Времена года. Диалоги. Задания.
(Егерме беренче дəрес)
— Исəнмесез, дуслар (друзья)!
Продолжаем изучение слов и выражений, относящихся к теме «Время».
Времена года.
Помните эти слова?
ел [йыл] — год
яшь [йəш] — лет
ай — месяц
атна — неделя
ярты ел — полгода
К ним еще добавим следующие:
быел — в этом году
былтыр — в прошлом году
килəсе елга — на будущий год
ике елдан — через два года
ярты елдан — через полгода
ун елдан — через десять лет
Среди этих слов есть одно слово, возможно, знакомое вам.
Это — «былтыр» — в прошлом году (в году минувшем).
Вспомнили? Да, это герой поэмы Г.Тукая «Шурале» Былтыр в ответ на вопрос Шурале так назвал свое имя. Когда к обманутому Шурале пришли его соплеменники, на их вопрос, кто же прищемил его палец, шурале ответил:
— Былтыр (в году минувшем).
Тогда все шурале подняли беднягу на смех: дело было в году минувшем, разве из-за прошлогодней боли нынче плачут?
Времена года называются в татарском языке так:
яз [йаз] — весна
Җəй — лето
кӨз — осень
кыш [къыш] — зима.
Соответственно весной, летом, осенью и зимой будет так:
яз кӨне
Җəй кӨне
кӨз кӨне
кыш кӨне
Можно сказать эти же понятия одним словом:
язын
Җəен
кӨзен
кышын
Чтобы поговорить о временах года, надо знать слова, связанные с ними. Вспомним старые и запомним новые слова:
чəчəк — цветок
яшел — зеленый
сары — желтый
агач [а„ач] — дерево
кар [къар] — снег
яңгыр [йаң„ыр] — дождь
Җил — ветер
озын [озон] — длинный
кыска [къыскъа] — короткий
кояш [къойаш] — солнце
кош [къош] — птица
яфрак [йафракъ] — лист
Җилəк — ягода
Җылы — тепло
салкын [салкъын] — холодно, холодный
эссе [ессе] — жарко, жаркий
ашлык [ашлыкъ] — хлеба
урман — лес
елга [йыл„а] — река
рəхəт — приятно
бодай — пшеница
кҮк — небо
яшенле яңгыр — гроза
кырау [кыра — ] — заморозки
йолдыз [йолдоз] — звезда
салават кҮпере [сала — ат кҮпере] — радуга
боз — лед
Поговорим по-татарски:
1. — Син кайсы вакытны (время года) яратасың?
— Җəйне. ə син?
— ə мин — язны.
2. — Син кышны яратасыңмы?
— əйе.
3. — Син язны яратасыңмы?
— Юк. Мин Җəйне яратам.
4. — Син Җəйне яратасыңмы?
— əлбəттə (конечно).
5. — Син Җəй кӨне авылга кайтасыңмы?
— əйе.
— Авылда кемнəр бар?
— əби, бабай.
— əбиеңə ничə яшь?
— Җитмеш.
— Бабаеңа ничə яшь?
— Җитмеш ике.
— Җəй кӨне авылда рəхəтме?
— Бик рəхəт.
6. — Быел кӨз озын булды.
— əйе шул. Бик матур булды.
— əйе.
7. — Быел кӨз кӨне конференция булды.
— Нинди?
— Математикадан.
— Син бардыңмы?
— Юк. Мин командировкага бардым.
8. — Җəй кӨне кайда ял итəсез (отдыхаете)?
— Дачада.
— Дачагыз еракмы?
— Ерак тҮгел. Поезд белəн барабыз.
— Елга бармы?
— Бар.
— Нинди елга?
— Идел.
— И-и-их, яхшы икəн!
9. — Былтыр кыш Җылы булды.
— əйе шул. Кар да кҮп тҮгел иде.
— əйе.
10. — Син ялны (отдых, отпуск) кайчан аласың?
— Җəй кӨне.
— ə мин — кӨз кӨне. КӨз кӨне дачада бик рəхəт.
11. — БҮген шундый (такой) матур кӨн!
— əйе шул. Җил дə юк. Җылы.
— əйдə, дачага барабыз!
— əйдə!
12. — Җилəк бармы урманда?
— Бар.
— КҮпме?
— Бик кҮп.
— Иртəгə барабызмы?
— əйдə.
13. — Яфраклар яшелме?
— Юк, сары.
14. — Агачлар яшелме?
— əйе, ямь-яшел.
15. — Агачлар сарымы?
— əйе, сап-сары.
16. — əйдə, урманга барабыз.
— Кайчан?
— Иртəгə. Урманда гӨмбə кҮп.
— Ярар.
17. — Иртəгə салкын буламы?
— əйе. Радиодан əйттелəр.
— Ничə градус?
— Егерме градус.
18. — Иртəгə яңгыр буламы?
— Юк. Иртəгə Җылы, кояш.
— Ничə градус?
— Егерме Җиде.
19. — Сезнең урманда Җилəк кҮпме?
— КҮп.
— Нинди Җилəклəр бар?
— Җир Җилəге, каен Җилəге, кызыл бӨрлегəн, кара бӨрлегəн бар.
20. — Кыш кӨне рəхəтме?
— Рəхəт.
21. — Син чаңгы шуасыңмы? (ты катаешься на лыжах?)
— əйе. Минем чаңгым бар.
— əйдə, иртəгə урманга барабыз.
— Вакытым юк шул. Татар телен Өйрəнəм.
22. — Кичə салкын булдымы?
— əйе. Бик салкын.
— Җил булдымы?
— Булды.
— Туңдыңмы? (замерз?)
— əйе, туңдым.
— Кайчан кайттыгыз?
— Сəгать сигездə.
23. — Быел Җəй кӨне син комбайнда эшлəдеңме?
— əйе.
— Нинди комбайнда?
— «Дон» да.
— Ашлык уңганмы? (уродился ли хлеб?)
— əйе. Бер гектардан 30 центнер булды.
— Яхшы булган. КҮпме бодай бирделəр?
— 40 центнер бирделəр.
— Шəп! (Отлично!)
24. — Кошлар очып киттелəрме? (птицы улетели?)
— əйе.
25. — Кошлар очып килделəрме? (прилетели?)
— Юк əле.
— Кайчан килерлəр икəн?
— Бер-ике атнадан.
26. — Кояш кыздырамы? (печет ли солнце?)
— əйе.
— Бик эссе, əйеме?
— əйе. əйдə, су эчəбез.
— əйдə, кайда су бар?
— əнə киоскыда.
— Бер шешə (бутылка) 10 сум.
— Ай-ай кыйбат!
— Алабызмы?
— Алабыз.
27. — Казанкада су Җылымы?
— Җылы.
— Су коенырга (купаться) барабызмы?
— əйдə. Тагын кем бара?
— Рəис, Рушан.
— əйдəгез тизрəк.
— əйдə, киттек.
28. — КӨз кӨне урман бик матур, əйеме?
— əйе, яфраклар сары, кызыл. КҮк зəңгəр. Кояш балкый (сияет).
29. — БҮген яңгыр булачак.
— Шулаймыни?! Кем əйтте?
— Радиодан əйттелəр.
— Кичə бездə боз яуды.
— Кайчан?
— ТӨнлə.
30. — БҮген тӨнлə яшенле яңгыр булды.
— Мин ишетмəдем (не слышала).
— Иртəгə кӨн кояшлы була.
— Урманга барабыз, əйеме?
— əйе.
31. — БерсекӨнгə салкыннар башлана (начинаются).
— Ничə градус?
— 30 градус булачак.
— Кичə авылга кайткан идек. Буран булды. Кар яуды.
— ə бездə булмады.
32. — Кызым, Җил исə, тəрəзəлəрне яп əле (закрой-ка окна).
— Ярар, əни.
33. — Нинди матур кҮк! Йолдызлар кҮп!
— əйе. əнə йолдыз атылды!
— Мин дə кҮрдем.
34. — Яңгырдан соң салават кҮпере чыккан. Кара əле!
— əйе, кҮрəм. Нинди матур!
35. — Иртəгə кырау булачак!
— Алайса (тогда) бҮген бакчага барырга кирəк.
— Ник?
— Помидорларны капларга (закрыть) кирəк.
— əйе шул.
36. — Улым, тор инде, тор!
— Кояш чыкмаган əле, əни.
— Хəзер чыга ул.
37. — БҮген кояш кичке сəгать 8 дə бата (байый) (заходит).
— Каян белəсең?
— Календарьга язганнар.
38. — ДҮшəмбе кӨнне яңгыр яуды.
— Син кҮрдеңме?
— əйе.
39. — И-и-и, шундый кӨчле яшен булды!
— айчан?
— Сишəмбе кӨнне.
40. — Шимбə кӨнне боз яуган.
— Кайда?
— Арча районында.
41. — Җомга кӨнне кӨн аяз (ясно) була.
— Җилəккə барабызмы?
— Аяз булса (если будет ясно) барабыз.
42. — Якшəмбедə буран булды. Шундый салкын иде. КӨчле Җил исте.
— Бездə булмады.
Задание 1. Попробуйте понять напечатанную в газете сводку погоды.
Һава торышы
Синоптиклар хəбəр иткəнчə, бҮген, 28 июнь кӨнне, алмашынучан болытлы Һава, явымсыз диярлек. Температура тӨнлə 9-11, кӨндез 21–23 градус Җылы. Һава басымы тӨшə, дымлылык арта.
Многое вы поняли, но есть несколько незнакомых слов:
хəбəр иткəнчə — как сообщают; алмашынучан болытлы Һава — облачно с прояснениями; явымсыз — без осадков; диярлек — почти; Һава басымы — давление; тӨшə — понижается; дымлылык — влажность; арта — повышается.
Задание 2. Продолжите предложения.
Кышын кӨннəр ……
Язын кӨннəр …….
Җəен кӨннəр …….
КӨзен кӨннəр…….
Быел мин дачада ……
Былтыр без авылда……..
Килəсе елга алар Ялтада …….
Яңгырдан соң…….
КҮктə кояш …….
Якшəмбедə Иделдə ……..
Кичə тӨнлə кар …….
Задание 3. Запомните пословицы:
Ай кҮрде — кояш алды [ай кҮрде — къойаш алды] — букв. Месяц увидел — солнце забрало. (Т. е. осень быстро, в мгновение ока).
Былтыр кысканга быел кычкырмыйлар [былтыр къыскъаң„а быйыл къычкъырмыйлар]. — Из-за того, что прищемили в прошлом году, нынче не жалуются.
Каз килсə — яз килə [къаз килсə — йаз килə]. — Если прилетел гусь — пришла весна.
Язгы кӨн ел туйдыра [йаз„ы кӨн йыл туйдыра] — Весенний день год кормит.
Алма пеш, авызыма тӨш — Созрей, яблоко, упади в мой рот.
Сау булыгыз! Уңышлар сезгə!