· Н.Нђќми. Татар теле. Г.Бђширов. Мђзђклђр.
· Ш.Галиев. Хикмђтле сњзлђр
· Татар поэзиясеннђн њрнђклђр.
· Текстлар.
Татар теле
Вы, прадеды наши в недоле мукою запрудивших лик, на мельнице русской смололи заезжий татарский язык.
( Ярослав Смеляков .)
Многое в этом стихотворении вам понятно. Дадим несколько комментариев.
В словах Җырдай, ир-егетлəреңдəй, аксакалларыңдай есть общий аффикс — дай (-дəй), который образует наречия и выражает значение как, словно: как песня, как твои мужчины, как твои аксакалы.
Переводы отдельных слов:
моңлы — певучий, грустный, мелодичный
Өзелеп тора — изгибается
биле — талия (ее, их)
шат чырайлы — приветливое лицо
ачык йӨзле — с открытым лицом (радушием)
дəртле — страстный
гайрəтле — мощный
фəннəн — от науки
гасырларның — веков
афəт — нашествие
олпат — величавый
ассалар да — хотя и вешали
киссəлəр дə — хотя и рубили
Үлмəдең — не умер
чукынмадың — не крестился
яндың — горел
туңдың — мерз
нишлəтмəде — чего только не делала
язмыш — судьба
мӨкатдəс — священный, родной
тӨрмə — тюрьма
килмешəк — чужой, со стороны
зиндан — неволя
ярып — разорвав
ялкынланып — пламенея
тегермəн — мельница
тарта алмады — не сумела перемолоть
кабатланмас — не повторится
Үткəннəрең — твое прошлое
кабатлар — повторит
гасырлар — века
дуслык — дружба.
В этом стихотворении вы заметили и обратный порядок слов, диктуемый рифмой и ритмом стиха. Каждая строфа завершается обращением к татарскому языку.
* * *
Кадерле дуслар! Татар теле дəреслəре тəмамланды. Сезгə зур уңышлар, шатлыклы кӨннəр, исəнлек-саулык, ак бəхетлəр телəп калам. Кем дəреслəр белəн танышып барды, аларга зур ихтирамымны белдерəм. Рəхмəт сезгə!
Укытучыгыз — азан дəүлəт университетыны татар теленə өйрəтү кафедрасыны мөдире профессор Флера ханым Сафиуллина.
КУШЫМТА
Кекстлар
Гомəр Бəширов
(Татарстанның халык язучысы, Тукай бҮлəге лауреаты, ДəҮлəт премиялəре лауреаты).
Менə тамаша
Укытучы дəрестə балаларга яңа тема аңлаткан.
— Барыгыз да аңладыгызмы? — дигəн.
— Юк, аңламадык! — дигəннəр укучылар.
Икенче мəртəбə аңлатып чыккан да, тагын сораган:
— Инде аңладыгызмы?
Балалар тагын хор белəн:
— Юк, аңламадык, — дип Җавап биргəннəр.
Укытучы Өченче мəртəбə аңлаткан да:
— Инде аңлагансыздыр бит? — дигəн.
— Юк, бу юлы да аңламадык əле! — дигəннəр.
Укытучы моңа бик аптырап, башын кашырга тотынган.
— Мин инде хəтта Үзем дə аңладым. ə сезгə Һаман да барып
Җитми икəн əле, — дигəн.
Фамилияне корбан итеп…
Мəгариф бҮлегенең инспекторы белəн мəктəп директоры урамнан баралар икəн. Койма буена утырткан канəфер чəчəген ботарлап маташучы бер малайга кҮзлəре тӨшкəн.
— Менə тəрбия нəтиҖəсе! — дигəн инспектор.
Директор, кызарынып, малайга:
— Халитов, нишлəвең бу?! — дип кычкырган.
— əти, безнең фамилия Хамитов бит, оныттыңмыни? — дигəн малай.
Булышкан
Атасы эштəн кайткач, малаеннан хəл-əхвəл сораша башлаган:
— Я, бҮген ни эшлəр бетердең? Уйнарга чыктыңмы? — дигəн.
— Юк, беркая да бармадым.
— Ни генə эшлəдең соң?
— Мин əнигə минем Өйгə бирелгəн мəсьəлəлəрне чишəргə булыштым.
Телевизор шаукымы
— Балалар, — ди укытучы. — БҮген кич ай тотылачак. Бу — табигатьтə бик сирəк була торган бик кызык кҮренеш. Ай нəкъ 21 сəгать 45 минутта тотыла. Карарга онытмагыз.
Соңгы партада утырган бер малай:
— Апа, кайсы программада тотыла ул? — дип сорый.
Тереклек иясе
Укытучы:
— Җирдə дə, суда да яшəҮче Җан иялəрен ничек дип атыйлар?
Укучы:
— Матрос, дип…
Менə сиңа…
— ГҮзəл, нигə бҮген мəктəпкə бармадың? — дип сорый кҮрше апа беренче класста укучы кыздан.
— Минем температурам бик зур…
— КҮпме?
— Кырык.
— Кырык?! — дип гаҖəплəнде кҮрше апа.
— əйе, əнием утыз Җиде дə Өч, диде. Кушкач, кырык була ич…
Физика дəресендə…
Укучы сӨйли:
— Архимед судан чыга да «Эврика!» дип кычкыра.
— Бу нəрсəне аңлата инде? — ди укытучы.
— «Эврика» «таптым» дигəнне аңлата.
— Архимед нəрсə тапкан була инде?
— Нəрсə, дип… Сабындыр инде.
Яңа шəҺəр
— Йолдыз, син нинди шəҺəрлəр белəсең?
— МəскəҮ, Казан, Петербург, Командировка…
— Командировка дигəн шəҺəр дə бармыни?
— əйе, минем əти гел шунда бара.
И замана, замана…
География дəресендə бер укучы Кавказ тауларын Һиндикуш белəн бутаган, картада Африка чҮллəрен Боз диңгезеннəн эзли икəн.
— Ярый алайса, Үз якларыбызга кайтык. Волга белəн Жигули кайда?
— «Волга» кҮрше абый гаражында, ə «Жигули» безнекендə…
Башында… Җиллəр
Математика дəресендə укытучы:
— Гəрəй, унбергə унберне кушкач, ничə була? — дип сорый.
— Ике футбол командасы килеп чыга, — ди малай.
Үзенчə
— Укучылар, тəҮлектə ничə сəгать вакыт бар? — дип сорый укытучы.
— Егерме ике, — дип Җавап бирə укучы.
— Ничек алай?
— КҮптəн тҮгел генə Үзегез кӨннəр ике сəгатькə кыскара, — дип əйттегез ич…
Йота бит!
Мəликə анасы белəн «Диңгез тӨбендə» дигəн мультфильм карыйлар икəн. Кинəт кызый анасына кычкырган:
— əни! СҮндер тизрəк телевизорны!
— Ни булды, кызым? — дигəн анасы.
— КҮрмисеңмени? əнə акула алтын балыкны куып килə, йота бит инде, йота!
Телефонда
— Алло! Арпаязмы бу?
— əйе, Арпаяз. ə син кем?
— Мин интернаттан.
— əҺə! Аңлашыла. Арпаязда сиңа кем кирəк?
— əнинең хəлен белəсем килгəн иде…
— ə, алаймы? əниең исəн-сау, матур гына яшəп ята. Бая бəрəңге ала иде…
— əнине телефонга чакырмассыңмы икəн, абый, ə?
— Була ул! Синең анаң ни исемле əле?…
Уннан биш…
КӨтҮче Үзенең улына кӨтҮдəге атларны санап килергə кушкан. Улы санап килгəн дə əйткəн:
— Егерме бӨтен, уннан биш! — дигəн
— «Уннан биш» дигəнең нəрсə?
— Тай!.. — дигəн улы.
Менə гаҖəп!
— əни, син кайда тугансың?
— Мин Казанда туганмын, улым!
— əти кайда туган?
— Ул МəскəҮдə туган.
— ə мин кайда тудым?
— Син авылда тудың.
— Менə бит ничек! Өчебез Өч Җирдə туганбыз, шулай да бер-беребезне тапканбыз.
Эшлекле сорау
— Бабай, син кайчан бабай булдың?
— Син тугач, улым.
— Алайса, моның Өчен син миңа нəрсə бирəсең?
ШҮрəле кайда яши?
— Бабай! Синең ШҮрəлене кҮргəнең бармы?
— Бар.
— Кайда?
— Тукай китабында.
— ə ул кайда кҮргəн?
— Ул əкияттə кҮргəн…
Курчак əнисе
— Кызым, курчагыңны кҮрмим. Кая куйдың?
— Мин аны йокы бҮлмəсенə кертеп яткырдым. Хəзер телевизордан балаларга ярамый торган фильм кҮрсəтəчəклəр.
— ə сиңа ярыймыни?
— Мин курчакның əнисе бит. əнилəр белəн əтилəргə карарга ярый аны…
Ул да укый
Бер егет кӨн саен китапханəдəн бер китап ала да икенче кӨнне Үк тапшыра икəн. Китап бирҮче кыз беркӨнне аңа алгебра дəреслеген биреп Җибəргəн. Егет икенче кӨнне Үк аны тапшырырга килгəн. Кыз сорашкан:
— Кызык китапмы? Нəрсə турында?
Егет бик белгəндəй сӨйлəп киткəн:
— əй, əллə нəрсəсе юк ла. Алгебра исемле бер кыз булган, шуның маҖаралары турында икəн.
Тапкыр Җавап
Бер студенттан:
— Ник син Һəрвакыт театрда галеркада утырасың? — дип сорыйлар икəн.
— Кинода беренче рəттə утырып туйдым, — дип Җавап биргəн студент.
Җамалый кодаларда
Бер кеше Үзенең танышын кунакка чакырган.
— Сез кайда торасыз соң? — дип сораган теге кеше.
— Без Җамалый кодалар янында торабыз, — дигəн чакыручы.
— ə Җамалый кайда тора?
— Ул безнең янда тора, — дигəн теге кеше.
Җор кеше
Үлəр вакыты Җиткəч, бер Җор кеше иң якын дустын чакырып китергəн дə, аңа сəгатен бҮлəк иткəн.
— Минем тӨсем итеп тотарсың. Мин мəңгелек йортка китəм, анда вакытны белҮ Һич зарур тҮгел, — дип шаярткан.
Авыл саен йорт сал
əти кеше, малаена васыять итеп, авыл саен йорт салырга кушкан.
— Ул кадəр байлыкны кайдан алыйм, əти? — дигəн малае.
— Аның Өчен байлык кирəкми, Һəр авылда танышларың, дусларың булсын, — дигəн атасы.
Суны каян ала?
Су тегермəнле авылда яшəҮче ике агай, ерак сəфəргə чыккач, Җил тегермəне яныннан Үтəлəр икəн.
— əй дим, бу тегермəн ничек эшли икəн? — дип сораган бер — Ник, Җил тегермəне бит ул.
— Җил тегермəне икəнен Үзем дə белəм, суны кая ала икəн?
Саранның Җавабы
Саран кеше кунакка баргач, чəй салучы əби моннан сорый икəн:
— Чəйне куе эчəсеңме, сыекмы? — дип.
Саран дӨресен əйткəн:
— Үзебездə сыек эчкəгəндер, кешедə куесын эчəсе килə, — дигəн.
(Мəзəклəр тҮбəндəге китаптан алынды: Туган тел мəзəклəре. Җыючы Һəм əдəби эшкəртҮче Г.Бəширов. — Казан: Тат. кит. нəшр., 1995.)
* * *
Ш.Галиев.
Хикмəтле сҮзлəр
• Акыллы кеше картайгач та матур кала.
• Үткəн кӨннəрнең тӨннəре дə якты.
• Карт йӨрəккə шатлык та авыр.
• Яшьлəргə — романтизм,
Картларга — ревматизм.
• Яшьлекнең грамматик ялгышлары картлыкта драматик язмышка əйлəнə…
• Авыру башта йога, Аннары — ега.
* * * * * *
• Мактауны халык алдында əйтсеннəр, Тəнкыйтьне — колагыма…
• Ашауны урынбасарга тапшырмыйлар.
•ТҮрəнең тӨшкəнен генə сҮгəлəр.
• Яратабыз да инде Үзебезне яратканнарны!
* * * * * *
• Эчкəн кеше башы белəн йӨри, аяклары белəн уйлый.
• Җиде кат Үлчə, бер кат та… эчмə!
• Буш вакыттан буш шешəлəр генə калган…
• Башта ава шешəлəр, аннан ава кешелəр.
* * * * * *
• Гайбəтне бушлай бирəлəр, əмма кыйммəткə тӨшə…
• Бердəнбер яхшы ягы шул: начарлыгын яшерми.
* * * * * *
• Язның беренче карлыгачлары — кара каргалар килде.
• Язын бар йӨрəклəр дə бер яшьтə.
* * * * * *
• Сəгать əкрен йӨри, вакыт тиз уза.
• Мəңгелек утны да мизгел кабыза.
• Сəгатең алга китсə, Үзең артка калырсың.
• Иң тиз туйдыра торган эш — ял…
* * * * * *
• Яратмаган кеше белəн яраткан эшне дə эшлəп булмый…
• Ашауда ялкаулар юк.
• Ел авыр булса да, юлчылар бетми.
• Чор нинди — Җыр шундый!
• Беренче булырга кҮнекте исə, кеше икенче урынга кала.
• Суын алмаган кое тизрəк корый.
* * * * * *
• Акбур белəн кара фикер дə язып була.
• Югары белемне кҮплəр ала, тирəн белемне кемнəр ала?
• Акыл теше ахмакка да чыга.
• Башы тулы цифр: гел нольлəр дə нольлəр.
* * * * * *
• Баласызлар бакчага чəчəк утырта, балалылар бəрəңге тутыра.
• əти-əнине дə аңлый башладык, Үзлəре генə юк.
• Оныклар бабайны яшəртə.
• Бала чагың — баллы чагың.
* * * * * *
• Мода — хатын-кыз дигəн кибетнең витринасы…
• Кошелегыңны югалтсаң да, кешелегеңне югалтма.
Татар поэзиясеннəн Үрнəклəр.
Г.Тукай.
Безнең гаилə
Дəрдемəнд
* * *
* * *
(Перевод В.Ганиева) ЗӨлфəт
Туган тел хакында
Г.Афзал
* * *
Н.НəҖми
* * *
Н.НəҖми
Акыл
Н.НəҖми
* * *
И.Юзиев
Сəйдəш урамында уйлану
Р.Фəйзуллин
Пушкин кабере янында
Р.Фəйзуллин
Чегəннəр
Р.Фəйзуллин
Кичке тӨслəр
Р.Фəйзуллин
Картлар сҮзе
Р.Фəйзуллин
ТӨнге Алупка
М.ə»лəмов
* * *
Р.Гатауллин
* * *
—
М.Галиев
Кайту
(əтилəр Җыры)
З.Мансуров
«Хəзергə…»
М.ə»лəмов
* * *
М.ə»лəмов
Ай яктыра, йолдызлар яна…
М.Галиев
Дулкынга карап
Жөрле стильлəрдəн текст үрнəклəре
ЯЗМАЧЫЛЫК ҺəМ Мə»РИФəТ
Чыганаклар Һəм фəнни эзлəнҮлəр борынгы тӨркилəрнең бик борынгы заманнардан бирле дəҮлəт мəдəниятенə Һəм шуңа бəйлəнешле язма культурага ия булганнары хакында сӨйли.
Соңгы елларда бу хакта сенцациягə якын ачышлар булып тора. Үз вакытында казакъ шагыйре Олжас СӨлəймановның «Аз и Я» исемле китабы шау-шу кузгаткан иде. Ул Үзенең бу китабында тӨрки язма мəдəниятенең, хəтта шумер Һ.б. борынгы культураларда да урын алуы хакында язды.
Соңгы елларда академик М.З.Зəкиев безнең Җирлəрдə Болгар дəҮлəтенə кадəр Үк югары мəдəнияткə ия булган тӨрки Биарм дигəн дəҮлəт хакында Үзенең фикерлəрен язып чыкты.
Идел-Урал буйларында таралган Һəм V–VII гасырларга караган акчалар Һəм алтын, кӨмеш савыт-сабалардагы язулары озак вакытлар бик кҮп галимнəрнең и» тибарында булды ə.Г.МӨхəммəдиев бу язуларның борынгы, моңа кадəр легендар дип исəплəгəн тӨрки цивилизация — тӨркичə Һəм фарсыча Туран, кытайча Кангюй дип аталган дəҮлəткə караганлыклары турында язды. Илнең Үзəге Урта Азиянең Өргəнеч шəҺəре янында булган. ТӨньяктагы Кама, Урал буйлары да дəҮлəтнең чик билəмəлəрен тəшкил иткəн. ə.Г.МӨхəммəдиев шундый тӨрки кабилəлəр дип археологиядə «Имəнкискə культурасы» кабилəлəрен (III гасыр ахыры — VIII йӨз башы) таный. Галим тəңкə, савыт-сабалардагы туран язулары тӨрки рун язуларына кадəр мең елдан артык элек барлыкка килгəн дигəн фикердə тора. Туран язулары тӨркилəргə мең еллап хезмəт иткəннəр.
Алар б.э.к. барлыкка килгəн арами əлифбасына якын. Арами язуы Үзе финикия язуыннан килеп чыккан. ə араминың Үзеннəн соңрак сурия, гарəп, пəҺлəви, уйгыр, монгол язулары туган.
Болгарларга кадəр безнең якларда таралган борынгы тӨрки эзлəр хакында тагын шуны əйтəсе килə. Еш кына галимнəр арасында Азов болгарларының ни Өчен нəкъ безнең якларга килҮлəре хакында сҮз булып ала. Бу тӨбəклəрдə болгарларга кадəр Үк тӨрки мəдəният таралган Һəм тӨрки кабилəлəр яшəгəн икəн, болгарларның безнең якларга килеп тӨплəнҮлəре дə табигый.
Язучы, галим Нурихан Фəттахның Фест дисбесенə багышланган китабы зур кызыксыну белəн укыла. СҮз ХХ гасыр башында ук Крит утравының Фест шəҺəре янындагы борынгы сарай хəрабəлəрен казыганда табылган балчыктан əвəлəп эшлəнгəн дисктагы рəсем-язулар турында бара. Н.Фəттах моннан 3700 еллар элек тӨшерелгəн рəсем-язуны тӨркичə укырга омтыла. Шаман кулында бу диск əйлəнгəндə, (тəсбих тарткан кебек) спираль буенча укып, (карамыйча бармаклар белəн капшап та була)Һəр сҮзне əйтеп барган. Н.Фəттах фикеренчə, бу язу-дисбе борынгы Грециягə кадəр кҮп элек яшəгəн Һəм югары Үсешкə ирешкəн Крит цивилизациясенə карый. Бу китапта борынгы Шумер, Мисыр Һ.б. цивилизациялəрдə дə тӨрки катлам булуы хакында языла.
Н.Фəттах фаразына аваздаш ачыш шулай ук соңгы елларда булды. Бу хакта чит ил Һəм алардан кҮчерелеп Татарстан газеталарында да мəкалəлəр чыкты. 1924 елда Франициянең Виши Өлкəсеннəн бик кҮп кисəклəрдəн торган язулы балчык тактачыклар табыла. Галимнəр аларның 4500 ел элек язылганын исбатлыйлар. Бу язулар бҮгенге кӨндə Франциянең Глозель музеенда сакланганга кҮрə, аларны Глозель язулары дип йӨртəлəр.
Соңгы елларда бу язуларның кҮчермəлəре тӨрек галиме Кязым Миршан кулына килеп элəгə. Галим аларны, бер яктан, борынгы тӨрки руннарына, икенче яктан, этруск язуларына охшатып таң кала. ТӨрек галиме фикеренчə, тӨрки язуы булган Глозель əлифбасы нигезендə этруск, финикия, хəтта грек язулары да барлыкка килгəн. Бу хакта Сорбонна университетында махсус Җыелган конференциядə дə тыңлыйлар. Анда бик борынгы заманнарда Урта Азиядəн Атлантик океанга кадəр югары Үскəн тӨрки цивилизация булган дигəн фикер əйтелə.
Элекке тӨрки дӨньясы турындагы аксиома хəленə Җиткерелгəн карашларның шиккə алынуы дəвам итə. Алда китерелгəн ачышлар, фикерлəр чыннан да фаразлар гына булып калырмы, əллə аларны ныгытырлык башка ачышлар да булырмы — моны вакыт кҮрсəтер.
(Гамиран ђəүлəтђин)
* * *
Хикмəт тə шунда шул. Җиргəн гадəти генə тҮгел, гаҖəп кызыклы авыл булган икəн ул. Вакытында мин шундый авылда яшəҮнең кадерен белмəгəнмен, аның кызыклы кешелəрен, катлаулы тарихын ӨйрəнҮгə əҺəмият бирмəгəнмен. Шулай да аның Үзенчəлеклəре турында миңа бу китабымда кайта-кайта сӨйлəргə туры килер əле. Хəзергə артык Җəелмичə, шуларын гына əйтим: ул бик зур авыл. Анда дҮрт тӨрле халык яши: руслар, татарлар, чувашлар, мордвалар (без аларны мукшылар дип йӨртəбез). Татарлар Үзлəренə, чувашлар Үзлəренə аерым урамурам булып яшилəр. ə руслар белəн мукшылар — аралаш.
Якынрак белеш, яки Җиргəнчə əйтсəк, знакум булмаса, без аларның кайсы мукшы, кайсы рус икəнен аермыйбыз да. ЧӨнки мукшылар кҮбесенчə Үзара да русча сӨйлəшəлəр. Бары да диярлек татарчаны да белə. Тик аны бик Үзлəренчə итеп, Үзгəртеп сӨйлилəр: «Кая киттең?» дип сорыйсы урында «Кая киткəн?» дилəр, «Кая бардың?» урынына «Кая барган?» Татарлар да тӨзəтеп тормый, аларга яраклашып, «Урманга киткəн», «Базарга барган» дип Җавап кайтаралар. Сорау бирергə туры килсə дə, аңарга Җиңелрəк аңлашылсын Өчен, Үзлəренчəлəштереп сорыйлар: «Нихəл, КуҖма дəдəй, синеке картаймаган? Авырмаган?» (Янəсе: нихəл, КуҖма агай, бик картаймыйсыңмы əле, чирлəмисеңме?) Һəм Үзара бик яхшы аңлашалар.
Чувашлар турында əйтəсе дə тҮгел: Һəр чуваш Үз теле Өстенə чатылдатып русча да сӨйли, татарчаны да Үз ана теле дəрəҖəсендə диярлек белə. Хəтта Үзара сӨйлəшкəндə дə, татарча гына сӨйлəшеп йӨрҮчелəре бар…
(Мирсəй əмир)
* * *
«ДӨньяда… бер генə хезмəтнең дə, ихтимал, шундый хӨр, тарихның Үзе кебек чал, милли дə, интернациональ да Үз бəйрəме юктыр. ə игенчелекнең шундый бəйрəме бар. Ул бəйрəмнең туган Җире — Идел буе болгарлары яшəгəн тӨбəк. Ул бəйрəмнең исеме — Сабантуй. Элек ул язгы кыр эшлəрен башлау бəйрəме булган. Хəзер исə Сабантуй — язгы эшлəрне тӨгəллəҮ бəйрəме…
Кайчандыр, борынгы заманнарда, Сабантуй бəйрəмен игенчелəр генə уздырган. Хəзер исə Татарстан индустриаль республикага, борынгы Һəм яңа шəҺəрлəр, иген Һəм нефть, машина тӨзелеше Һəм фəн йортлары, зур культура Һəм сəнгать республикасына əйлəнде. əнə шуңа кҮрə дə аның Сабантуе да, игенченеке генə булудан узып, нефтьче, машина тӨзҮче, фəнсəнгать кешесе, очучы, тимер юлчы, химикның уртак бəйрəменə əверелде…
Арыш баш кысып, серкə очырырга Җыенган кӨннəрдə була ул Сабантуй… Сабантуй атнасы кҮңеллəрне Җилкендерə. Ул атнада тагын да тырышыбрак эшлисең, ул атнада искиткеч кҮңел кҮтəренкелеге, хезмəт омтылышы… ЧӨнки ул — хезмəт алдынгылары, булганнар, уңганнар бəйрəме (…)
…Ул бəйрəмдə борынгыдан килгəн бик кҮп кҮркəм гадəтлəрне əле дə саклыйлар. Арадан берсе — бу бəйрəмнең Идел буенда яшəгəн барлык миллəтлəрнең дə уртак, интернациональ бəйрəме булуы. Моның тамыры тирəнгə, тарихка барып тоташа. Татарларның дини бəйрəмнəрен рус агай белмəгəн.
Белсə дə, ул аның мə»нəсен аңламаган. Лəкин татарның бер бəйрəмен рус яхшы белгəн. Ул — Сабантуй.
Сабантуй — əдəплелəр бəйрəме. Борынгы заманнардан килгəн традиция буенча, мəйдан уртасына исерек кешене бӨтенлəй кертмилəр. КӨрəшкə керҮ турында уйлыйсы да юк. Мəйдан уртасына кызмача баштан килеп керҮ ул — халыкны, тəртип саклаучы аксакалларны ихтирам итмəҮ дигəн сҮз. Халык мондый кешене гафу итми, исерек кҮренсə, таза егетлəр аны тиз генə мəйдан уртасыннан алып чыгып китəлəр. Элекэлектəн шулай килгəн…
Татар авылларында хезмəт сӨймəгəн, эш эшлəмəгəн кешегə, борынгы заманнардан килгəн гадəт буенча, урын булмаган…
Лəкин авылда бер-ике кеше Сабантуй алдыннан 10–15 кӨн кыр эшлəренə йӨрмəгəн. Моңа халык Үзе юл куйган, Үзе шулай кушкан. Ул кешегə мондый вакытта зур бер сарык суеп ашатканнар, алдында телəгəнчə йомырка, бал-май торган. Теге кеше ял иткəн, ашаган, кӨч Җыйган. Ул — кӨрəшче. Сабантуйда аңа шушы авылның данын яклап кӨрəшергə кирəк булачак. Карт-Картларның бӨтен Өмете шунда… КӨрəшченең татар халкы арасында абруе искиткеч. Хəзер дə шулай: Сабантуйда, гадəттə, колхозның иң тырыш механизаторлары, терлекчесе, шоферы кӨрəшə, арадан берсе батыр кала. Эшлексезлəрне, колхоздан колхозга кҮчеп, «озын акча» эзлəп читтə йӨргəннəрне колхоз Сабантуенда яратмыйлар…
КӨрəшне кҮзəтеп торучылар — авылның иң могтəбəр картлары…
ТҮгəрəк эчендə, озын таяклар тотып, тəртип саклап йӨрҮче картларны Сабантуйда əле дə кҮрергə мӨмкин…
Моннан биш йӨз ел элек, Җиде йӨз ел элек ничек капчык сугышсалар, əле дə шулай. Борынгы заманнарда ук ничек кашыкка тавык йомыркасы куеп, кашык кабып йӨгерешсəлəр — əле дə шулай. Матур гадəтлəр шулай сакланалар. Сабантуй йоласы, аның Җырлары гасырлар буе халык кҮңелендə, телендə яшəгəн, шомарган. Ул йолалар халыкның Үзе кебек Үк кӨчле, яшəҮчəн булган. əнə шуңа кҮрə дə алар безнең кӨннəргə кадəр килеп Җиткəннəр.
…Сабантуй атнасы тəмам. Бəйрəмгə кайткан кунаклар да инде китə башлыйлар. Сабантуй рухы кунаклар белəн шəҺəргə кҮчə…
Авыл Җəйге кыр эшлəренə əзерлəнə. ə Сабантуй булган мəйданның бер кырыенда, əле генə Үткəн хезмəт бəйрəменең матур истəлеге булып, зəңгəр кҮккə ашкан ак колга Җəйге Җилдə чайкалып утыра — Җиңелчə сызгырып тыныч хезмəткə мəдхия Җырлый. Ул колга шулай Җəй буе кояшта ялтырап утырыр, иген басуындагы комбайн штурвалындагы егет тə, иртəн фермага баручы кыз да аңар карап хезмəт бəйрəмен искə алыр, матур хислəр Һəркайсын хезмəткə рухландырыр. Җилгə чайкалып утырган ул колгага вакыт-вакыт авылның ак сакаллы карты да кҮз салыр: ул колга аның типсə тимер Өзəрдəй таза вакытын, кызыл башлы сӨлгелəрне бӨтереп бил алышкан чакларын хəтерлəтер…
əнə шулай кадерле, бик кадерле йола ул Сабантуй дигəн халык бəйрəме!
(Мљхђммђт МəҺдиев)
* * *
Чəй Өстəленə чəчəкле ашъяулык Җəелə. Өстəл уртасына буйдан-буйга варенье, бал, шикəр, конфет салынган вазалар тезеп чыгыла. Аларның ике ягына роза, кош теле, бавырсак, пəхлəвə, чəкчəк, талкыш кəлəвə кебек камыр ашамлыклары куялар. Һəр кунак алдына десерт тəлинкəсе белəн тӨрле камыр азыгы — паштет, мҮк Җилəге бəлеше, эремчек бəлеше Һəм башкаларны куярга кирəк. Тəлинкəдə Өч тӨрле ризык булырга тиеш.
Өстəлнең берничə Җиренə сай тəлинкəгə юка гына итеп телемлəп лимон куярга кирəк. Кунаклар Өстəл янына утырып беткəч, чəй китерəлəр. Һəр чынаяк тəлинкəсенə балкашык куела. Кунаклар розеткаларына варенье салып ала алсын Өчен, Һəр варенье вазасында да балкашык булырга тиеш. Кунаклар кҮп булмаса, самоварны Өстəлгə куярга мӨмкин. Ул табынны бизəп торачак, чəй дə тəмлерəк тоелачак.
Чəй эчкəннəн соң, Өстəлне Җыештырырга, махсус щетка белəн тəлинкəгə ризык валчыкларын себереп алырга да, вазалар белəн Җилəк-Җимеш — алма, груша, виноград, əфлисун Һəм башкаларны чыгарырга кирəк.
(Ю.əхмəтҖанов. Татар халык ашлары)