Вводные слова. Диалоги .
(Илленче дəрес)
— Исəнмесез!
— Хəерле кӨн, хӨрмəтле дуслар!
Сегодня мы познакомимся с вводными словами и сочетаниями.
Вводные слова
В татарском языке широко употребляются многочисленные вводные слова, выражающие отношение говорящего к высказываемой мысли и к действительности. Они являются исконными или заимствованы из арабского и персидского языков, скалькированы с русского языка. Ознакомимся с наиболее широко употребительными из них.
əлбəттə (конечно) — выражает достоверность, согласие, утверждение.
1. — Син барасыңмы?
— əлбəттə , барам.
2. — Гариф абый бу турыда белəме?
— əлбəттə .
3. — Син, əлбəттə , оныттың инде?
— Гафу итегез, оныттым шул.
Ахрысы, ахры (видимо), бəлки (может быть), никтер (почему-то), кҮрəсең (видно), шəт (вероятно), ихтимал (возможно) — выражают неуверенность, недостоверность:
1. — Без сезне кӨттек, кӨттек. Сез, ахрысы, килмəдегез.
— Без трамвай тукталышында озак басып тордык. Трамвай килмəде. ҖəяҮ бардык. Сез киткəн идегез инде.
2. — КҮрəсең, бҮген концерт булмый. Клубта бер кеше дə юк бит.
— Концерт була. əле сəгать 5 кенə бит. Бераз кӨтеп торыйк.
— Ярар.
3. — Ихтимал, Рəис Солтанович белмəгəндер.
— Белсə, ул чыгыш ясаган булыр иде.
— Сез аңа əйтмəдегезмени?
— Мин аны кҮрмəдем шул.
4. — БҮген, никтер, башым авырта.
— БҮген атмосфера басымы бик тҮбəн.
— Белмим шул. Синең баш даруы юкмы?
— Бар. Менə.
— Рəхмəт сиңа.
5. — Иптəшлəр, кем сӨйли?
— СӨйлəҮчелəр юк.
— Бəлки, Сания апа, сез сӨйлəрсез?
— Ярар, бер-ике сҮз əйтим.
— Рəхим итегез. СҮз Сания ханым Галиуллинага бирелə.
Вводное слово зинҺар (пожалуйста) выражает убедительную просьбу:
1. — ЗинҺар , таралышмагыз. Хəзер Җыелыш була.
— Нинди Җыелыш?
— Акционерлар Җыелышы.
— Озак буламы?
— Ярты сəгать.
— Ярар, алайса, калабыз.
2. — Рəзинə, зинҺар , миңа бҮген булыш əле. Безгə кунаклар килə.
— Кайчан килим, апа?
— Бер сəгатьтəн килə аласыңмы?
— Килə алам.
— Мин сине кӨтəм. ЗинҺар , кил, яме.
— Ярар, апа.
Вводные слова минемчə (по-моему), синеңчə (по-твоему), безнеңчə (по-нашему) выражают источник данного сообщения и отношение говорящего к происходящему:
1. — Минемчə , концерт бик матур булды.
— ə минемчə , нəрсəдер Җитмəде.
— Минемчə , концертны алып баручы оста тҮгел иде.
2. — Синеңчə , Рəиф нишлəргə тиеш?
— Гафу Үтенергə тиеш.
— Ул гаепле тҮгел бит!
— Минемчə , ул гаепле.
3. — Минемчə , сез ялгышасыз.
— Минме? Гафу итегез, мин ул кешене бик яхшы белəм. Мин аның белəн 20 ел эшлəдем бит.
Вводное слово ниҺаять (наконец) употребляется для выражения процесса, который наконец совершился.
1. — НиҺаять , бу китапны язып бетердем.
— Озак яздыңмы?
— Озак, 2 ел.
2. — НиҺаять , мин виза алдым. Иртəгə ТӨркиягə очабыз.
— Ничə кӨнгə?
— Ике атнага.
3. — Улым, ниҺаять , университетны тəмамлады.
— Ник « ниҺаять » дисең?
— Озак укыды. Беренче курстан соң армиягə китте. Анда ике ел хезмəт итте. Кайткач, икенче курска керде. Менə быел гына бетерде.
— Тəбрик итəм.
— Рəхмəт.
Вводные слова беренчедəн (во-первых), икенчедəн (во-вторых), Өченчедəн (в-третьих) выражают порядок перечисления фактов:
1. — Сания, син ничек уйлыйсың?
— Беренчедəн , мин ул кешене белмим.
— Икенчедəн ?
— Икенчедəн , мин бит Үзем дə пенсиядə.
— Өченчедəн ?
— Өченчедəн , минем дə балаларым бар.
2. — Балалар, əйдəгез əле, бу малайның тəртибен тикшерик. əйдə, Рəсим, син əйт.
— Беренчедəн , РӨстəм безне алдаган. Икенчедəн , РӨстəм Өй эшен эшлəмəгəн. Өченчедəн , ул дəфтəрендəге «икеле» билгесен бетергəн…
Вводное слово димəк (значит) выражает умозаключение, обобщение:
1. — Равия, син безгə юбилейга килмəдең. Димəк , син безне яратмыйсың.
— Юк инде, Солтания апа. Мин сезне бик яратам. Мин икенче сменада эштə идем шул. Гафу итегез инде.
2. — Монда ике мең ярым гына акча бар.
— Кая киткəн соң аның биш йӨзе?
— Белмим шул. Димəк, мин ялгышканмын…
3. — Бакчада колорадо коңгызы кҮренə башлады.
— Димəк , быел бəрəңге булмый инде.
4. — РӨстəм, син яхшы укыйсыңмы?
— əйе, минем барлык фəннəрдəн бишле генə.
— Димəк , син алтын медаль алачаксың.
— Белмим əле. Алда имтиханнар бик кҮп.
— Сиңа уңышлар телим.
Вводное слово гадəттə (обычно) выражает известность, общепринятость данного сообщения:
1. — Равил абый, гадəттə , халык Җырларын Җырлый.
— Каян белəсең?
— Мин аларда бик кҮп кунакта булдым. Ул Үзе баянда уйный, Үзе Җырлый.
— Матур Җырлыймы?
— Бик моңлы Җырлый.
2. — Театрга барганда, мин, гадəттə , кара кҮлмəк, кара тҮфли киям.
— Мин, гадəттə , Үземнең теге кҮк костюмымны киям.
— Нинди костюм, яңамы?
— Яңа тҮгел инде. Син белəсең аны.
— ə-ə-ə, син аны Петербургтан алып кайткан идең.
— əйе шул!
3. — Сабантуйга, гадəттə , без барыбыз бергə Җыелып авылга кайтабыз.
— ə без, гадəттə , ял паркына барабыз. Анда да сабантуй була.
— ə без, гадəттə , Арча поездына утырып, Арчага кайтабыз. Анда сабантуй бик кҮңелле була.
— Икенче елга мине дə алыгыз əле. Минем кҮптəн авыл сабантуе кҮргəнем юк.
— Ярар. əйтербез.
Вводное слово киресенчə (наоборот) выражает противопоставление:
1. — Болай ярамый, иптəшлəр!
— Киресенчə , нəкъ шулай кирəк.
2. — Мин моны əйтмəскə тиеш!
— Киресенчə , син əйтергə тиеш!
— Юк, юк, əйтмим!
3. — Җитте, бҮген мин анда бармыйм!
— Юк, киресенчə , син анда барырга тиеш. Син аңа аңлатырга тиеш. Ул сине аңлар. Мин ышанам.
— Рəхмəт киңəшеңə.
Вводное слово гомумəн (вообще) выражает обобщение:
1. — Гомумəн , бу мəсьəлə əзер тҮгел.
— Минемчə, уйларга кирəк.
2. — Мин сине, гомумəн , аңламыйм.
— Ничек аңламыйсың?
— Аңламыйм шул. Кичə син болай сӨйлəдең. БҮген — тегелəй (по-другому).
3. — Сез, гомумəн , бу проблеманы хəл итəргə мӨмкин дип уйлыйсызмы?
— Минемчə, мӨмкин.
Вводное слово мəсəлəн (например) особенно часто употребляется при перечислении, в учебниках:
1. — Мин, мəсəлəн , болай уйлыйм: сез безгə килəсез, аннан соң бергəлəп вокзалга тӨшəбез дə поезд кӨтəбез.
— Ярар, мин риза.
2. — Укучылар, мин сҮзлəр əйтəм. Сез ул сҮзлəрне тəрҖемə итегез. Мəсəлəн , су — вода, Җир — земля, кҮк — небо. Аңладыгызмы?
— Аңладык, ГҮзəлия апа.
3. — Балалар, əйдəгез, саныйбыз. Лəкин болай саныйбыз: 1, 3, 5, 7… Мəсəлəн , Лена 1 ди, Саша 3 ди. АйгӨл 5 ди. Айдар 7 ди. Аңладыгызмы? əйдə, Лена, башла.
— Мин русча əйтимме?
— Юк, Лена, татарча саныйбыз.
Вводное слово дӨрес (правда) выражает подтверждение факта, некоторую уступку, признание:
1. — ДӨрес , мин укымадым. Лəкин мин лекциялəргə йӨрдем.
— Сез бит материалны белмисез. Тагын бер тапкыр укып килегез.
— Кайчан килим?
— Өч кӨннəн.
— Ярый. Сау булыгыз.
2. — Мин кичə вокзалга бардым бит. ДӨрес , мин унбиш минутка соңга калдым. Транспорт юк иде.
— Мин сезне кӨттем дə таксига утырып, кунакханəгə (гостиницага) киттем.
— Кызганыч, гафу итегез.
3. — Сез, дӨрес , яхшы спортчы. Лəкин лекциялəргə йӨрмəдегез. Практик дəреслəрдə булмадыгыз. КҮп нəрсəлəрне белмисез. Сез бит математика укытучысы булачаксыз, физкультура укытучысы тҮгел. Мин сезгə Өчле куя алмыйм.
— Куегыз инде!
— Юк, тагын килегез.
4. — ДӨрес , ул соңыннан килде. Гафу Үтенде.
— Син гафу иттеңме соң?
— Юк, гафу итмəдем.
Вводные слова тукта əле (постой-ка), кара əле (смотри-ка), белəсең килсə (если хочешь знать) и другие служат для привлечения внимания собеседника.
1. — Кара əле , ишеттеңме: Данияр Өйлəнгəн.
— Кайсы Данияр?
— Безнең белəн икенче цехта эшлəгəн иде.
— əйе, белəм. Кемгə Өйлəнгəн?
— Бер студент кызга.
2. — Тукта əле , Гайния апа, син нəрсə сӨйлисең?
— Миңа бу сҮзне МиңнегӨл əби əйтте.
— ə ул каян ишеткəн?
— Кызлары əйткəн.
— Алай икəн!
3. — Алмаз безнең авылда туган.
— Белəсең килсə , Алмаз безнең авылда туган.
— Шулаймыни?
— əйе шул.
4. — Кара инде, нинди зур Үскəн бу малай!
— əйе шул. Айдарга Өч яшь инде.
— Тукта əле , ул, чыннан да, без Казанда чакта туган иде.
— Шулай шул.
Вводные слова имеш (дескать), янəсе (будто), ичмасам (даже), валлаҺи, биллəҺи (ей-богу) — более разговорного характера:
1. — Быел сабантуйда, валлаҺи , батыр калам.
— Алла боерса диген (Скажи, если бог даст).
2. — Ичмасам , син дə килмəдең.
— Мин белмəдем бит.
3. — Безнең əни тӨш кҮргəн. Мин, имеш , кияҮгə чыкканмын…
— Мин дə бҮген тӨш кҮрдем. Янəсе , авылга кайтканмын. Су буенда йӨрим икəн. Нəрсə булыр икəн?
— əбидəн сорарга кирəк.
Задание. Поставьте подходящие вводные слова, приведенные в конِе задания.
1. Мин…, анда барачакмын.
2. …, мин сезне күрмəдем.
3. …, бүген ягыр булмады.
4. Миа…, ике билет бирегез, əле.
5. Кызлар дəрескə килмəделəр,…
6. …, ул килергə тиеّ.
7. Ул,…, шкə сəгать тугызга килə.
8. Мин сезне…, аламыйм.
9. …, бу проблема бик катлаулы.
10. Без…, бу турыда күп уйладык.
11. Минем…, бер гаебем дə к.
Слова для выбора: валлаҺи, гомумəн, мəсəлəн, гафу итегез, гадəттə, минемчə, күрəсе, əлбəттə, киресенчə, зинҺар, ахрысы.
Вот и все на сегодня. Сау булыгыз! Уңышлар телим!