Так уже говорилось в Предисловии, в своей книге я ориентировался на историко-критическую экзегезу, широко используя разнообразные сведения, ставшие достоянием науки благодаря этому методу, которым, однако, мне не хотелось бы ограничиваться, ибо он позволяет двигаться лишь в определенных рамках, не вмещающих в себя собственно богословское толкование, каковое для меня является приоритетным. Именно поэтому я намеренно обходил стороной те полемические вопросы, которые являются предметом обсуждения внутри сугубо исторической библеистики. По этой же причине я счел возможным отказаться от подробной библиографии, поскольку она все равно, так или иначе, будет неполной, и решил представить лишь перечень использованных источников. Внутри текста они даются сокращенно, в скобках. Полное название и выходные данные той или иной публикации приводятся поглавно в конце книги.

Прежде всего мне хотелось бы перечислить наиболее важные современные книги, посвященные Иисусу.

— Gnilka Joachim. Jesus vom Nazareth. Botschaft und Geschichte / Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Supplementband 3. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1990.

— Berger Klaus. Jesus. München: Pattloch, 2004. — Это основательное исследование, базирующееся на глубоком знании экзегезы, рассматривает образ Иисуса и смысл Его вести в контексте актуальных проблем современности.

— Schürmann Heinz. Jesus. Gestalt und Geheimnis. Gesammelte Beiträge / Hg. von K. Scholtissek. Padeborn: Bonifatius, 1994.

— Meier John P. Marginal Jew. Rethinking the Historical Jesus. New York: Doubleday, 1991 ff. — Этот многотомный труд американского иезуита является во многих отношениях образцовопоказательным исследованием, основывающимся на историкокритическом методе и демонстрирующим как его сильные, так и слабые стороны. В связи с этим хотелось бы обратить внимание читателя на отклик Якоба Нойснера, опубликовавшего рецензию на первый том: NeusnerJ. Who Needs the Historical Jesus? // Chronicles. July, 1993. P. 32–34.

— Soding Thomas. Der Gottessohn aus Nazareth. Das Menschsein Jesu im Neuen Testament. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 2006. — Автор этой книги не пытается дать портрет исторического Иисуса, но сосредотачивает свое внимание главным образом на свидетельствах веры, представленных в различных новозаветных текстах

— Schnackenburg Rudolf. Die Person Jesu Christi im Spiegel der vier Evangelien. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Supplementband 4. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1993. — Уже после выхода в свет указанной книги, которую я упоминаю в Предисловии, Шнакенбург опубликовал еще одну, очень личную работу об Иисусе: Schnackenburg R. Freundschaft mit Jesus. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1995. — Как пишет сам автор, главный акцент здесь приходится не столько на событийно-фактическую сторону, сколько на то, какое «влияние Иисус оказывает на души и сердца людей», что позволяет автору показать, каким образом может быть достигнуто «равновесие между разумом и чувством» (S. 7 f.).

В своем толковании Евангелия я основывался главным образом на отдельных томах «Теологического комментария к Новому Завету», выпущенного издательством «Гердер» (Herder), но, к сожалению, пока еще не завершенного: Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament.

Обширный материал, относящийся к истории Иисуса, можно найти в шеститомном труде: La storia die Gesù / Ed. Virgilio Levi. Milano: Rizzoli, 1983–1985.

Все сокращения даны в соответствии с третьим изданием «Энциклопедии богословия и Церкви» (Lexikon für Theologie und Kirche. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1993 ff.).

Список использованных в тексте и примечаниях сокращенных названий некоторых источников
De bapt Tertullian. De baptismo (Über die Taufe [89] ).
De dom or Cyprianus. De dominica oratione ( Cyprian. Über das Gebet des Herren [90] ).
Paed Clemens Alexandrinus. Paedagog. (Der Pädagoge [91] ).
PG Patrologia Graeca / Ed. J.P. Migne. 161 vols. Paris, 1857–1866.
Reg Regula Benedicti (Benediktsregel [92] ).
RGG Die Religion in Geschichte und Gegenwart. 5 Bde. Tübingen, 1956–1965.
ThWNT Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament / Bgr. von G. Kittel; hg. von G. Friedrich. 10 Bde. Stuttgart, 1933–1979.
TThZ Trierer Theologische Zeitschrift.

Предисловие

— Schnackenburg Rudolf. Die Person Jesu Christi im Spiegel der vier Evangelien. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Supplementband 4. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1993.

— Die Interpretation der Bibel in der Kirche // Stimmen der Weltkirche. N 115. Bonn, 1994.

— Das jüdische Volk und seine Heilige Schrift in der christlichen Bibel // Ibid. N 152. Bonn, 2001.

Глава первая. Крещение Иисуса

— Evdokimov Paul. L’art de 1’icône. Théologie de beauté. Paris: Desclée, 1972. P. 239–247. — Отсюда мною почерпнуты сведения о богословии иконы и некоторые наблюдения, касающиеся сочинений Отцов Церкви.

— Jeremias Joachim. Amnos // Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament. Bd. 1. Stuttgart: Kohlhammer, 1966. S. 342–345.

— Gnilka Joachim. Das Matthäusevangelium. Erster Teil. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. I/1. Freiburg; Basel; Wien, 1986.

— Guardini Romano. Das Wesen des Christentums — die menschliche Wirklichkeit des Herrn. Beiträge zu einer Psychologie Jesu. Mainz: Matthias Grünewald; Padeborn: Schöningh, 1991.

Глава вторая. Искушения Иисуса

Данная глава в основном совпадает с тем, что я написал об искушениях Иисуса в моей книге «На пути к Иисусу Христу» (Unterwegs zu Jesus Christus. Augsburg: Sankt Ulrich, 2003. S. 84–99), к которой я и отсылаю читателя. Там же приведена и соответствующая литература. Здесь мне бы хотелось назвать лишь немецкое издание книги Владимира Соловьева «Краткая повесть об антихристе»: Solowjew Wladimir. Kurze Erzählung vom Antichrist / Übdersetzt und erläutert von Ludolf Müller. München: Wewel, 1986.

Глава третья. Евангелие Царства Божия

— Harnack Adolf v. Das Wesen des Christentums / Neuausgabe mit einem Geleitwort von Rudolf Bultmann. Stuttgart: Klotz, 1950 (1e изд.: Leipzig: Hinrichs, 1900).

— Moltmann Jürgen. Theologie der Hoffnung. Untersuchungen zur Begründung und zu den Konsequenzen einer christlichen Eschatologie. München: Chr. Kaiser, 1985.

— Weiß J. Die Predigt Jesu vom Reiche Gottes. Göttingen, 1892.

— Stuhlmacher Peter. Biblische Theologie des Neuen Testaments. Bd. I: Grundlegung. Von Jesu zu Paulus (1992); Bd. II: Von der Paulusschule bis zur Johannesoffenbarung (1999). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Глава четвертая. Нагорная проповедь

— Neusner Jacob. A Rabbi Talkes with Jesus. An Intermillennial Interfaith Exchange. New York: Doubleday, 1933 (на нем. яз.: Ein Rabbi spricht mit Jesu. Ein jüdisch-christlicher Dialog. München: Claudius, 1997). Я цитирую по немецкому изданию.

— Gnilka Joachim. Das Matthäusevangelium. Erster Teil. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. I/1. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1986.

— Elliger Karl. Das Buch der zwölf Kleinen Propheten. Bd. II (Das Alte Testament Deutsch. Bd. 25). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1964.

— Dinkler Erich. Signum Crucis. Aufsätze zum Neuen Testament und zur christlichen Archäologie. Tübingen: Mohr, 1967. S. 1—54. — Сведения о символическом значении древнееврейской буквы «тав».

— Clairvaux Bernhard von. Sämtliche Werke latainisch-deutsch / Hg. von Gerhard B. Winkler. Bd. V. Innsbruck: Tyrolia, 1994. S. 394. — Ср. комментарии к этому тексту и сведения о его предыстории: Lubac Henride. Geist aus der Geschichte / Deutsch von Hans Urs von Balthasar. Freiburg: Johannes-Verlag Einsiedeln, 1968. S. 284 ff.

— По поводу критики христианства в работах Фридриха Ницше существует достаточно обширная литература. Позволю себе указать лишь исследование Анри де Любака: Lubac Henride. Über Gott hinaus. Tragödie des atheistischen Humanismus / Deutsch von Eberhard Steinacker und Hans Urs von Balthasar. Freiburg: JohannesVerlag Einsiedeln, 1984. S. 13–94.

— При написании раздела «Компромисс и пророческая радикальность» существенную помощь мне оказали две работы профессора Оливье Артю (Париж), написанные им в 2003 и в 2004 гг. для Папской Библейской комиссии, но до сих пор не опубликованные. Говоря о диалектическом соотношении двух видов права (казуистического и аподиктического), он называет имя Франка Крюземана и его книгу «Тора», которая представляет собой, с точки зрения профессора Артю, одно из самых значительных исследований по этому вопросу. См.: Crüsemann Frank. Die Tora. München: Chr. Kaiser, 1992.

Глава пятая. Молитва Господня

— Литература, посвященная Молитве Господней, весьма и весьма обширна. При рассмотрении «Отче наш» в экзегетическом аспекте я прежде всего ориентировался на работу Иоахима Гнилки «Евангелие от Матфея». См.: Gnilka Joachim. Das Matthäusevangelium. Erster Teil. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. I/1. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1986.

— Для общей ориентации в вопросах, связанных с междисциплинарным контекстом «Отче наш», полезна книга Флориана Треннера. См.: Trenner Florian(Hg.). Vater unser im Himmel. München: Wewel; Donauwörth: Klerusblatt-Verlag, 2004.

— О иудейском контексте см.: Limbeck Meinrad. Von Jesus beten lernen. Das Vaterunser auf dem Hintergrund des Alten Testaments // Religiöse Bildungsarbeit. Stuttgart, 1980.

— Das Vaterunser. Gemeinsames im Beten von Juden und Christen / Hg. Brocke Michael, Petuchowski Jakob J., Walter Strolz. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1976.

— Из всей богатой литературы, посвященной духовному толкованию «Отче наш», позволю себе назвать лишь позднюю работу Романо Гвардини, на которую, к сожалению, редко обращают внимание. См.: Guardini Romano. Gebet und Wahrheit. Meditationen über Vaterunser. Würzburg: Werkbund, 1960; Padeborn: Matthias Grünewald/Schöningh, 1988.

— Schneider Reinhold. Das Vaterunser. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1947; 1979.

— Kolvenbach Peter-Hans SJ. [93]Аббревиатура «SJ» используется в данном случае для обозначения высшей должности ордена иезуитов, именуемого официально «Общество Иисусово» (Societas Jesu).
Der österliche Weg. Exerzitien zur Lebenserneuerung. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1988. S. 63—104.

— Martini Carlo Maria. Non sprecate parole Esercizi spirituali con il Padre Nostro. Casale Monferrato: Portalupi Editore, 2005.

— Из толкований Отцов Церкви мне ближе всего сочинение святого Киприана Карфагенского «О Молитве Господней», которое я широко цитирую. См.: De domenica oratione / Thasci Caecilli Cypriani Opera Omnia. Corpus scritorum ecclesiasticorum latinorum. Östrreichische Akademie der Wissenschaften. Wien, (1866 ff.). III 1. S. 265–294.

— Об Апокалипсисе (12–13) см., например: Ravasi Gianfranco. Apocalisse. Piemme. Casale Monferrato, 2000. P. 108–130.

Глава шестая. Ученики

— Feuillet André. Études d’exégèse et théologie biblique. Ancient Testament. Paris: Gabalda, 1975.

— Pesch Rudolf. Das Markusevangelium. Erster Teil. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. II/1. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1976.

— Schlier Heinrich. Der Brief an die Epheser. Ein Kommentar. Düsseldorf: Patmos, 1958.

— Biser Eugen. Einweisung ins Christentum. Düsseldorf: Patmos, 1997.

Глава седьмая. Притчи

— Jeremias Joachim. Die Gleichnisse Jesu. Vandenhoeck & Ruprecht. Göttingen, 1956.

— Jülicher Adolf. Die Gleichnisreden Jesu. Bde. I, II. Tübingen: Mohr, 1899; 1910.

— Dodd Charles H. The Parables of the Kingdom. London: Nisbet, 1938.

— Kuhn Helmut. «Liebe». Geschichte eines Begriffs. München: Kösel, 1975.

— Grelot Pierre. Les Paroles de Jésus Christ / Introduction à la Bible. Nouveau Testament 7. Paris: Desclée, 1986.

— Augustinus Aurelius. Das Antliz der Kirche / Hg. von Hans Urs von Balthasar. Einsiedeln: Benziger, 1942. S. 92–99.

Глава восьмая. Великие образы Евангелия от Иоанна

Литература по общим вопросам

— BultmannRudolf. Das Evangelium des Johannes. Kritisch-exegetischer Kommentar über das Neue Testament. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1941.

— Hengel Martin. Der Sohn Gottes. Die Entstehung der Christologie und die jüdisch-christliche Religionsgeschichte. Tübingen: Mohr, 1973.

— Hengel Martin. Die johannische Frage. Ein Losungsversuch. Tübingen: Mohr, 1993.

— Pesch Rudolf. Antisemitismus in der Bibel? Das Johannesevangelium auf dem Prüfstand. Augsburg: Sankt Ulrich, 2003.

— Gazelles Henri. Johannes. Ein Sohn des Zebedaus. «Priester» und Apostel // Internationale Katholische Zeitschrift Communio 31 (2002). S. 479–484.

— Stuhlmacher Peter. Biblische Theologie des Neuen Testaments. Bd. I: Grundlegung. Von Jesu zu Paulus (1992); Bd. II: Von der Paulusschule bis zur Johannesoffenbarung (1999). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

— Wilckens Ulrich. Theologie des Neuen Testaments. Bd. I. Teilband 4. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag, 2005. — Особенного внимания заслуживают с. 155–158.

— Broer Ingo. Einleitung in das Neue Testament / Die Neue Echter-Bibel. Ergänzungsband 2/I. Würzburg, 1998.

— Работая над фрагментами, посвященными Евангелию от Иоанна, я прежде всего обращался к четырехтомному комментарию Рудольфа Шнакенбурга. См.: Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. IV/1, IV/2, IV/3. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1965–1975; Ergänzende Auslegungen und Exkurse. Ibid. IV/4. 1984.

— Barrett Charles K. The Gospel According to St. John. Philadelphia: Westminster, 1978 (на нем. яз.: Das Evangelium nach Johannes / Kritisch-exegetischer Kommentar über das Neue Testament. Sonderband. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1990.

— Moloney Francis J. Belief in the Word. Reading John 1–4. Minneapolis: Fortress, 1993; Signs and Shadows. Reading John 5—12. Ibid, 1996; Glory not Dishonor. Reading John 13–21. Ibid, 1998. Brown Raymond E. The Gospel According to John. 2 vols. Garden City; New York: Doubleday, 1966–1970.

Вода

— Rech Photina. Inbild des Kosmos. Eine Symbolik der Schöpfung. 2 Bde. Salzburg: Otto Müller, 1966.

— Schnackenburg Rudolf. Die Johannesbriefe. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1963.

— Schnackenburg Rudolf. Das Johannesevangelium. Zweiter Teil. Die Johannesbriefe. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1971. — Особого внимания заслуживают с. 209–218.

— Rahner Hugo. Symbole der Kirche. Die Ekklesiologie der Vater. Salzburg: Otto Müller, 1964. — Особого внимания заслуживают с. 177–235.

Виноградная лоза и вино

— Помимо названного выше комментария к Евангелию от Иоанна и работы Фотины Рехь мне бы хотелось особо упомянуть ценные исследования в международном католическом журнале «Communio». См.: Peter Henrici, Michael Figura, Bernhard Dolna, Holger Zabrowski // Internationale Katholische Zeitschrift Communio 35. 2006. H. 1.

— Комментарий к Ис 5:1–7 см.: Kaiser Otto. Der Prophet Jesaja. Kapitel 1—12 / Das Alte Testament Deutsch. Bd. 17. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1963. S. 4549.

Хлеб

— Schönborn Christoph. Weinacht — Mythos und Wirklichkeit. Meditationen zur Menschenwerdung. Einsiedeln: Johannesverlag, 1992. — Особого внимания заслуживают с. 15–30.

Пастырь

— Jeremias Joachim. «Poimen ktl» // Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament. Bd. VI. Stuttgart: Kohlhammer, 1959. S. 484–501.

— Elliger Karl. Das Buch der zwölf Kleinen Propheten. Bd. II / Das Alte Testament Deutsch. Bd. 25. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1964. S. 168–177.

— Meer Frits van der, Sibbelee Hans. Christus. Der Menschensohn in der abendländischen Plastik. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1980. — Особого внимания заслуживают с. 21–23.

Глава девятая. Исповедание Петра и Преображение

— Pesch Rudolf. Das Markusevangelium. Zweiter Teil. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. II/2. Freiburg; Basel; Wien, 1977.

— Jaspers Karl. Die großen Philosophen. Bd. I. München: Pieper, 1957. S. 186–228.

— Grelot Pierre. Les Paroles de Jésus Christ / Introduction à la Bible. Nouveau Testament 7. Paris: Desclée, 1986. P. 174–205.

— Welte Bernhard (Hg.). Zur Frühgeschichte der Christologie / Quaestiones disputatae 51. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1970. — Особенно ценной представляется мне вошедшая в указанный сборник работа Генриха Шлира. См.: Schlier Heinrich. Die Anfange der christologisschen Credo. Ibid. S. 13–18.

— Cangh JeanM-arie; Esbroeck Michel van. La primauté de Pierre (Mt 16, 16–19) et son contexte judaïque // Revue théologique de Louvain. 11. 1980. P. 310–324.

— Gese Hartmut. Zur biblischen Theologie. Alttestamentliche Vorträge. München: Chr. Kaiser, 1977.

— Daniélou Jean. Bible et Liturgie. La théologie biblique des sacrements et des fêtes d’après les Pères l’Église. Paris: Cerf, 1951 (на нем. яз.: Liturgie und Bibel. Die Symbole der Sacramente bei den Kirchenvätern. München: Kösel, 1963. S. 336–350). — Здесь цитируется важная работа Харальда Ризенфельда: Risenfeld Harald. Jésus transfiguré. L’arrière-plan du récit évangelique de la transfiguration de Notre Seigneur. Kopenhagen: Munksgaard, 1947. 188 f.

— Поскольку данная книга посвящена образу Иисуса, я сознательно опустил собственно анализ тех слов, в которых выражено исповедание Петра, чтобы иметь возможность сосредоточиться на самом событии. Толкование исповедания Петра читатель найдет в книге: Culmann Oscar. Petrus. Jünger — Apostel — Märtyrer. Das historische und das theologische Petrusproblem. Zwingli-Verlag/ Zürich. 1952.

— Pesch Rudolf. Simon-Petrus. Geschichte der geistlichen Bedeutung der ersten Jünger Jesu Christi. Stuttgart: Hiersemann, 1980.

— Pesch Rudolf. Die biblischen Grundlagen des Primats / Quaestiones disputatae 187. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 2002.

— Gnilka Joachim. Petrus und Rom. Das Petrusbild in den ersten zwei Jahrhunderten. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 2002.

— Hengel Martin. Der unterschätzte Petntik Tübingen: Mohr Siebeck, 2006.

Глава десятая. Слова Иисуса о Самом Себе

— Hahn Ferdinand. Christologische Hoheitstitel. Ihre Geschichte im frühen Christentum. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1966.

— Robinson James M. A New Quest of the Historical Jesus. London: SCM, 1959 (на нем. яз.: Kerygma und historischer Jesus. Zürich: Zwingli-Verlag, 1960. — О «Сыне Человеческом» см.: S. 122 ff.

— Schnackenburg Rudolf. Die Person Jesu Christi im Spiegel der vier Evangelien. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Supplementband 4. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1993. — О понятии «Сын Человеческий» см.: S. 66–75.

— Schnackenburg Rudolf. Das Johannesevangelium. Zweiter Teil. Herders Theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Bd. IV/2. Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1971. Особого внимания заслуживают с. 59–70 (происхождение и смысл формулы «ego eimi») и с. 150–168 (об определении «Сын» в устах Самого Иисуса в Евангелии от Иоанна).

— Zimmermann Heinrich. Das absolute «Ich bin» in der Redweise Jesu // Trierer Theologische Zeitschrift 69. 1960. S. 1—20.

— Zimmermann Heinrich. Das absolute ego eimi als die neutestamentliche Offenbarungsformel // Biblische Zeitschrift. NF 4. 1960. S. 54–69; 266–276.

— Вопросы соотношения библейской и церковной христологии отражены в фундаментальном исследовании А. Грильмайера. См.: Grillmeier Alois. Jesus der Christus im Glauben der Kirche. Bd. I: Von der apostolischen Zeit bis zum Konzil von Chalcedon (451). Freiburg; Basel; Wien: Herder, 1979.