савецкі Саюз паедзеш, на інжынера вучыцца». І часопіс «Гидротехника и мелиорация» падарыў - першы нумар за 1952 год. Гэта каб я па ім расейскую мову вучыў. Адвячоркам мяне на той жа машыне дадому выправілі. Бацька, вядома, дубца даў. Але такой бяды. Галоўнае, я вярнуўся з вандроўкі зусім іншым чалавекам. Займеў уласную мэту ў жыцці: паехаць у Саюз і вывучыцца на інжынера. Цэлымі днямі расейскую мову штудыяваў. І ўсе расейскія кніжкі перачытаў, што ў гарадской бібліятэцы былі. Ну і вывучыў, урэшце. Я і некалькі беларускіх слоў памятаю. Картошка - бульба; утро - раніца; учебник - падручнік... Правільна кажу?

Мікола з вясёлай усмешкай кіўнуў і бязгучнымі вуснамі прашаптаў: «Во, бляха, албанец і той нейкія беларускія словы запомніў. А ў нас у аўтабазе і таго не ведаюць».

- Та-ак... мы, маладыя, пра штосьці марылі, да нечага імкнуліся, - Петрыт пакасіўся на пляменніка. - А сённяшняя моладзь пра што марыць?

Мікола пераключыў перадачу, сцепануў плечукамі.

- А ты ў Фатоса спытай. І ён распавядзе табе пра сваю запаветную мару: пасяліцца ў Неапалі і гатаваць піцу ў тамтэйшай кавярні.

- Дзіўная мара, - буркнуў Мікола, не адрываючы вачэй ад дарогі. - Машына пераадольвала зацяжны пад’ём.

- Ды што там дзіўнага! Сябар ягоны з бацькамі летась у Італію перабраўся. Фоткі днямі прыслаў. Стаіць на тле піцэрыі, дзе бацька працуе, а ззаду Везувій тырчыць. Вось і ён хоча туды ж... - Петрыт штосьці спытаў у пляменніка, і пляменнік, таксама не адрываючы вачэй ад дарогі, прамармытаў:

- Ун дуа тэ Італіс!

Машына паволі паўзла ўгору, і Мікола, як бы дапамагаючы ёй адолець гару, па-дзіцячы пырхнуў вуснамі.

- У нас тут, як межы адчынілі, людзі адразу ў Італію кінуліся. І не толькі на караблях, а на плытах, на гумовых лодках, нават на бітонах з-пад малака. Звяжуць разам штук дзесяць - яны і трымаюць чалавека на вадзе. Праўда, некаторыя не даплылі - патанулі ў моры.

Машына, нарэшце, уз’ехала на пагорак, і перад вачыма адкрылася надзвычай прыгожая бухта, на беразе якой прытуліўся, свецячы белымі сценамі будынкаў, даволі вялікі горад.

- Улёра! - паведаміў Фатос і штосьці дадаў па-албанску.

- Пляменнік кажа, што адпачываў тут з бацькамі. Вунь, за горадам, курортны пасёлак Уйет-э-Фтохта. «Халодная вада» па-расейску. Калісьці там лецішча Энвера было, - ратуючыся ад сонца, Петрыт прыклаў руку да броваў і прымружыўся. - А вось там, у дальнім канцы бухты, савецкая марская база месцілася. У 61-м годзе зліквідавалі. Казалі, ледзь тады да страляніны не дайшло. Я якраз з Саюзу вярнуўся.

Шаша збегла з пагорка, і Мікола, пабачыўшы паказальнік «Gjirokastra 105 km», крутнуў руль налева.

«Праз дзве гадзіны будзем на месцы», - падумаў ён, прыдушваючы понаж газу, але тут жа і скінуў хуткасць: асфальт знянацку скончыўся, саступіўшы месца калдабаністай жвіроўцы. З-пад колаў узнялася страшэнная пылюка, і яны спешна прычынілі вокны.

Жвіроўка віхлялася вужакай і ўвесь час пнулася ўгору. Змучаная албанскімі дарогамі машына натужліва гула, страляла выхлапнымі газамі, якія перамешваліся з шызым пылам і доўгім шлейфам цягнуліся следам. На кожным павароце горнага серпанціну ўзняты на папярэднім вітку пыл асядаў на ветравую шыбу, і ехаць даводзілася з уключанымі «стрэлкамі». У Міколы было такое адчуванне, што ён едзе па коле і што гэтыя валуны ля дарогі, пахілыя кіламетровыя слупы з праржавелымі бляхамі, на якіх ужо цяжка было разабраць лічбы, і жалезабетонныя бункеры, якія немаведама як зацягнулі на скалы, ён ужо праязджаў колькі хвілінаў таму. «Дацягнем да Плёцыі - далей лягчэй будзе», - раз за разам паўтараў Петрыт, а Мікола нават не пытаўся - што гэта: паселішча, рака ці горны перавал.

І вось нарэшце машына, пераадолеўшы апошні, самы цяжкі пад’ём, узбілася на невялічкую пляцоўку, і Мікола, спыніўшыся, адчыніў дзверцы і глянуў долу. Там, унізе, такая ж фура пнулася следам за ім па разбітай буксоўкамі дарозе, і Мікола падступна і задаволена ўсміхнуўся. Ад усведамлення, што дацягнуў да гэтай праклятай Плёцыі.

Навокал, як вокам сягнуць, грувасціліся горы, і нябесная прастора злёгку халадніла сэрца, ад чаго хацелася дыхаць на поўныя грудзі.

Далей і сапраўды ехаць стала лягчэй, бо машына з радаснай палёгкай пакацілася з перавалу, кароткімі сігналамі вітаючы сустрэчныя фуры, якія караскаліся насустрач, чорным чадам засцячы далягляд. Яны доўга ехалі ўздоўж нейкай ракі, дзе з аднаго боку стаялі каменныя скалы, а з другой, у глыбознай прорве, шумела рака. Мікола да белаты ў пазногцях сціскаў склізкі ад поту руль і ў душы маліўся каб пратэктары шын лепей чапляліся за цупкі жвір і машыну не занесла ў прорву. Потым яны заехалі ў цёмны і сыры каньён, дзе была вельмі вузкая дарога і ехаць даводзілася з хуткасцю пахавальнай карэты, нарэшце, ізноў узбіліся на перавал, і ў Дзіракастру заехалі сінім адвячоркам.

Мікола ўжо не першы год працаваў «дальнабоем» - наматаў на сваім «вольва» пяцьсот тысяч кіламетраў, - але ніколі так не стамляўся. Пад’ехаўшы да прысадзістай камяніцы з шыльдай «Jeta e Re» на франтоне, ён заглушыў рухавік і адчуў, што не мае сілаў вылезці з кабіны. Змучаны, з пацямнелым тварам, сядзеў, вытыркнуўшы ногі ў пройму адчыненых дзверцаў, адчуваючы, што рукі ходзяць ходырам, нібыта сціскаючы руль, і звешаная нага торгаецца, ціснучы на газ.

Добра яшчэ Петрыт пабег некуды, знайшоў патрэбных людзей, і яны хуценька разгрузілі фуру. Нейкі чалавек у цёмным гарнітуры, якому ён перадаў паперы на прывезены груз, доўга ціснуў руку, запрашаў на начоўку, і на памяць падараваў маленькі албанскі сцяжок, якія кіроўцы вешаюць у кабінах. Міма прабег Фатос у атачэнні крыклівых аднагодкаў: мясцовыя падшыванцы, відаць, яго добра ведалі; чалавек у цёмным гарнітуры махнуў рукой і знік за рогам дома; Петрыт паляпаў яго па калене, маўляў, час ісці на вячэру, а ён усё сядзеў, з жахам згадваючы глыбозны каньён, па якім давялося ехаць.

Петрытава сястра жыла ў старым двухпавярховым доме, другі паверх якога дзіўным чынам выступаў над першым. Сястра - сухарлявая высо­кая жанчына ў чорнай сукні і чорнай празрыстай хустцы - сустрэла іх ля ўваходу і тройчы, - відаць, гэта быў албанскі звычай, - абняла брата.

- Ранейшым часам унізе рабілі склады, крамы, майстэрні, а жылі на другім паверсе, - патлумачыў Петрыт, калі яны падымаліся па рыплівай лесвіцы.

- А што, у вас хтосьці памёр? - шапятнуў госць, употай зірнуўшы на гаспадыню.

- Носіць жалобу па мужы.

- Нядаўна пахавалі?

- Ды не, ён памёр у лагеры, яшчэ за часамі Энвера. У войску служыў.

- А за што пасадзілі? - запытаўся госць, нутром адчуваючы, што задае зашмат пытанняў.

- Правадыру прымроілася, што ў войску супраць яго змова спее, вось і пачаў здымаць галовы. Міністра абароны, начальніка штаба, начальніка палітуправы расстралялі, астатніх па лагерах ды вязніцах распіхалі.

- А яны што? - не сунімаўся госць. Міколу раптам стала горача, і ён расшпіліў два гузікі на кашулі.

- А што яны маглі зрабіць? Міністр, Бечыр Балуку, кажуць, ішоў на расстрэл з партрэтам Энвера на грудзіне.

- І колькі гадоў ён вас тут мучыў?

- Энвер? Сорак гадоў. У сорак чацвёртым спусціўся з гор са сваімі галаварэзамі, і толькі ў восемдзесят пятым векам накрыўся.

- У нас камуністы таксама людзей забівалі. Толькі цяпер пачалі пра гэта пісаць.

Яны падняліся па лесвіцы і патрапілі ў разлеглы, спрэс завешаны стракатымі кілімамі, пакой.

- Я наогул лічу, што нармальны чалавек ніколі ва ўладу не палезе. Пнуцца туды толькі розныя прайдзісветы, злодзеі і хворыя на галаву людзі. У вас, дарэчы, хто прэзідэнт? - Петрыт уважліва агледзеў пакой, нібыта спраўджваючы - ці ўсё засталося так, як было, калі прыязджаў апошнім разам.

- Пакуль няма. Але будзе Шушкевіч. Больш няма каму. І гэта не нейкі там партыйны круцель, а прыстойны чалавек - прафесар фізікі. Той да смерці ў прэзідэнтах хадзіць не будзе.

Мікола таксама агледзеўся і, заўважыўшы на сцяне партрэт у чорнай асадзе, запытальна павёў вачыма.

- Так, гэта мой швагер. Адразу па сканчэнні ваеннай акадэміі сфатаграфаваўся.

Вайсковец на партрэце быў у нейкім паўваенным фрэнчы і ў нейкай дзіўнай шапцы: у такіх шапках калісьці хадзілі кітайскія хунвэйбіны.

- А якое ў яго было званне?

- Энвер усе званні скасаваў. Былі проста жаўнеры, камандзіры ды камісары. І з ваеннай формы вунь што зрабіў. Да палясоўшчыкаў сталі падобныя. Казаў, у рабоча-сялянскім войску не павінна быць ні пагонаў, ні галуноў, ні цэшак.

Праз гадзіну, павячэраўшы і пыпіўіпы па бутэльцы піва, Мікола з Петрытам выйшлі на ганак папаліць. Час яшчэ быў не позні, але, што дзіўна, у вокнах дамоў не гарэлі агні, і вуліца ўражвала сваёй цішынёй і бязлюднасцю.

- Горад ужо спіць. Мы, албанцы, што тыя птушкі - кладземся на змярканні і ўстаём на досвітку, - Петрыт прылашчыў далонню свае яшчэ даволі густыя валасы. - У нас замест «Добрага ранку» звычайна кажуць: «Як ты сустрэў світанак?»

Дзіракастра была не толькі бязлюднай, але і цёмнай.

- А Энвер Ходжа сапраўды тут нарадзіўся? - запытаўся Мікола, згадаўшы іх размову на ганку гатэля.

- Тут... на вуліцы, што называлася Вар’яцкай. Потым ён усю краіну ператварыў у вар’ятню, - з інтанацыяй лаянкі выдыхнуў Петрыт, але тут жа змяніў танальнасць на больш лагодную. - У Дзіракастры нарадзіўся і наш самы знакаміты пісьменнік Ісмаіль Кадарэ. Чуў пра такога?

Мікола патрос галавой.

- Збег у Парыж у 90-м годзе. Там яго цяпер друкуюць, - Петрыт керхануў, збіў попел з цыгарэты, - кажуць, на Нобелеўскую прэмію вылучылі.

- А што за арганізацыя, якой мы груз прывезлі? - запытаўся ў сваю чаргу Мікола. Ён спрабаваў даведацца пра тое ў Гомелі, але ўцямнага адказу так і не атрымаў.

- «Jeta e Rе» - «Новае Жыццё» значыць. Евангельская суполка. Замовіла ў вашай друкарні наклад «Евангелля», ну і заадно матрацы закупіла. Грошы ім нейкая міжнародная пратэстанцкая кантора дае, - над галавой Петрытавай пачаў кружляць начны матылёк. - У свой час за «Евангелле» «сігурымі» магло і на той свет выправіць.

- А «сігурымі» - гэта што такое?

- КДБ па-вашаму. Але яшчэ больш страшнае.

Пасля таго яны дапальвалі цыгарэты моўчкі.

Вакно пакою, у якім спалі, было расчынена, і знадворку не далятала аніводнага зыку. Панавала мёртвая ціша, і толькі калі прыслухацца, можна было пачуць мерны стук гадзінніка за сценкай.

Плюхаючыся ў пасцель, думаў - закрые вочы і адразу ж праваліцца ў сон. Але сон не ішоў, і ў галаве мільгала ўсё тая ж разбітая тракамі дарога, сіняе мора і бурапенная рака, што білася ў край скалы і шумела на дне каньёна.

- Мікола, а ці не мог бы ты зрабіць адну паслугу? - Петрыт ляжаў пад самым вакном і, як заўсёды, паліў цыгарэту.

Мікола прыўзняў галаву.

- Я тут калісьці, трыццаць гадоў таму, ліста напісаў. Ужо і папера пажаўцела. Трэба перадаць.

- Жанчыне? - запытаўся Мікола і зразумеў, што мог бы і не пытацца. - Уздыхнуўшы на поўныя грудзі, госць таксама прыпаліў цыгарэту, зацягнуўся і адчуў, што ад ад цыгарэтнага дыму яго пачынае нудзіць.

- Дзяўчына тая ў Якубоўцы жыла, за ракой. Забыўся вось, як рака называецца.

- Сож, - працадзіў Мікола і закашляўся. - А чаму адразу, трыццаць гадоў таму, не паслаў?

- Паслаў быў, ды ліст назад вярнуўся. А потым мяне з-за яго ў тое самае «сігурымі» цягалі. Добра, швагер дапамог, ды бацька герой вайны, разам з Энверам ваяваў, а так бы і я мог з кіркай на плячы ў медныя капальні спусціцца. У 61-м годзе шмат каго пасадзілі, хто ў Саюзе вучыўся. Мы вось у Гомелі ўтрох былі. Дык хлопцу, з якім жылі ў адным пакоі, адразу ж па вяртанні чатыры гады далі. За шпіянаж на карысць рэвізіяністаў,

- Петрыт доўга маўчаў, потым шпурнуў у вакно недапалак. - Яе, тую дзяўчыну, Надзеяй звалі. На першым курсе вучылася.

- А што, у вас былі сур’ёзныя намеры?

- Былі. Ды добра, што не рэалізаваліся. Калі б яе сюды прывёз - ад­разу б за кратамі апынулася як савецкая шпіёнка. Амаль усіх жанок, што з албанцамі пабраліся, перасадзілі. Імі, казалі, асабіста Энверава жонка займалася. Мы яе міжсобку Чорным Павуком называлі.

- А жыва яшчэ?

- Хто? Нэджміе? Жыва! У вязніцы сядзіць.

“Гэта ж трэба - павязу чалавеку ліста, трыццаць гадоў таму напісанага», - падумаў Мікола. Ён хацеў яшчэ нешта спытаць, - але твар перакрывіў адчайны позех. Толькі прамармытаў штосьці няўцямнае, прыдушыў у попельніцы цыгарэту і тут жа засоп, сціснуўшы кулакі на грудзіне. І нават у сне кулакі то сціскаліся, то расціскаліся, надзейна трымаючы руль, і перад вачамі мільгала ўсё тая ж разбітая дарога і бу­рапенная рака шумела на дне каньёна.

V

Са свінцовага неба церусіў дакучлівы дождж. Была нядзеля, і ад адчування, што гэтай парой можна паваляцца ў пасцелі, а даводзіцца стаяць пад дажджом ды чакаць аўтобус, настрой дарэшты сапсаваўся.

Спачатку яны стаялі ўдвух з Дрытэра, потым падышоў фокуснік з механічнага факультэта - Петрыт нават не ведаў ягонага прозвішча, - по­тым падбеглі астатнія, і, нарэшце, у канцы вуліцы мільганула няўклюдная постаць Бяльзацкага. «Камсамольскі бог» шыбаваў па ходніку, цягнучы пад пахай загорнуты ў коўдру акардэон.

- Усе з’явіліся? - запытаўся Бяльзацкі.

- Усе, - адказаў фокуснік і дапамог камсамольскаму сакратару ямчэй спавіць інструмент, бо край коўдры матляўся ля самай зямлі.

- Мінулым разам, як у Свяцілавічах выступалі, забыўся футарал у клубе, цяпер вось мучся, - Бяльзацкі перакінуў акардэон на левую руку. - Па дарозе, у Якубоўцы, першакурсніцу падхопім. Будзе нумары абвяшчаць..

Дождж тым часам паволі аціх і перайшоў у буйную імжаку.

«Спалі б зараз, дык не... падняліся яшчэ прыцемкам і мокнем, як цуцыкі, - падумаў Петрыт і незадаволена пакасіўся на сябра, - а ўсё з-за Дрытэра... собіла яму набываць той кларнет».

Яны з Дрытэра вучыліся ў адной групе і жылі ў адным інтэрнацкім пакоі. Бацька ў сябра знакаміты музыка, граў на кларнеце ў ансамблі Народнай арміі. Ну і сын, вядома, авалодаў інструментам. Мог збацаць не толькі народныя мелодыі, але і класічную музыку. Пару месяцаў таму, як толькі прыехалі на заняткі, сябар «здаў», як казалі студэнты, прывезеныя з дому цыгарэты разам з дзвюма пляшкамі каньяку «Скандэрбег» і набыў сабе кларнет. І цяпер амаль кожнага вечару граў на ім. Напачатку верасня ў пакоі адчынялі вакно, дык пад ім нават людзі збіраліся, каб паслухаць музыку, і хто-небудзь знадворку абавязкова гарлаў: - «Маленькую кветку» збацай!» Гэтае танга тут было вельмі папулярнае. Увогуле дзіўна, што сябар пайшоў у тэхнічны інстытут, а не ў кансерваторыю. Калі ж хто пытаўся пра тое, Дрытэра ці то жартам, ці то ўсур’ёз адказваў: люблю кларнет, але яшчэ больш люблю паравозы.

І вось, нечакана для саміх сябе, яны з сябрам выступілі на інстытуцкай вечарыне. Ён, Петрыт, спяваў албанскае танга з рэпертуару Рудольфа Стамболы, а Дрытэра акампаніраваў на кларнеце. Давялося два разы на «біс» выходзіць. Нават выкладчыкі з месцаў паўсталі і білі ў ладкі. Ну а камсамольскі сакратар Бяльзацкі, сам фаховы акардэаніст, таго ж вечара загадаў рыхтавацца да шэфскага канцэрта.

Прабіваючы цьмяным святлом фараў ранішні змрок, да інтэрната пад’ехаў аднадзверны аўтобус. Баяністы з Бяльзацкім кінуліся ў інтэрнат і вынеслі адтуль два баяны, заднік сцэны - з малюнкам цеплавоза - і яшчэ вялізную балалайку. Петрыт нават не мог дабраць розуму - як на ёй граюць. Балалайка, аднак, не лезла ў дзверы, і яе занеслі назад у інтэрнат.

Петрыт сядзеў адзін на перадапошнім сядзенні - Дрытэра прымасціўся наперадзе, каб перакінуцца ў карты, - і, прыціснуўшы скронь да мокрага вакна, згадваў родную Дзіракастру. На радзіме зараз было цёпла. Якраз саспелі ягоныя ўлюбёныя гранаты і на кірмашах цяпер ляжалі цэлыя горы гэтых цвёрдых, як камень, фруктаў. У маладосці ён любіў іх разломваць, лізаць палітыя сокам пальцы і глядзець на рубінавыя зярняты, якія здаваліся казачнымі каштоўнымі камянямі. Ад таго ўспаміну асца стала кіслай, і ён зморана ўздыхнуў.

Дзесьці на гарадской ускраіне аўтобус спыніўся, хтосьці ўвайшоў у салон, і над самым вухам прагучала: «У вас свабодна?»

Ён расплюшчыў вочы, прамармытаў: «Свабодна», - і поруч з ім села, прыціснуўшыся сцягном да ягонага сцягна, бялявая дзяўчына. Петрыт спалохана адсунуўся да вакна. На ягонай радзіме дзяўчына калі б і прымасцілася побач, дык на самы край сядзення. А тут дзеўкі плюхаліся ледзь не на калені.

Петрыт пакасіўся на спадарожніцу і згадаў, што бачыў гэтую дзяўчыну на інстытуцкіх калідорах. І нават вылучыў яе сярод іншых студэнтак: у спадарожніцы былі бялявыя, сабраныя ў тоўстую касу валасы і шэрыя, усё адно як дымныя, вочы, якія цяпер глядзелі на яго з-пад узнятых ад ветлівай усмешкі броваў. На добры лад, трэба было нешта сказаць, даведацца - як завуць шэравокую бялянку, - але ён сядзеў ёлупнем, падбіраючы патрэбныя словы, і ніяк не мог нічога падабраць. На шчасце, дзяўчына сама падала голас.

- А вы албанец?

Петрыт страсянуў галавой на знак згоды, і дзяўчына паглядзела на яго з недаверам уваччу.

- Ну як жа... а на вечарыне, са сцэны, казалі што вы з Албаніі.

- Так, з Албаніі... проста ў нас калі з чым пагаджаешся, трасеш галавой, а калі з чым не згодны, ківаеш.

Спадарожніца хвіліну маўчала, разважаючы, відаць, ці варта таму даваць веры.

- А якая ў вас колькасць насельніцтва?

- Адзін мільён шэсцьсот тысяч, - выдаў Петрыт, і дзяўчына склала вусны банцікам:

- У-уу... дык гэта столькі ж, колькі ў нашай Гомельскай вобласці.

Петрыт адвёў убок вочы. Яму, упершыню за час вучобы ў Саюзе, стала няёмка з-за таго, жыве ў такой маленькай краіне.

- А колькі вас, албанцаў, у інстытуце вучыцца?

- Ну я, - голас Петрытаў злёгку здрыгануўся, - вунь яшчэ Дрытэра, у карты грае. - Сябрук тым часам ляпнуў ніжнікам па вялікім бубне, які выкарыстоўвалі ў якасці стала. - Яшчэ адзін ёсць, з чацвёртага курса.

Ладны час яны ехалі моўчкі, і Петрыт, дарэшты асмялеўшы, усё тым жа дрогкім голасам прамармытаў:

- А я вас у інстытуце бачыў. І вы мне адразу спадабаліся.

- А мне спадабалася, як вы албанскае танга спявалі. Яно ў мяне і зараз у вушах гучыць. Будзеце сёння спяваць?

Петрыт жартам кіўнуў, ды так імпэтна, што стукнуўся лбом аб білу сядзення. Дзяўчына засмяялася і паведаміла, што прагне набыць кружэлку з запісам танга, а Петрыт, парывіста перавёўшы дых, падумаў: як бы гэта выцыганіць у сябра тую кружэлку? Дрытэра прывёз яе з Тыраны і часцяком круціў у інтэрнацкім чырвоным кутку. І яшчэ пазычаў Бяльзацкаму, калі той падбіраў мелодыю танга на акардэоне.

Аўтобус з’ехаў з асфальту на брукаванку, і за мокрай шыбай бясконцым шыхтом пабеглі размытыя стаўбуры бяроз. Ён дзвюма рукамі трымаўся за білу сядзення, кідаў палкія позіркі на спадарожніцу і думаў: «Вось так бы ехаць і ехаць, магчыма, усё астатняе жыццё...», - і кожнага разу ўздрыгваў, калі на паваротах дарогі бялявая спадарожніца краналася сваім сцягном ягонага сцягна.

У клубе было халодна і знобка. Нават рукі млелі, і даводзілася на іх хукаць ды паціраць далоні. А можа рукі млелі і не ад холаду, а ад хвалявання? Бо выступаць даводзілася перад незнаёмымі людзьмі, якія запоўнілі клуб, і, галоўнае, перад бялявай першакурсніцай. Да свайго сораму, ён нават не спытаў - як яе завуць. Між тым бялянка абвясціла чарговы нумар - і на сцэну выйшаў фокуснік.

Петрыт стаяў за кулісамі і глядзеў, як штукар, голасна ікнуўшы, раз за разам выцягваў з роту тэнісны шарык. Пасля кожнай ікаўкі фокуснік зводзіў вочы да пераносся, і зала гучна рагатала.

- Зараз мы з Дрытэра выступаем, а потым ты выйдзеш, - штурхнуў яго краем акардэона Бяльзацкі, і ў Петрыта ад хвалявання нават спацелі рукі.

Неўзабаве зала выбухнула воплескамі, і Бяльзацкі, прайшоўшыся пальцамі па клавіятуры, рушыў на сцэну.

Загучала «Маленькая кветка», і хваляванне вомігам адступіла. Проста бялянка, што стаяла на другім канцы кулісаў, махнула яму аркушыкам з канцэртнай праграмай, - маўляў, рыхтуйся, зараз твой выхад, - і ён забыўся і пра хваляванне, і пра перапоўненую залу, і пра ўсё на свеце, і бачыў толькі шэравокую дзяўчыну ў сукенцы з «ліхтарыкамі» на плячах.

- Студэнт трэцяга курса Петрыт Прыфці выканае албанскае танга, - пару чалавек ударылі ў ладкі, потым усё аціхла, і ён выйшаў на сцэну. З невядомай прычыны памацаў мікрафон, зірнуў на Дрытэра і сябар, удыхнуўшы паветра, прыклаў вусны да кларнета. Сумная мелодыя паплыла над людскімі галовамі. Яна прыляцела немаведама адкуль і, здавалася, выпадкова загучала тут, у сінім ад папяроснага дыму і людскога дыхання клубе. Неўзабаве, кароткімі акордамі, зайграў Бяльзацкі, і Петрыт наблізіў вусны да мікрафона.

Спачатку ён не пазнаў уласнага голасу - голас злёгку дрыжэў, але не ад хвалявання. Гэта было трымценне шчаслівай дуты. Пасля першага куплету ён мелькам зірнуў за кулісы. Дзяўчына стаяла нерухома, і ля яе ног, на падлозе, ляжаў аркушык з напісанай Бяльзацкім праграмай.

Потым ён спяваў на «біс», нейкая вясковая кабета выйшла на сцэну і працягнула пук мокрых восеньскіх кветак, Бяльзацкі з Дрытэра шматзначна пераглянуліся, і бялявая дзяўчына біла разам з астатнімі ў ладкі і шчасна пасміхалася яму з-за кулісаў.

Пасля канцэрту ў клуб завітаў старшыня калгаса з трыма бутэлькамі гарэлкі і рознымі прысмакамі. І хаця піць гарэлку ім, албанскім студэнтам, было забаронена, Петрыт выпіў паўшклянкі. З непрывычкі адразу ж закружылася галава, і ён, апынуўшыся ў сваім галавакружным свеце, неадрыўна глядзеў у той бок, дзе сядзела Надзя - так звалі бялянку. У думках ён ужо ахрысціў яе па-албанску - Шпрэсай. Бо менавіта так гучала на ягонай мове салодкае слова Надзея.

Калі сядалі ў аўтобус, ён зайшоў апошнім і з панылым сэрцам заўважыў, што Бяльзацкі плюхнуўся на сядзенне поруч з Надзяй, але дзяўчына, паляпаўшы таго па плячы, прамовіла: «Гэта месца занятае».

Яны ехалі моўчкі, заплюшчыўшы вочы і прыціснуўшыся адно да аднога плечукамі. Спадарожнікі гарлалі песні, кулялі чарку, Дрытэра спрабаваў граць на кларнеце, а ўжо дарэшты ўпіты Бяльзацкі раз за разам гукаў тост за савецка-албанскае сяброўства, але Петрыт нічога гэтага не чуў і не бачыў. Ён проста плыў, шчаслівы і бязважкі, на хвалях шалёнага кахання.

Аўтобус, бразнуўшы сваім жалезным нутром, спыніўся. Надзея працерла рукой запацелую шыбу, падхапілася на ногі, з ціхім шкадаваннем у голасе прашаптала: «Я выходжу».

Наўкол панавала цемра і дзесьці на доле ляжала гронка дрогкіх агеньчыкаў.

- Ты можаш спазніцца ў інтэрнат, - прамовіла дзяўчына перад тым, як скочыць з прыступкі.

Дапамагаючы выйсці з аўтобуса, ён схапіў дзяўчыну за руку і не выпусціў нават калі тая паспрабавала, з відавочнай неахвотай, яе вызваліць. Узяўшыся за рукі, яны збеглі з дарожнага адхону і агледзеліся. Там, за ракой, гарэў агнямі горад, а тут, у прыбярэжнай вёсцы Якубоўка, было цёмна, і толькі адзін самотны ліхтар, што стаяў на вясковай вуліцы, спрабаваў змагацца з цямрэчай. Сэрца парывіста білася ў грудзях, і Петрыт, каб суняць хваляванне, кашлянуў у далонь.

- А вы тут жывяце?

- Я сама з Бабруйску. А тут пакой здымаю. У адной добрай жанчыны.

- А чаму не ў самім горадзе?

- У горадзе задорага, - з уздыхам адказала дзяўчына, і Петрыт адчуў, што задае недарэчныя пытанні.

- Сумна вам тут? - запытаўся ён пасля паўзы, адчуўшы, што Надзея, відаць, міжволі, сціснула ягоныя пальцы.

- Мне тут весела, як нікому. У гаспадыні дачка, на два гады ад мяне старэйшая. У «Культтаварах» працуе. Набыла кружэлак аж сорак чатыры штукі! Учора якраз пералічвала. Круціць іх цэлымі вечарамі. Займацца немагчыма.

Яны дайшлі да ліхтара і Надзея мочкі кіўнула на цёмную хату.

Петрыт сумеўся. Думаў, будуць ісці і ісці па гэтай самай Якубоўцы, а тут раптам трэба развітвацца. Ён вызваліў дзявочую руку, і Надзея, панурыўшы долу густыя вейкі, прашаптала:

- Я ледзь не расплакалася, калі ты спяваў.

Потым цмокнула аслупянелага спевака ў шчаку і, рыпнуўшы веснічкамі, знікла ў цемры.

У хаце засвяціўся, а потым патух зялёны абажур, дзесьці на другім канцы вуліцы азваліся пеўні, рыпнуў гармонік, а ён усё стаяў у коле рухавага святла, прыціснуўшы далонь да гарачай шчакі.

Раніцаю яго абудзіў Дрытэра.

- Уставай, гуляка.

Сябар ужо быў апрануты і гучна боўтаў лыжкай у шклянцы.

- Вось даведаецца Какошы, што па начах цягаешся і да хаты выправіць.

Какошы вучыўся на чацвёртым курсе і сачыў, каб ні ён, Петрыт, ні

Дрытэра не парушалі правілаў паводзінаў, якія яны, яшчэ перад адпраўкай у Саюз, мусілі вывучыць на памяць. Дрытэра казаў, што гэты смярдзяк нават кандуіт завёў, куды запісваў усе іхныя «грахі».

- Ты з ёю хаця б пацалаваўся? - запытаўся сябар, выціраючы пот з ілба, і ў гэты момант у пакой нячутна ўвайшоў той самы Какошы.

- Ну як канцэрт?

- Магутна! - Дрытэра задаволена крахтануў і сёрбнуў гарбаты. - Клуб ледзь не разнеслі ад воплескаў. Бяльзацкі кажа, што атрымаем граматы гаркама камсамолу. І Тодзі Любоню збіраецца ліста пісаць... з падзякаю за наш удзел у мастацкай самадзейнасці. - Тодзі Любоня быў першым сакратаром Звязу працоўнай моладзі Албаніі, і пасля мітынгу, калі іх выпраўлялі ў Саюз, паціснуў руку кожнаму студэнту.

- Добра, калі так, - муркнуў Какошы і гэтак жа нячутна знік за дзвярыма.

- Смярдзяк, - выдыхнуў яму ў след Дрытэра і гучна бразнуў аб стол зборнікам задач па супрамаце.

- А што, Бяльзацкі сапраўды збіраецца нам граматы даваць? - Петрыт, з цяжкасцю патрапіўшы нагой у калашыну, нацягнуў нагавіцы.

- Можа і збіраўся, а цяпер не дасць, - сябар піхнуў зборнік задач у пацёхканы партфель. - І ведаеш чаму? Таму што паклаў вока на дзяўчыну, а ты яе ўчора перахапіў.

Петрыт раптам знерухомеў, і сябар, ляпнуўшы яго па спіне, бадзёрым голасам выгукнуў:

- Давай, варушыся... на заняткі спазняемся.

VI

Масква сустрэла дробным дажджом і шэрым ранішнім прыцемкам. За вакном праплыў перон Кіеўскага вакзала, і цягнік, тузануўшыся на астачу, спыніўся.

Сустракаў албанскую дэлегацыю Хрол Казлоў - правая рука Хрушчова.

- Вітаем вас на савецкай зямлі, - прамовіў Казлоў, зняўшы капялюш. У хрушчоўскага памагатага была вялікая гламаздаватая галава, укаранаваная сівымі хвалістымі валасамі.

Энвер парукаўся з тузінам савецкіх чыноўнікаў, адзначыўшы, што традыцыйных піянераў з кветкамі на пероне не было, аднак рота ганаровай варты стаяла роўным шыхтом, і ваенны аркестр ужо гатовы быў грымнуць гімн ягонай краіны.

Жаўнеры, пад гукі маршу, прайшліся па лужах, зыкі медных труб яшчэ луналі ў вільготным паветры, а ім на змену, ад вакзальнага будынку, загучалі дружныя воплескі і воклічы «Рофт парція э Пунэс!»

- Нашы студэнты, - прамовілі за спінай, і Энвер памахаў студэнтам рукой.

Натоўп у некалькі соцень чалавек прарваў міліцэйскае атачэнне, кінуўся на перон. Поціскі халодных рук, гучнае скандаванне «Парці! Энвер!» ля самага вуха. Урэшце сам Энвер узяўся дырыжыраваць скандаваннем і выгукваць уласнае імя, тым часам як Казлоў, стоячы ў баку, нервова паглядаў на вакзальны гадзіннік.

- Вашых студэнтаў проста не ўтаймаваць, - прамовіў Казлоў, калі яны селі ва ўрадавую машыну.

- Яны вялікія патрыёты і ўсёй душой любяць сваю партыю і яе кіраўніцтва, - адказаў Энвер, і твар хрушчоўскага памагатага скрывіла іранічная ўсмешка. Гэтым самым памагаты хацеў сказаць: паспрабуй які албанец не пакрычы лозунгі ў твой гонар, ураз патрапіш на нары.

Машына на вялікай хуткасці ехала па праспекце. Усё наўкол патанала ў чырвані сцягоў. Ды яно і зразумела: заўтра 43-я гадавіна Кастрычніцкай рэвалюцыі. Заўтра, ад самага ранку, ён уздымецца на трыбуну маўзалея і будзе глядзець на жаўнераў, што прамаршыруюць па брукаванцы Чырвонага пляцу. Але прыехаў ён у Маскву не дзеля таго, каб паглядзець на парад. Адразу ж пасля святаў у Георгіеўскай зале Крамля павінна пачацца нарада прадстаўнікоў камуністычных і рабочых партый, на якой ён, Энвер Ходжа, збіраўся даць бой хрушчоўцам-рэвізіяністам.

Машына павярнула з праспекта налева, і гэта азначала, што яго вязуць на ўрадавае лецішча «Зарэчча». Летась, як прыязджаў у Маскву, іх дэлегацыю таксама пасялілі на тым лецішчы, паведаміўшы, што гэта лепшая загарадная гасцёўня. Апроч албанцаў там спыняўся толькі кітайскі прэм’ер Чжоў Энь-лай.

Усю дарогу да «Зарэчча» яны з хрушчоўскім намеснікам амаль не размаўлялі, толькі зрэдзьчасу абменьваліся кароткімі рэплікамі. Нарэшце ўрадавы “ЗіМ”, даўшы кола па невялічкім пляцы, спыніўся, і яны выйшлі з машыны. Энвер думаў, што зараз развітаецца з Казловым і пойдзе адпачываць пасля дарогі, аднак той зайшоў на лецішча, зняў ля ўваходу палітон і, ляпнуўшы далонямі, гракнуў:

- А зараз крыху вып’ем і перакусім!

У вітальні ўжо быў падрыхтаваны стол з выпіўкай і канапкамі з чор­най ікрой.

Казлоў відавочна хацеў даведацца пра настроі албанскай дэлегацыі, таму і завёў размову пра дакументы, якія збіраліся прыняць удзельнікі нарады. Аднак Энвер сваімі суворымі адказамі даў зразумець, што не мае ахвоты мянціць языком. Урэшце хрушчоўскі памагаты наліў каньяку, крэкнуў: «За вас, таварыш Энвер!» - і, кульнуўшы поўны келіх, падаўся прэч.

Праз дзве гадзіны Энвер Ходжа сядзеў у пакоі, што быў адведзены пад кабінет, і чытаў з алоўкам у руках тэкст прамовы, з якой мусіў выступіць.

«Няўжо ў Савецкага Саюза, які прадае збожжа ўсяму свету, не знайшлося 50 тысяч тон зерня для албанскага народа, у той час як не па нашай віне яму пагражаў голад? Калісьці таварыш Хрушчоў казаў нам: «Не хвалюйцеся за хлеб; тое, што вы спажываеце за год, у нас пацукі з’ядаюць». Значыць, пацукі ў Савецкім Саюзе могуць жэрці, а албанскі народ хай памірае з галадухі?» - чырвоны аловак падкрэсліў слова «пацукі» і застыў у паветры. «А можа не згадваць пацукоў? Можа гэта задужа?» - падумалася той хвілінай, і ў кабінет стоена пастукалі. Энвер адарваў вочы ад папер і ўбачыў у дзвярной пройме кучаравага хлопца з нейкім дзіўным прыстасаваннем у руках: яно нагадвала мініяцюрны радыёпрымач з тэлескапічнай антэнай. Ні слова не кажучы, хлопец кіўнуў галавой і прычыніў дзверы.

- Ну і сволачы! - выдыхнуў Энвер, падхапіўся на ногі і некалькі аркушаў зляцелі на падлогу.

Гэтага кучаравага інжынера ён уключыў у склад дэлегацыі як рэферэнта. А ў руках хлопца быў найноўшы амерыканскі дэтэктар, які адразу ж вызначаў - ці ёсць у памяшканні «жучкі». Маўклівы ківок сведчыў, што лецішча праслухоўваецца.

- Сволачы, - паўтарыў Энвер і нервовым крокам прайшоўся па кабінеце.

«Не толькі зачытаю прамову цалкам, але і яшчэ чаго дадам. Лясну на развітанне дзвярыма так, што ў Георгіеўскай зале са столі тынкоўка пасыплецца», - з гэтаю думкаю Энвер нахіліўся і падабраў з падлогі старонкі спавешчання.

«Ляскаць дзвярыма» ён збіраўся не проста так, а каб спадабацца кітайцам. Яшчэ пару гадоў таму пайшлі чуткі пра канфлікт паміж Хрушчовым і Мао. Кіраўніку Паднябеснай карцела ачоліць міжнародны камуністычны рух і, стаўшы на кітайскі бок, можна было выслізнуць з савецкіх абдоймаў. Ён паслаў у Пекін свайго чалавека, і там паабяцалі буйныя крэдыты ды эканамічную дапамогу. Гэта якраз тое, што трэба: Паднябесная далёка, а кітайскія крэдыты пад рукой. Валадары Паднябеснай, аднак, збіраліся даць грошы толькі ў выпадку, калі Албанская партыя Працы падтрымае Камуністычную партыю Кітая.

Кітай Энвер наведаў толькі аднойчы - у верасні 1956 года. Прыехаў тады ў Пекін на партыйны з’езд. Думаў, Мао прыме іхнюю дэлегацыю асабіста, у сваім кабінеце, а той пагаманіў з імі похапкам, падчас перапынку паміж пасяджэннямі з’езду. Калі ён з таварышамі ўвайшоў у пакой, дзе адбывалася сустрэча, Мао стаяў нерухома, як статуя, і давялося кожнаму па чарзе падыходзіць да яго, каб парукацца. Размова з кітайскім лідэрам атрымалася няўцямнай. Мао казаў нешта пра югаславаў, пра памылкі Сталіна, вёрз яшчэ нейкую лухту, якая нават не адбілася ў памяці. Але чорт з ім, з Мао. Галоўнае, гэтая статуя ў шэрым фрэнчы наўрад ці бу­дзе скідваць яго, Энвера, з пасады. Так што пераход у стан кітайцаў, як выглядала, быў адзіным выратаваннем.

Першы стрэл па хрушчоўцах ён зрабіў яшчэ ўлетку, у Бухарэсце. Там, на нарадзе прадстаўнікоў камуністычных і рабочых партый, савецкая дэлегацыя выступіла з крытыкай кітайскіх таварышаў, аднак албанская дэлегацыя тую крытыку не падтрымала. Мікіту Хрушчова гэта спачатку здзівіла, а потым разлютавала: «Што там за Албанія такая - кату на раз аблізаць, - а заяўляе пра нейкую сваю пазіцыю... Жывуць, галякі, за наш кошт і яшчэ хвастамі круцяць. Не даваць ім ніякага збожжа! І спыніць пастаўку трактароў ды іншай тэхнікі». Словы гэтыя перадалі Энверу, і гэта азначала, што ў Маскву яму ехаць не варта. Але ж вось давялося паехаць...

Хрушчоў ведаў тэкст ягонага спавешчання і, як меркаваў Энвер, бу­дзе рабіць усё, каб яно, прынамсі ў такой рэдакцыі, не прагучала. І як у ваду глядзеў. Першым, хто ўзяўся яго пераконваць не канфліктаваць з Мікітам, быў лідэр французскіх камуністаў Марыс Тарэз. Тарэз запрасіў на сяброўскую вячэру, і напачатку яны гаманілі - выключна па-французску - пра шумны і бязладны Парыж і пра ціхі ды ўтульны Манпелье, дзе Энвер калісьці вучыўся ва ўніверсітэце, але так і не здолеў скончыць. Ды і як было вучыцца, калі вакол віравала столькі прыгожых дэвотак, якія раз за разам вешаліся на шыю. «Ээ-х, былі часіны!» - выгукнуў ён за бяседным сталом, але Тарэз урэшце рэшт разагнаў прыемныя ўспаміны, паведаміўшы, што калі ён выступіць супраць Хрушчова, усе восемдзесят партый, што заявіліся на нараду, будуць супраць яго.

- А мы нікога не баімся, - сказаў Энвер, выціраючы сурвэткай вусны,- таму што ідзем правільнай дарогай!

Увечары наступнага дня пад вокнамі загулі машыны, і да ганку лецішча падкаціла адразу некалькі “ЗіМаў”. Гэта прыехалі на перамовы савецкія таварышы.

Энвер заўсёды з неахвотаю плёўся ў сталоўку, дзе ладзіліся падобныя сустрэчы, але гэтым разам, пабачыўшы сярод гасцей зморшчаны, што той сухафрукт, твар Анастаса Мікаяна, зусім змарнеў душою. Гэтага армяніна ён не любіў больш за Хрушчова, бо той непасрэдна займаўся пытаннямі дапамогі Албаніі і ўсяляк тую дапамогу скарачаў, крэслячы чырвоным алоўкам іхнія заяўкі.

«Усё, пан Анастас, мінуў твой час. Больш ужо не буду перад табой на хлеб спяваць ды на тваю руку паглядаць», - падумаў тады Энвер, нядобра зыркнуўшы на Мікаяна.

Госці штосьці казалі пра адзінства камуністычнага руху, пра тое, што Мікіта Сяргеевіч вельмі перажывае з нагоды савецка-албанскіх непаразуменняў, сталі прапаноўваць ільготныя крэдыты, нарэшце, пшаніцу ў неабмежаванай колькасці. Але, пачуўшы ад Энвера кароткую фразу: «Мы ад сваёй пазіцыі не адступімся», - селі ў свае чорныя, падобныя да жукоў- гнаевікоў “ЗіМы” і з’ехалі ў Маскву. Назаўтра, проці ночы, ізноў завіталі Мікаян з Казловым і зноўку пачалі казаць пра патрэбу адзінства, але Энвер паведаміў, што яму трэба класціся спаць, і госці, ужо накінуўшы палітоны, прапанавалі албанскай дэлегацыі сустрэцца непасрэдна з Хрушчовым.

12 лістапада 1960 года, акурат у поўдзень, да шэрага будынку на Старым пляцы пад’ехала албанская дэлегацыя, што ўдзельнічала ў нарадзе. Надвор’е было халодным і золкім. З неба падаў дробны сняжок, які адразу ж раставаў, крануўшыся асфальту.

Хрушчоў прыняў дэлегацыю ў сваім кабінеце, у прысутнасці Мікаяна, Казлова і Андропава.

Размова ад самага пачатку не задалася.

- Вам слова, пачынайце. Мы ўважліва слухаем, - прамовіў гаспадар кабінета, раскінуўшыся ў крэсле.

- Вы нас запрасілі, вы тут гаспадары, вы і пачынайце, - адказаў Энвер, і Хрушчоў, сумеўшыся, запытаў:

- Я не разумею, што адбылося пасля майго візіту ў Албанію ў 1959 годзе? - летась Мікіта ездзіў да Энвера на пагасціны, і яго там закідалі кветкамі.

У адказ албанскія таварышы завялі катрынку пра югаслаўскіх рэвізіяністаў, іх савецкія калегі, у сваю чаргу, сталі абвінавачваць Энвера ў расколе камуністычнага руху, потым сталі высвятляць - каму належыць ваенна-марская база ва Улёрскай бухце, нарэшце Хрушчову абрыдла ўся гэтая балбатня, ён падняўся на ногі і заявіў: «Вы на мяне плюяце! З вамі немагчыма размаўляць!» І албанцы, нават не развітаўшыся, ціхенька выслізнулі з кабінета.

Праз чатыры дні прыспеў час зачытаць спавешчанне.

Вялізная Георгіеўская зала гарэла ўсімі сваімі кандэлябрамі і цені ўдзельнікаў нарады, якія ішлі займаць свае месцы, нагадвалі чорныя кветкі. Амаль усе ўдзельнікі ўжо сядзелі за сталамі, суцішна перамаўляліся, утвараючы бязладны шум, і раз-поразу пазіралі на атвор разнасцежаных дзвярэй. Усе чакалі з’яўлення савецкай дэлегацыі. Неўзабаве шум прыкметна пацішэў, і ў залу дробным імпэтным крокам увайшоў Хрушчоў. Следам за ім, віхлястай чарадой, паспявалі брывасты Брэжнеў; сухарлявы, з віслай чупрынай на лобе, Суслаў; пахілы і зморшчаны, што той смаржок, Мікаян.

Мікіта кінуў на стол тэчку з паперамі, грузна сеў у крэсла, і сёмае па ліку паседжанне нарады пачалося.

Залу накрыла звонкая цішыня, зашамацелі паперы на стале старшыні.

- Слова мае першы сакратар Цэнтральнага Камітэта Албанскай партыі Працы таварыш Энвер Ходжа.

Энвер падышоў да моўніцы, абцягнуў пінжак і, кашлянуўшы ў жменю, прамовіў:

- Дарагія таварышы! Цяперашняя Нарада камуністычных і рабочых партыяў мае для міжнароднага камуністычнага руху гістарычнае значэнне...

Албанская дэлегацыя сядзела ў тарцы стала, як бы ў прэзідыуме, а савецкая праваруч, зусім непадалёку, і Энвер, чытаючы тэкст, час ад часу перарываўся і зыркаў на Хрушчова. Напачатку савецкі кіраўнік быў насцярожаны - сядзеў, прыціснуўшы да правага вуха навушнік, - потым злёгку абмяк, адкінуўся на спінку крэсла. Вырашыў, відаць, што прамоўца адумаўся і ў апошні момант выкінуў са спавешчання крытыку на ягоны адрас. Аднак прамоўца загаварыў пра злачынную банду Ціта, і Хрушчоў пасур’ёзнеў, калі ж Ходжа заявіў, што палітыка савецкага лідэра - гэта пародыя на Леніна, савецкі лідэр зняў, а потым зноў надзеў навушнікі, па якіх транслявалі сінхронны пераклад, а калі Ходжа пачаў казаць пра шантаж і пагрозы з боку савецкіх кіраўнікоў, у зале пачаўся лёгкі шум, і Хрушчоў выцер хусцінкай пот з патыліцы.

Нарэшце прамоўца скончыў, у зале пачуліся кволыя воплескі - у ладкі білі некалькі азіятаў і мурынаў, якія, відаць, не слухалі прамовы, - пасля чаго Георгіеўская зала азвалася абураным гудам. Праз колькі хвілінаў да аднаго такога азіята нахіліўся нехта з рэферэнтаў, штосьці шапянуў на вуха, і твар удзельніка нарады пакрыў нездаровы румянец. Гэты дзеяч, як і ўсе астатнія прадстаўнікі камуністычных і рабочых партый, карміўся з хрушчоўскай рукі, і гэтыя воплескі маглі яму сур’ёзна нашкодзіць.

Энвер выйшаў у фае, сабраў вакол сябе сваю чэлядзь, ледзь чутна паведаміў:

- На лецішча больш не паедзем. Знаходзіцца там небяспечна. Перабіраемся ў нашую амбасаду.

Пасля перапынку нарада аднавіла сваю працу. Як і чакаў Энвер, на яго пасыпаліся перуны і маланкі.

- Сёння я пачула, магчыма, самы ганебны з часін Троцкага выступ у гісторыі міжнароднага камуністычнага руху, - прамаўляла прыціхлай зале іспанская камуністка Далорэс Ібаруры, пазіраючы ў ягоны бок. На галаве ў Далорэс была традыцыйная чорная хустка, з-пад якой выбіваліся злавесна-сівыя валасы.

«Вылітая ведзьма», - падумаў Энвер і дэманстратыўна зняў навушнікі.

Цяпер толькі адно займала ягоныя думкі: як жывым і здаровым выбрацца з рэвізіянісцкай Масквы. Ён мусіў ляцець дахаты 2 снежня, гэдээраўскім летаком. Яшчэ шаснаццаць дзён глядзець на гэтыя пысы - Энвер мелькам зірнуў на Мікаяна, - і слухаць абразы на свой адрас? Ды і прыкончыць могуць, як таго небараку-Берута. Не, трэба адсюль даваць хадала, і чым раней, тым лепш. На такі выпадак быў падрыхтаваны аварыйны варыянт «эвакуацыі»: ехаць цягніком да Варшавы, затым да Вены і, праз Аўстрыю і Італію, да порта Бары, дзе яго павінен чакаць албанскі самалёт. Ды і нагода ёсць знікнуць з нарады дачасна: 29 лістапада галоўнае дзяржаўнае свята Албаніі, і ён мусіць на ім прысутнічаць.

«Пакіну ў Маскве двух сваіх намеснікаў - хай яны тут з Хрушчовым і разбіраюцца», - падумаў Энвер і парывіста перавёў дых.

Хуткі цягнік «Масква-Варшава» ляцеў на захад, трывожнымі гудкамі скаланаючы цемрань лістападаўскай ночы.

Энвер ляжаў на мяккім вагонным лежаку, прыслухоўваўся да навакольных зыкаў і прымружанымі вачыма паглядаў на лямпу, што ў начным рэжыме, у чвэрць напалу, кволілася пад столлю. Усё ж такі ён баяўся за сваё жыццё. За дзвярыма, на калідоры, стаялі целаахоўнікі, але што яны маглі зрабіць, калі цягнік спыніцца ў якой-небудзь Вязьме і ў вагон уваб’юцца да зубоў узброеныя людзі? І вось у той самы момант вагон страсянула, і правае плячо прыціснулася да сценкі: цягнік стаў скідваць хуткасць. За плюшавай фіранкай панавала цемра, і толькі самотны агеньчык мігатлівай зоркай плыў за вакном. Агеньчык амаль спыніўся, застыў пасярод непрагляднай ночы, але, на шчасце, міргнуў зялёным святлом і паплыў, паволі набіраючы хуткасць.

«Хрушчоў больш не дасць ні капейкі. Магчыма, пачне блакаду. Так што ўся надзея на кітайцаў», - падумаў Энвер, захінуўшы фіранку. Хвалявала тое, што Чжоў Энь-лай, які ачольваў кітайскую дэлегацыю, сядзеў на нарадзе, як мумія, і не думаючы даваць бой Хрушчову.

Цеплавоз падаў сігнал - густы і сіпаты.

Цяпер было зразумела: усё скончыцца эканамічнай блакадай. «Уся надзея на кітайцаў», - каторым разам паўтарыў ён у думках.

Трэба было заснуць, але сон аніяк не ішоў, і ўваччу раз за разам паўставалі то кіслая пыса Мікаяна, то мокры вакзальны перон, то шэры капялюш Казлова, які прамільгнуў ля самага носа, то шчаслівыя твары студэнтаў - тых самых, што сустракалі яго на маскоўскім вакзале. «Студэнтаў давядзецца адклікаць», - паспеў ён падумаць, перш чым панурыцца ў сонную замарач, якая складалася з няўцямнага грукату колаў і дакладнага ўсведамлення, што вакол яго бязмежны расейскі прастор і цёмная ноч, у якой хаваецца небяспека. І вось ужо ўваччу паўстаў не мокры асфальт, а пыльная брукаванка. Ён, васямнаццацігадовы хлопец, стаіць на пляцы перад Базарнай мячэццю ў сваёй роднай Дзіракастры і развітваецца з дзяўчынай, якую кахаў у юнацтве і імя якой - у сне - аніяк не мог узгадаць. Ён з’язджаў у Корчу, вучыцца ў ліцэі, а дзяўчына заставалася ў Дзіракастры і, паціснуўшы ягоную руку, умольна прашаптала: «Не забывай мяне!»

Цягнік тузанула, і ён спалохана прыхапіўся. Здаецца, і заснуў на імгненне, але ў пройму няшчыльна зацягнутай фіранкі ўжо цадзіўся сіні, як малочны адгон на краю конаўкі, світанак. Ён накінуў на плечы палітон, адсунуў дзверы купэ. Ахоўнік, што стаяў ля вакна, выцягнуўся ў струну. Зірнуўшы па баках, Энвер запытальна кіўнуў на сіняе вакно.

- Толькі што Оршу прамінулі, таварыш Энвер.

- Дзе гэта?

- Беларусь, таварыш Энвер.

Ноччу выпаў снег, рэдкі як перхаць, шэрымі палосамі прыкрыўшы зямлю. У сутонні сіняга ранку мільгануў нейкі паўстанак, купка цёмных хат, прыцярушаныя снегам кусты і далягляд захінуў дрымотны лес, пазначаючы рух цягніка мітусеннем меднаствольных хвояў.

Беларусь... таксама, як і Албанія, партызанскі край, - Энвер амаль усутыч наблізіў твар да шыбы, - але мы хаваліся ад ворага ў гарах, а беларусы ў лесе. Яму згадалася, як такой жа маласнежнай парой немцы з балыстамі атачылі ягоны штаб, і давялося разам з байцамі-партызанамі караскацца па гарах, выходзячы з акружэння. Цяпер ужо ні ў лесе, ні ў гарах не схаваешся. А таму ён ператворыць сваю краіну ў непрыступную фартэцыю, - рукі машынальна сціснулі вагонны поручань. Толькі б да- памаглі кітайцы... толькі б дапамаглі...

VII

Дрытэра з Петрытам стаялі на інстытуцкім ганку і палілі. Заняткі скончыліся, і абодва вырашылі звадзіць сваіх дзяўчат у кінатэатр. Якраз сёння круцілі фільм «Каханнем трэба даражыць» беларускай кінастудыі, які Надзея прагла паглядзець. Настрой у абодвух быў вясёлкавы і бесклапотны. Дрытэра нарэшце займеў сабе сяброўку - светлавалосую Святлану з факультэта эксплуатацыі чыгункі - а Петрыт збіраўся на святы завітаць з Надзеяй у Бабруйск ды пазнаёміцца з яе маці.

- Калі Какошы будзе мной цікавіцца, скажы - на канцэрт паехаў, - казаў Петрыт сябру, пыхкаючы цыгарэтай і паглядаючы на ўваходныя дзверы. Албанскім студэнтам забаронена было з’язджаць з горада, таму і даводзілася ўсяляк выкручвацца.

З інстытуцкіх дзвярэй выкуліўся гаманкі натоўп, Дрытэра выцягнуў шыю, пазіраючы паўзверх людскіх галоў, і твар ягоны перакасіла. Смярдзяк паўзе, - прамармытаў, амаль не варушачы вуснамі. Смердзяком ся­бар называў Какошы. І сапраўды, насустрач ім, заклапочана азіраючыся, шыбаваў чацвёртакурснік.

- Так... абмалёўваю сітуацыю ў тэлеграфным стылі, - яшчэ здалёк, з інтанацыяй лёгкай панікі, пачаў Какошы. - Толькі што тэлефанавалі ў канцылярыю. Мы тэрмінова едзем на вакацыі. Сёння атрымліваем дакументы і ўвечары, цягніком, выязджаем у Адэсу.

Такая навіна не на жарты ўразіла Петрыта. Хвіліну ён стаяў анямелы і ачуўся толькі тады, як прыпаленая цыгарэта апаліла пальцы, і ён шпурнуў яе пад ногі.

- Якія вакацыі? Мы ж яшчэ іспыты не здавалі! - выгукнуў тым часам Дрытэра ўжо з інтанацыяй сапраўднай панікі. - І куды так спяшацца? Далі б хаця дзень на зборы.

- Параход у Адэсе доўга стаяць не можа. І яшчэ... - Какошы азірнуўся, пачакаў, калі пройдзе збой студэнтаў. Хаця яны і размаўлялі на сваёй мове, Смярдзяк заўсёды асцерагаўся чужых вушэй. - ...Нікому пра свой ад’езд не кажыце. Ад’язджаем ціха. І пажадана, - Какошы зірнуў на Петрыта, - каб на пероне нікога не было.

- Не, ты чуў? Вось гэта навіна! - прамармытаў Дрытэра, пазіраючы ўслед чацвёртакурсніку.

Сябар яшчэ штосьці казаў, але Петрыт яго не пачуў. Бо ўжо ўзбягаў па прыступках, па ходу ледзь не збіўшы з ног прафесара кафедры гісторыі КПСС, заляцеў у калідор, падбег да раскладу заняткаў, каб паглядзець - дзе займаецца Надзейчына група, і пачуў знаёмы голас:

- Пеця, я тут!

Надзея са шчаслівай усмешкай на твары стаяла пасярод інстытуцкага калідора, не зважаючы на штуршкі ў спіну - пасля заняткаў студэнты бязладным натоўпам рушылі ў шатню, і ў гэты момант не варта было стаяць у іх на дарозе.

Усмешка вомігам збегла з дзявочага твару.

- Што здарылася?

- Я сёння з’язджаю.

- Куды?

- На вакацыі.

Дзяўчына выпусціла з рук партфель, і той мякка чвякнуў аб падлогу.

- З’язджаеш... а як жа я?! Мы ж збіраліся ехаць у Бабруйск, да маёй мамы!

- Надзя, у нас вельмі мала часу, - ужо зусім апалым голасам прамовіў Петрыт, і дзяўчына, усхліпнуўшы, тыцнулася носам у штрыфель ягонага пінжака.

- Ну што ты... ну навошта гэтыя слёзы? Пры канцы жніўня вярнуся... - прамовіў Петрыт роблена бадзёрым голасам, і дзяўчына страсянула галавой:

- Не... я ведаю... мы больш ніколі не сустрэнемся.

Непадалёку адчыніліся дзверы аўдыторыі, і калідор скалануў вясёлы галас і гучная тупаніна. Але чым бліжэй падыходзіў гаманлівы натоўп, тым больш ціхім рабіўся галас, і тупат пераходзіў у стоены шоргат, і студэнты з двух бакоў абміналі закаханых, як рака абмінае пяшчаную выспу, пры гэтым хлопцы сарамліва панурвалі вочы, а дзяўчаты, якіх было зусім няшмат, глядзелі на іх шырокімі вачыма - з цікаўнасцю і нават са страхам.

Праз паўгадзіны, ускалмачаны і расхлістаны, Петрыт заляцеў у свой пакой. Сябар ужо рыхтаваўся да ад’езду: на стале стаяла валіза, а на падлозе, у поўным бязладдзі, ляжалі вопратка, падручнікі, канспекты ды іншы хломазд.

- Прадай! - задыхана прамовіў Петрыт, выціраючы ўзмакрэлую лабаціну.

Сябар зірнуў на яго здзіўленымі вачыма.

- Кружэлку прадай, з албанскім танга!

У адказ Дрытэра гучна пстрыкнуў зашчапкамі фібравай валізы:

- Не магу, абяцаў Святлане падараваць.

Петрыт плюхнуўся на калені, дастаў з тумбачкі кітайскі тэрмас, кінуў у расчыненую сябрам валізу. Тэрмас ён набыў для бацькі, які працаваў на будоўлі і пакутаваў ад язвы.

- Ладна, забірай, калі ўжо так прыпякло, - Дрытэра паставіў тэрмас назад у тумбачку.

Схапіўшы кружэлку - яна была ў зялёным канверце - Петрыт кінуўся да дзвярэй, але тут жа вярнуўся. Дрогкімі рукамі выцягнуў з нутраной кішэні асадку, паспрабаваў штосьці напісаць на ражку канверта, але асадка не пісала, і ён ляснуў яе аб падлогу.

- Дай сваю! - крыкнуў, не пераводзячы дыхання.

- І маю ляснеш? - паспрабаваў пажартаваць Дрытэра, але, зірнуўшы на сябра, спешна працягнуў асадку.

Асадка пісала чорным атрамантам, і Петрыт, перавёўшы дых, размашыста напісаў: «Не забывай мяне!»

Хаця ён і папярэдзіў Надзею, каб тая не прыходзіла на вакзал - не хацелася заядацца са Смердзяком, ды і навошта праліваць лішнія слёзы,

- але ўсё адно аж да самай апошняй хвіліны паглядаў у закуранае паравозным дымам вакно, у спадзеўцы, што дзесьці на ўскрайку перона мільгане блакітная хусцінка. Цягнік скрыгатнуў сваім жалеззем, скрануўся з месца, і ў вакне з урачыстай павольнасцю праплыў будынак вакзала. Петрыт узлез на верхнюю паліцу, кульнуўся тварам да сценкі і стаў думаць пра тое - што ён напіша ў сваім першым лісце, - і гарачы нос ягоны мерна, у такт хістанню вагона, тыцкаўся ў халодную перабойку.

VIII

Прамінуў красавік, белым бэзавым кветам асыпаўся травень, Надзея здала экзаменацыйную сесію, а ліста ўсё не было. І кожны раз, заміраючы, яна выбягала да весніц, насустрач паштарцы, і паштарка тыцкала ёй у рукі «Гомельскую праўду», якую выпісвала гаспадыня. І сэрца кожнага разу сціскалася ад несуцешнай і пякучай крыўды. Пры развітанні на кружэлцы з албанскім танга, якую Нюрка, дачка гаспадыні, цяпер круціла дзень да ночы, Петрыт напісаў свой адрас. Аднак сказаў, каб яна чакала ліста, бо наўрад ці будзе сядзець у бацькоўскай хаце. І яна чакала. Уладкавалася на час вакацый упакоўшчыцай на тэкстыльную фабрыку, штовечару вярталася з працы, умольна глядзела на Нюрку, і тая з уздыхам апускала вочы. Але вось аднойчы, дажджыстым адвячоркам, Нюрка сама выбегла насустрач, махаючы ў паветры запаветным пісьмом.

Канверт выглядаў пацёхканым, няўмела заклееным - падобна, што яго ўскрывалі, - і Надзея строга глянула на Нюрку.

- Ну што ты... паштарка такі прынесла, - з крыўдаю ў голасе прамовіла Нюрка. Але тут жа палагаднела, павяла падбароддзем: - Ну, што ён там піша?

Надзеі той хвіляй хацелася пабыць адной. Дакладней, сам-насам з доўгачаканым лістом. Яна пайшла ўздоўж плота, асцярожна надрываючы канверт, і трывожная пройма злёгку казытала душу. Нарэшце прабеглася занепакоенымі вачыма па першых радках. Ліст быў незразумелы, напоўнены нейкімі недарэчнымі і нават дзікімі словамі. «Паважаная Надзея! - пісаў Петрыт, - вось я і дома, у мілай і дарагой майму сэрцу сацыялістычнай Албаніі. Цяпер нам цяжка. Рэвізіяністы спрабуюць раскалоць сталёвае адзінства партыі, ліючы патокі маны і ўчыняючы самыя гнюсныя правакацыі. Але Партыя працы і наш гераічны народ ужо загартаваныя ў барацьбе з рэвізіянісцкай навалай і, без усялякага сумневу, пераадолеюць цяжкасці і выйдуць пераможцамі ў змаганні з апартуністамі і рэвізіяністамі. А мы, албанскія студэнты, без усялякай прынукі, яшчэ шчыльней згуртаваліся вакол ЦК нашай партыі і Палітбюро на чале з любімым правадыром таварышам Энверам Ходжа...»

Якія рэвізіяністы? Якія апартуністы? Пра што ён піша? - Надзея агледзела пісьмо з усіх бакоў. Адваротнага адрасу на канверце не было. Спачатку падумала, што гэта Петрытавы сябар Дрытэра вырашыў з яе пажартаваць. Аднак почырк быў знаёмы, да болю знаёмы... Потым вырашыла, што Петрыт сур’ёзна захварэў, альбо, яшчэ горай, патрапіў у вязніцу і вымушаны пісаць усю гэтую лухту пад дыктоўку наглядчыкаў.

Яна адразу ж напісала ліст і ў той жа вечар аднесла на паштамт.

Стрыжаная пад хлопчыка дзяўчына наклеіла на канверт некалькі марак з надпісам «ХХІІ з’езд», хацела пакінуць пісьмо ў сябе, але Надзея сказала, што сама ўкіне ў скрыню.

І вось важкае пісьмо з ціхім шорхатам упала на бляшанае дно.

- Даляці да яго... калі ласка... даляці, - прашаптала, прыціснуўшыся лбом да паштовай скрыні. І доўга так стаяла, аж пакуль нейкая бабуля не кранулася пляча і не запытала:

- Ты што, мілая, плачаш? Здарылася што?

- Здарылася, - адказала, змахнуўшы слязіну ражком блакітнай хусткі, - той самай, якую ёй падараваў Петрыт.

Аніхто з трох албанцаў у Гомель не вярнуўся.

1 верасня Надзея прыйшла з заняткаў, і Нюрка моўчкі паказала на стол. На стале ляжаў той самы канверт з маркамі, прысвечанымі 22-му партз’езду. З апалым сэрцам яна ўзяла яго ў рукі і ўбачыла размытую пячатку «Адрасат выбыў».

«Як гэта выбыў? Куды?» - Надзея паволі апусцілася на крэсла і зноўку, як і мінулым разам, уважліва агледзела канверт. Адваротны бок быў пакамечаны - усё адно, як яго трымалі над парай, - але гэтым разам там не было размытага штэмпеля з двухгаловым арлом. Ліст, падобна, наогул не перасылалі ў Албанію.

Яна ізноў пабегла на паштамт, уклала той самы ліст у новую канверт, піхнула ў акенца, і тая ж самая стрыжаная пад хлопчыка дзяўчына вярнула яго назад.

- У Албанію не прымаем.

- Як не прымаеце? - у галаве паплыло, і партрэт Карла Маркса на сцяне бруднай плямай завіс у паветры. Надзея са здзіўленнем і насцярогай глянула на пісьмо - нібыта гэта было ўласнае сэрца, - і мажная цётка, што пнулася здаць пасылку, адсунула яе плечуком ад акенца.

Вярнуўшыся дахаты, дзяўчына не распранаючыся абрынулася на ложак, і цяжкая млосць разлілася па целе. «Ну чаму ён не прыехаў?! Чаму нельга напісаць ліста ў тую чортаву Албанію?!»

Гаспадыня трэсла за плячук, запрашала на вячэру, але яна ляжала, заціснуўшы твар падушкай, і амаль не дыхала. Потым Нюрка вярнулася з танцаў, села каля яе на ложак, палашчыла валасы, а пачуўшы, што пошта не прымае лістоў, паведаміла нешта такое, ад чаго слёзы Надзейчыны вомігам высахлі, і яна падхапілася на ногі.

- Нашая загадчыца днямі ў Варшаву едзе, да нейкіх сваіх сваякоў. Кажа, упершыню пусцілі. Аддамо ёй ліст, а яна там, у Польшчы, яго на пошту аднясе. Адтуль жа, відаць, лісты даходзяць. - Паведаміўшы такую навіну, Нюрка падсела да прымача і, зірнуўшы на ходзікі, сказала: - Зараз штосьці пачуеш.

Нюрка цэлымі гадзінамі праседжвала ля радыёлы. Ці то круціла кружэлкі, ці то шнарыла па эфіру ў пошуках вясёлай музыкі.

Настроіўшыся па патрэбную хвалю, радыёаматарка ўзняла ўгору па­лец. У прымачу штосьці зашумела, і ён азваўся паныла-цягуткімі зыкамі, якія шматкроць паўтараліся, нарэшце зайграла музыка, і жаночы голас урачыста абвясціў: «Говорит Тирана! Говорит Тирана! Начинаем нашу передачу на русском языке!»

«Тырана! Гэта ж горад, дзе жыве Петрыт!» - Надзея падляцела да прымача, але ў той жа момант эфір напоўніўся злавесным, усё адно як недзе поруч безупынна працавала цыркулярка, шумам. Зрэдзьчасу сярод гукавога гармідару прарываліся асобныя словы, якія яна кагадзе прачытала ў Петрытавым лісце: «сталёвае адзінства партыі», «падкопы рэвізіяністаў», «нечуваны энтузіязм працоўных мас». Пры канцы перадачы зайгралі «Інтэрнацыянал», і «цыркулярка» аціхла.

- Нічога, заўтра тым жа часам уключым - можа, лепш будзе чуваць, - паведаміла Нюрка і дадала: - Пайшлі вячэраць.

Нюрчына загадчыца выправілася з лістом у Варшаву, і Надзея міжволі акрыяла душой. Нават пасміхацца пачала, і ранейшая гордая пастава з’явілася. «Ну навошта, сапраўды, гэтыя пакуты?» - пыталася сама ў сабе. Вунь, Светка з факультэта эксплуатацыі, той і гора няма, што з Дрытэра развіталася. Надоечы запытала яе: «Ці пішаш албанцу? - і гарэза, рагатнуўшы, адказала: «А навошта я буду пісаць, калі ён не адгукаецца?»

Ну не можа Петрыт зараз нармальнага ліста напісаць, дык у наступным годзе напіша. А не праз год, дык праз тры гады. Яна згодна і столькі чакаць. Але ён абавязкова напіша і пачне так: «Мілая Надзя! Ты чакала майго ліста - і вось я яго пішу...» - з такімі ўтрапёнымі думкамі і з ціхай усмешкай на вуснах яна выйшла аднойчы на інстытуцкі ганак, і дарогу ёй заступіў камсамолец Бяльзацкі.

З Бяльзацкім Надзея пазнаёмілася ў самы першы дзень вучобы. З нагоды пачатку навучальнага года зладзілі мітынг, і другакурснікі мусілі перадаць першакурснікам сімвалічны, выразаны з фанеры і пафарбаваны ў залацісты колер ключ ад ведаў. Ключ, вядома, мусіла пераняць нейкая прыгожая дзяўчына, вось перад пачаткам мітынгу Бяльзацкі і нагледзеў яе ў натоўпе. А неўзабаве, сустрэўшы на інстытуцкім калідоры, прапанаваў паўдзельнічаць у мастацкай самадзейнасці. І калі яна няўцямна перасмыкнула плечукамі, камсамольскі сакратар паведаміў, што трэба будзе проста абвяшчаць нумары на канцэртах. І ў той жа дзень даведалася: Бяльзацкі чапляецца да ўсіх прыгожых дзяўчат, а адна студэнтка, па чутках, летась ад яго загрубела. На шчасце, Надзея пазнаёмілася з Петрытам, і Бяльзацкі, калі сустракаў яе, адно пажадна зыркаў ды казаў розныя глупствы. Яшчэ здалёк убачыўшы юрлівага смаўжа, яна звычайна спрабавала прыхавацца, пайсці іншай дарогай, але вось выйшла на ганак і ўзбілася на камсамольскага важака.

Бяльзацкі стаяў, шырока расставіўшы ногі і падставіўшы ветру свае хвалістыя, антрацытнага колеру валасы.

- Што гэта вы, Надзя, мяне ўвесь час ігнаруеце? - гарэзліва выдыхнуў камсамольскі важак.

Яна не адказала. Матлянулася ўбок, збіраючыся абмінуць Бяльзацкага, але той схапіў за рукаво і ўжо сур’ёзным голасам прамовіў:

- Ёсць размова.

Яны прайшліся па ходніку, селі на лаву.

- Ну як твой албанец, піша? - у голасе суразмоўцы ізноў азвалася гарэзлівая інтанацыя.

Надзея акінула важака пагардлівым позіркам.

- Ну ладна... ну ты ж яму пішаш?

Дзяўчына зноў прамаўчала, нанурыўшы долу дрогкія веі.

- Ды пі-ішаш, - расцягваючы зыкі, прамовіў Бяльзацкі і прыпаліў папяросу. - Пра гэта яшчэ не паведамлялі, але табе скажу: кіраўніцтва Албаніі стала на дарогу здрады. Яны пятнаццаць гадоў жылі за наш кошт, а цяпер узяліся паклёпнічаць на КПСС і савецкі народ. Так што лісты ў Албанію, а тым больш праз трэція краіны, пасылаць не варта. Калі ж ты і надалей будзеш шукаць кантакту з албанцам, гэта пагражае сур’ёзнымі непрыемнасцямі. І з табой ужо будуць размаўляць іншыя людзі і ў іншым месцы.

- А што я такога страшнага напісала? - падала нарэшце голас Надзея, адчуўшы, як абмірае трапяткое сэрца.

- Ну, напрыклад, ты паведаміла, што гатовая паехаць з тым пяюном і ў Албанію, і на край свету. Гэта можна трактаваць як падрыхтоўку да здрады радзіме.

«Якой здрады? Якой радзіме?» - сэрца парывіста грукнула, штурхнула гарачай крыві, і шчокі загарэліся, як палітыя варам.

- Ты чытаеш чужыя лісты? - Надзея падскочыла на ногі, і Бяльзацкі ізноў схапіў яе за рукаво.

- Ну, скажам, не я, а тыя людзі, якім гэта належыць рабіць па абавязку службы. І потым, нават калі ён твае лісты атрымае, адказаць не зможа, бо ўжо сядзіць у вязніцы. Усіх, хто вучыўся ў Саюзе, Энвер Ходжа пасадзіў на нары, - Бяльзацкі дыхнуў ёй у твар смярдзючым папяросным дымам.

- Няпраўда! Ты ўсё хлусіш! - Надзея тузанула руку і спачатку подбегам, а потым як ветрам гнаная рынула прэч ад гэтага страшнага чалавека.

«Пеця, дзе ты? Няўжо ў вязніцы? Мілы, каханы... прыедзь, забяры мяне адсюль, з гэтага горада, ад гэтых страшных людзей, якія чытаюць чужыя лісты», - задыхана шаптала яна, ужо паволі ідучы па восеньскіх прысадах.

Свяціла асавела-замглёнае сонца, пад нагамі шамацеў жаўталіст і толькі цяпер згадала Надзея, што якраз гэтым днём, 20 кастрычніка, яна сустрэлася з Петрытам. Але тады ішоў дождж, і восеньскі вецер шпурляў за каршэнь халодныя кроплі, але якой шчаслівай яна была там, у аўтобусе, калі сядзела поруч з хлопцам, у якога былі нетутэйшыя цёмна-вішнёвыя вочы і тонкія, як намаляваныя, бровы.

Да самай Якубоўкі ішла пехатой, разважаючы - як жыць далей, - і калі, змораная, пераступіла парог, пачула гарачкавы Нюрчын голас.

- Хутчэй сюды, тут пра Албанію кажуць!

Нюрка як заўсёды сядзела ля прымача, але гэтым разам слухала не музычную перадачу з Варшавы, а Маскву. У Маскве пачаўся партыйны з’езд - пра гэта ўвесь час трындзелі на інстытуцкіх палітінфармацыях, - і акурат цяпер па радыё перадавалі з’ездаўскія прамовы. Нейкі мужчына з каўказскім акцэнтам манатонна гамзаў:

- Вярнуліся нядаўна ў Албанію маракі, якія навучаліся ў Севастопалі. У гутарках яны выказвалі здзіўленне: чым выклікана нечаканае пагаршэнне дачыненняў паміж Албаніяй і СССР? У выніку многія з іх патрапілі ў вязніцу, - хваля крыху адышла, і Нюрка злёгку крутнула ручку настройкі. - Албанскім студэнтам, якія ў нас вучыліся і якія дачасна паехалі на вакацыі, працягваць вучобу ў СССР не дазволілі. Гэта выклікала сярод іх незадаволенне і зноў-такі многія незадаволеныя былі рэпрэсаваныя.

- Чула? - ускінула брыво Нюрка. - Ці не пасадзілі твайго албанца?

Надзея памаўчала хвіліну, тузаючы ражок блакітнай хусткі, нарэшце

схамянулася, задышліва, як пасля доўгай беганіны, прашаптала:

- Паеду ў Маскву.

- У якую Маскву? Навошта? - Нюрка ўражана глянула ў Надзейчын твар.

- Зайду ў албанскае пасольства. Спытаю: ці на волі ён? Яны павінны ведаць...

- Суніміся... якое пасольства? Ды хто цябе туды пусціць?!

Надзея сцягнула з галавы хустку, страсянула кудзеркамі валасоў і ціха выдыхнула:

- Паеду... - і ў выдыху гэтым чулася гатоўнасць заплакаць.

IX

Трапяткі ветрык крануўся скроні, напорліва налёг на патыліцу, і галава злёгку закружылася. Хоць і праспаў з дарогі аж дванаццаць гадзінаў, але ўсё адно ў целе адчувалася стома, і галава была, як з пахмелля.

У Якубоўцы, па якой ён ішоў, за трыццаць прамінулых гадоў, бадай, нічога не змянілася. Прыгарадная вёска была забудаваная дыхтоўнымі, сточанымі шашалем хатамі на высокіх каменных падмурках. Такія хаты яму часцяком даводзілася бачыць у глыбіні Расеі, але тут, на беразе Сожа, яны глядзеліся экзатычнымі, немаведама калі ўзведзенымі спарудамі.

Надзея знайсці колішнюю Петрытаву сяброўку была знікомай. Гаспадыня, у якой тая здымала кут, відаць, загавела душой; дачка яе, Нюрка, няйначай, кудысьці з’ехала. А калі і не з’ехала, дык наўрад ці скажа - дзе зараз кватарантка, што некалі, чорт ведае калі, жыла ў іхнай хаце. Аднак ён паабяцаў Петрыту знайсці тую жанчыну і цяпер, шыбуючы па пыльнай вясковай вуліцы, прагнымі вачыма паглядаў на няўклюдныя, ад рукі намаляваныя нумары на фасадах якубоўскіх хат.

Патрэбны нумар упрыгожваў не шаляваную будыніну з прыгожымі карункавымі аканіцамі. На двары заходзіўся ад брэху сабака, і Мікола ў нерашучасці спыніўся каля весніц.

- Ну до табе! - пачуўся незадаволены жаночы голас, і сабака, скавытнуўшы, аціх.

Кабета, што выйшла ў двор, была ягонага веку, і Мікола, прасвятлеўшы тварам, яшчэ здалёк выгукнуў:

- Добры дзень, Нюра!

Жанчына працяла яго насцярожлівым позіркам.

Уцяміўшы, што перад ім зусім іншы чалавек, Мікола загаварыў няўцямна і блытана.

- Тут калісьці гаспадыня жыла... разам з дачкой... дачку Нюра звалі... а ў іх дзяўчына кватаравала... студэнтка...

- А калі ж гэта было? - перапытала жанчына.

- Ды дзесьці напачатку шасцідзясятых...

- У-уу... мы тут толькі дзесяць гадоў жывем. Бацька мой, - жанчына ўздыхнула, - гэтую хату купляў. А ў каго - я нават і не ведаю. На БАМе тады працавала.

Мікола асуджана керхануў, памацаў Петрытава пісьмо, што ляжала ў нутраной кішэні, і кабета ўжо бадзёрым голасам паведаміла:

- А вы да Міканораўны зайдзіце. Ву-уунь сіні дамок... на тым баку вуліцы. Ёй ужо семдзесят пяць гадоў. Усіх тут ведае.

У двары сіняга дамка сабакі не было, і Мікола адным махам узбег на высокі ганак. Хацеў быў пастукаць косткамі пальцаў у дзверы, але яны самі адчыніліся, і на парозе паўстала ўскудлачаная дзяўчынёха.

- Заходзьце, бабуля вас ад ранку чакае.

Уражаны такой весткай, Мікола ўвайшоў у хату і пачуў ціхае вохканне. Вохкалі за стракатай фіранкай.

- Сённяшнюю ж ночку ўжо ж ледзь перажыла, - плаксіва заенчылі за фіранкай, і Мікола, зразумеўшы, што яго прынялі за лекара, пацёр далонню няголеную сківіцу.

Потым доўгіх дзесяць хвілінаў, ізноў-такі няўцямна і блытана, распавядаў хворай бабулі пра мэту свайго візіту, нарэшце тая залыпала вачанятамі і са стогнам прамармытала:

- Міронаўна, пра якую вы гаворыце, даўно памерла. А Нюрка хату прадала ды пабралася з нейкім вайскоўцам. Паехала некуды ў Калінінград, пажыла там год і развялася. Потым вярнулася і з нейкім - ці то армянінам, ці то грузінам - сышлася. - Бабуля з кожным прамоўленым словам жвавела і нават прыўзнялася на локці. - А армянін на базары кветкамі ды кавунамі гандляваў. І вось паехаў раз... ужо да сябе туды... па кветкі - і хвастом накрыўся...

- А дзе яна жыве? - запытаўся Мікола, дэманстратыўна зірнуўшы на гадзіннік.

- Хто, Нюрка? А во... у маласямейцы на Фестывальнай. Дом, дзе прадуктовая крама...

- А нумар кватэры?

- А нумара і не ведаю... толькі раз у яе была, - бабуля звесіла долу сінія ногі, крыкнула дзяўчынёсе: - Марутка, унучачка, а пазвані ж ты Спірыдонаўне... Даведайся - у якой кватэры Нюра жыве.

Пакуль унучка накручвала тэлефонны дыск, сямідзесяціпяцігадовая гаваруха пачала распавядаць пра Нюрчыны запоі.

- Сорак пятая! - крыкнула неўзабаве дзяўчынёха, з некім там пагаманіўшы, і Мікола падхапіўся на ногі.

- Дык паслухайце... спілася ж на голую бэлю, - прашамкала старая, але тут, на шчасце, пад вокнамі спынілася «хуткая дапамога», і госць, спатыкнуўшыся на парозе, выбег з хаты.

Мікола ехаў у бок Фестывальнай вуліцы і раз за разам паціраў далоні. Усё не даваў сабе веры, што так лёгка знайшоў Нюрчын адрас. Ён ехаў, невідушча пазіраючы ў тралейбуснае вакно і песцячы ў душы спакуслівую думку, што і сама Надзея жыве дзесьці тут, магчыма, на той жа вуліцы. Уявіў нават, як жанчына дрыжачай рукой возьме пісьмо, адвернецца да вакна, нязграбна надарве, і канверт падбітай птушкай упадзе да яе ног.

Вось так, з летуценнай усмешкай на твары, Мікола спыніўся ля парэпаных, даўно не фарбаваных дзвярэй і націснуў гузік званка. Адчынілі не адразу. За дзвярыма доўга нечым шамацелі, стукалі, нарэшце выгукнулі: «Зараз!» - і, нарэшце, перад Міколам паўстала цыбатая кабета з азызлым тварам і ўскудлачанай галавой.

- Вам каго? - запыталася кабета, захінаючыся ў задужа куртаты, як для яе веку, халат.

- Скажыце, а вы Нюра? - Мікола надаў голасу ліслівыя ноткі.

- Нюрай была ў дзяцінстве, а цяпер я Ганна... А што такое? - мяркуючы па тоне, кабета была не ў гуморы.

- Ведаеце, я шукаю адну жанчыну... яна жыла калісьці ў вас на кватэры...

Цыба колькі часу глядзела на яго прыпухлымі вачыма, усведамляючы

пачутае, нарэшце каротка выдыхнула: «Зайдзіце!»

Гаспадыня адразу ж патупала на кухню, і Мікола рушыў следам, з асцярогаю намацваючы нагамі падлогу. На кухні панаваў гармідар, і, што найбольш непрыемна ўражвала, гэта шклянкі ад маянэзу з пульхнатай цвіллю на дне, якімі быў застаўлены падаконнік.

- Яе Надзеяй звалі, - прамовіў госць, і гаспадыня, прыціснуўшы азадкам услон, з плаксівай інтанацыяй пралепятала:

- Колькі ж гэта гадоў прайшло? - Потым шморгнула носам, махнула рукой, каб госць таксама сядаў: - А вы кім ёй даводзіцеся?

- Ды, уласна кажучы, нікім. Проста адзін чалавек папрасіў знайсці яе адрас...

- Ці не той гэта балгарын? - перабіла гаспадыня, і госць, вытрымаўшы паўзу, удакладніў:

- Албанец.

- Ну так... албанец. Прыгожы быў хлопец. Высокі, зграбны. Нездарма Надзя ў яго так закахалася, - гаспадыня ўздыхнула, абцягнула куртаты халат, з-пад якога тырчалі сінютттныя калені. - Вы яе ўжо не знойдзеце. Надзя ў той жа год і памерла.

- Як гэта - памерла? - абурана выдыхнуў Мікола, нават паспрабаваў падняцца на ногі, але тут жа абмяк, паныла ўтаропіўся на засмечаную цыбульнымі шалупайкамі падлогу.

- Памерла... дакладней, яе машына збіла. А можа і сама пад колы кінулася, - ужо зусім плаксівым голасам паведаміла гаспадыня. - Нервы ў кабеты, відаць, былі дарэшты выматаныя.

Гаспадыня са стогнам паднялася, выпіла нагбом вады з чайніка.

- Гэта было ў 61-м годзе, дзесьці пры канцы кастрычніка. Даведалася, што албанцаў, якія ў нас вучыліся, у вязніцу пасадзілі. Вось і надумала ў Маскву паехаць, у нейкае там пасольства. Мы з маці яе і ўгаворвалі, і за рукі трымалі. Маўляў, куды ты паедзеш, хто там цябе будзе слухаць? Але ж вырвалася з нашых рук і паехала. Больш я Надзю не бачыла, - гаспадыня ізноў схапілася за чайнік, але піць не стала - не ведала, відаць, за што зачапіць рукі. - А праз колькі часу да нас нейкі мужчына прыйшоў. Малады такі, чарнявы. Сказаў, што з інстытута і што хоча паглядзець Надзейчыны сшыткі ды нейкія паперы. Папоркаўся ды пайшоў. А на наступны дзень ейная маці прыехала, уся заплаканая. Рэчы забрала.

Хвіліну яны маўчалі, і госць - проста так, каб парушыць напятую цішыню - запытаўся:

- Можа, якія лісты засталіся ці фотаздымкі?

Кабета ізноў прыклалася да чайніка.

- Дык я ж кажу - маці прыязджала... Сукенку, памятаю, забрала, хустку... прыгожую такую, блакітную... - гаспадыня, нібыта згадваючы штосьці, зірнула на пакрытую шэрымі пісягамі столь і ўраз акрыялым голасам выдала: - Ёсць адна рэч! Кружэлка засталася!

Цыба падхапіла ўслон, кінулася ў калідор.

- Вунь там, на антрэсолі, - весела выгукнула гаспадыня, і госць падзівіўся такому рэзкаму перападу яе настрою.

Мікола ўзлез на хісткі ўслон, адчыніў дзверцы. Уся антрэсоль, да самай столі, была забітая старымі кружэлкамі.

- Збірала калісьці. Цяпер не ведаю - куды падзець. Здымайце паволі, а я пераглядаць буду.Мікола зняў важкі стос, перадаў цыбе, і тая, сеўшы на канапу, стала перабіраць кружэлкі, называючы прозвішчы выканаўцаў: «Ніна Дорда... Георг Отс... Леанід Кастрыца... Гелена Веліканава...» Нарэшце радасна ўсклікнула:

- Вось яно, албанскае танга!

Пакруціўшы ў руках важкі, на 78 абаротаў, дыск, Мікола запытальна зірнуў на цыбу, і тая махнула адразу дзвюма рукамі:

- Ды бярыце, калі трэба. У мяне ўсё адно няма на чым іх круціць.

Мікола ішоў знаёмай вуліцай, махаючы ў такт хадзе поліэтыленавай торбай з кружэлкай. Дзіўнае пачуццё наведала той хвіляй душу: яму здалося, што ў албанскім танга ёсць нейкая таямніца, і што ўведаць яе можна толькі пачуўшы мелодыю. Але дзе знайсці радыёлу ці які стары прайгравальнік? Іх жа даўно павыносілі на сметніцы. І вось, перайшоўшы вуліцу, ён спыніўся перад домам, дзе жыў ягоны дружбак Сёмка Гармозін. Сёмку ён ведаў даўно - калісьці на пару ганялі рэйсавыя аўтобусы ў Бранск ды Кіеў, а цяпер разам працавалі «дальнабоямі». Якраз у таго Сёмкі ён і бачыў некалі старую радыёлу.

Дружбак сустрэў калегу з раскрыленымі рукамі.

- Калян! Прыехаў! А мы збіраліся па табе памінкі спраўляць.

У хаце, як заўсёды, пахла кавай, якую Сёмка піў у неверагоднай колькасці.

- Я ж таксама толькі раніцой у хату ўбіўся. Чатыры дні быў у дарозе - адстаў ад жыцця. Цяпер вось каву п’ю, што з рэйсу прывёз, ды газеты чытаю, - Гармозін ссунуў газеты на край стала, паставіў на стол яшчэ адзін кубак. - Ну дык распавядай - як з’ездзіў. Штосьці ты надта пахмурны. Здарылася што?

- Ды не, усё нармальна, - адказаў Мікола і заклапочана агледзеўся. - Слухай, я тут у цябе радыёлу бачыў...

- Якую радыёлу? - буркнуў Сёмка, праліўшы кіпень міма кубка.

- Ну якую... на якой кружэлкі круцяць.

- Позна заявіўся... Я гэтую гаргарыну даўно ў падвал аднёс. А ты што, з Албаніі кружэлкі прывёз? Ды, відаць, на 78 абаротаў? Казаў жа табе, што ў іх там каменны век на дварэ.

Гармозін раскроіў батон, падсунуў госцю цукарніцу.

- Ну дык што мне, у падвал перціся?

Госць у адказ перасмыкнуў плячыма.

- Ну, Калян, з табою не засумуеш. Добра, зараз прынясу, а ты пакуль «Народную газету» пачытай.

Калян таксама адстаў ад жыцця, таму з цікаўнасцю разгарнуў газету. Адразу на дзвюх палосах, дробным шрыфтам, быў надрукаваны праект новай канстытуцыі. Іншым разам ён бы такое не чытаў, а тут з цікаўнасцю стаў вадзіць носам па газетных радках.

Гармозін вярнуўся даволі хутка: з грукатам адчыніў дзверы і, незласліва мацюкаючыся, панёс радыёлу ў святліцу.

- «Беларусь-59». Ад бацькі засталася. - Сёмка крутнуўся, не ведаючы, куды паставіць радыёгаргару, і ўрэшце паставіў на часопісны столік. - Сыра ў падвале, маглі і кантакты паржавець.

Яны ўдвух падцягнулі столік да сценкі, Сёмка піхнуў штэпсель у разетку, і на панелі радыёлы загарэлася зялёнае вочка.

- Слухай, а як гэта прозвішча таго албанскага дыктатара? - запытаўся Гармозін, паціраючы навярэджаныя рукі.

- Энвер Ходжа.

- І колькі ён там панаваў?

- Сорак гадоў.

- Йоп... гэта ж трэба... столькі часу з людзей здзекаваўся, - ужо з кухні азваўся Гармозін.

- З дыктатарамі ў Еўропе скончана. Чытаў праект канстытуцыі? - крыкнуў Мікола, насунуўшы кружэлку на бліскучы шпень. - І ў нас будзе як у людзей - два прэзідэнцкіх тэрміны адбыў - і свабодны. Дай іншым пакіраваць!

- Э-ээ, Калян, што тая канстытуцыя, - крыкнуў Сёмка, бразнуўшы кілішкамі. - Сёння напісалі, заўтра на тое забыліся...

Іголка лягла на кружэлку, і радыёла напоўніла пакой лёгкім шыпеннем. Нечакана шыпенне аціхла і, як падалося, аднекуль здалёк даляцела цягуткая, панылая і адначасова шчымлівая мелодыя, якой туравала мернае рыпенне пашарпанай кружэлкі. Гэта было тое самае танга, што ўварвалася тыдзень таму ў няшчыльна прычыненыя вокны гатэля. І салодкія гукі ізноў крануліся душы сваімі цёплымі струменямі, і Мікола, уражанымі вачыма паглядаючы на чорны дыск, уголас прашаптаў: «У нас усё будзе як у людзей», і потым, ужо моўчкі, паўтарыў: «Як у людзей... »