Надзея СТАТКЕВІЧ

ПАПЯЛІШЧА

Раман

УСТУП

Дзень быў настолькі спякотны, што вуліцы Менска апусцелі і толькі ўвечары зноў павінны былі ажыць, напоўніцца звычайным бразгатам і гоманам. Такое надвор’е трывала ўжо другі тыдзень. Яшчэ не так даўно здавалася, што і марыць няварта было пра доўгачаканы дождж, але хмары, якія цяпер зганяў сюды бадзяга-вецер, пасля поўдня абяцалі выратаванне.

Адзінокая фурманка пад’ехала да будынка Менскай гімназіі і спынілася ля брам. Коні ленавата стрыглі вушамі ды адмахваліся хвастом ад надакучлівых аваднёў. Чалавек, які сядзеў у ёй, цярпліва чакаў, пакуль адчыніліся дзверы гімназіі, і на ганку з’явіўся юнак. Убачыўшы бацьку, ён замахаў рукамі і кінуўся з прыступак да яго. Мужчына прыгарнуў сына да сябе і доўга не адпускаў.

Старэйшы Офенберг быў моцнага целаскладу і даволі высокі. Яго валасы ўжо кранула сівое павуцінне, але ў чорных вачах яшчэ не згас агеньчык, што сведчыў пра моцную прагу да жыцця. Апрануты ён быў сціпла, як жыхар правінцыі, але ахайна. Ян быў вельмі падобны да бацькі. Пра такое звычайна гавораць: "Усе кропачкі пабраў". У яго быў той жа колер вачэй, русыя валасы і лёгкая смуглявасць скуры, толькі вось позірк іншы: дзікаваты, асцярожны і дапытлівы, як у ляснога кацяня.

Фурманка павольна пацягнулася ў накірунку Барысаўскага тракту, Ян жа зірнуў на небасхіл і сказаў бацьку:

— Загадай вазніцы паганяць: дождж хутка пачнецца.Пасля ўздыхнуў і дадаў:

— Ох, каб і ў нас ім трохі палі памачыла! Як там у Клічаве? Усё добра?

Бацька кіўнуў і чамусьці заўсміхаўся.

Ян засмуціўся.

— Я нешта не так сказаў?

— Наадварот, я рады, што ты не забыўся на хатнюю навуку. Добрым гаспадаром будзеш.

— Такое не забываецца.

— Але ж Стэфан з два тыдні, як прыехаў дахаты, але пра гаспадарку ў мяне нічога і не спытаў. Важдаецца са сваімі чарцяжамі дзень і ноч, а іншае яго не цікавіць.

Ян засмяяўся:

— А памятаеш, як аднойчы павёз нас у Асіповічы, каб паказаць чыгунку? Вось з таго моманту вочы ў яго толькі гэтым і гараць. Цяпер інжынерам хоча быць, у Інстытут пры Імператары паступаць рыхтуецца. Гаварыў тое?

— Гаварыў.

— Ну ці ж гэта дрэнна?

Бацька схіліў галаву.

— Я справу Стэфану хацеў перадаць, ды, напэўна, ты будзеш працягваць маю працу.

Ян змяніўся.

— Я планую заняцца медыцынай, бацька.

Цэзара здзівілі словы сына. Ён ведаў пра захапленне юнака, але ніколі не думаў, што той возьмецца за гэта сур’ёзна. Ян жа нават і не збіраўся тлумачыць. Ён загадаў вазніцы спыніць каля кніжнай лаўкі, выскачыў і падышоў да шыльды. Да яго падскочыў юнак у форме гімназіста і незадаволена буркнуў на вуха:

— Офенберг, каб цябе распёрла! Колькі можна прымушаць сябе чакаць? Кіраўнік гуртка называецца! У цябе што здарылася?

— Я з’язджаю дахаты.

— У Клічаў?

— Так.

— А як жа гурток?

— Шмат хто з нашых раз’язджаецца, так што пакуль прапаную адпачываць. Спадзяюся, за некалькі месяцаў запал не пройдзе?

Тут да кнігарні падышлі два жандары. Юнакі пераглянуліся.

— Ужо год з часу замаху прайшоў, а гэтыя ўсё шныраюць. Брыдота! Ты, дарэчы, назву гуртка з хлопцамі абмеркаваў?

Ян нічога не адказаў, а ўзяў дубец і на пыльным гасцінцы напісаў словы "Kotko samoksztatceniowe".

Гімназіст прачытаў і кіўнуў у знак згоды.

— Мне падабаецца. Якраз тое, пра што і гаварылі на апошняй сходцы. Тады да сустрэчы.

— Бывай.

Ян ужо накіраваўся да фурманкі, калі раптам таварыш падбег да яго, схапіў за рукаў і шапнуў:

— Слухай, даўно хацеў спытаць. Я тут уведаў... Табе Нікадзім Офенберг кім даводзіцца?

— Дзядзькам.

— Ён пасля апошняга паўстання ў Сібір высланы, і частку маёнтка ў вас пасля спісалі, так?

— Адкуль ведаеш?

— Я і не такое ведаю. Гэта так, удакладніць хацеў. Ты, мабыць, праз яго такім стаў. Адвага, Офенберг, або мёд п’е, або кайданы трэ, га?

Ён больш нічога не стаў выпытваць і пайшоў прэч. Ян вярнуўся да фурманкі, зноў усеўся насупраць бацькі і сустрэў яго дапытлівы позірк.

— Хто гэта быў?

— Мой сябра.

— Та-а-к, а чаму ж не пазнаёміў?

— Прабач, ён спяшаўся. Ты ўжо быў у Завішаў?

Цэзар пранікліва паглядзеў сыну ў вочы.

— Хочаш змяніць тэму размовы? Старога вераб’я на мякіне не ашукаеш.

Ян спахмурнеў.

— Не, проста пытаю.

— А ты ведаеш, што Іван непакоіцца за цябе? Ён падазрае, што ты ўдзельнічаеш у студэнцкіх хваляваннях.

— Яму падалося.

Бацька адмоўна пакруціў галавой.

— Не думаю. Ён разумнейшы за нас абодвух і больш асцярожны, але я перашкаджаць не буду. Ты мужчына і сам выбіраеш свой шлях... Між іншым, дзе твае рэчы?

— Стэфану аддаў. Пакінуў толькі падручнікі.

Ён наўмысна спыніўся, паглядзеў на бацьку і працягваў:

— Ты летась абяцаў, што распавядзеш пра гісторыю роду. Я хацеў бы нарэшце пачуць усю праўду.

Бацька памаўчаў хвіліну, пасля зняў з пальца правай рукі сыкгнет і падаў Яну. Юнак пакруціў яго ў руцэ і вярнуў.

— Ведаеш, што значыць слова сыкгнет?

— Пярсцёнак з радавой пячаткай.

— Так. Вось на гэтым — легенда роду Офенбергаў. Слова "офенберг" па-нямецку значыць "адкрытая гара". На срэбным полі нашага герба іх дзве, і яны ўказваюць на мясцовасць паходжання. Ты пра гэта павінен ведаць.

— Курляндыя.

— Менавіта. Наш продак, Іван Эбегард Фрэдэрык Юрый фон Офенберг, меў маёнтак Дайневічы ў Браслаўскім павеце. Па тэстаменту ён перайшоў да сыноў Дамініка і Сцяпана.

— Сцяпан пасля пераехаў у Рэчыцу і заняў пасаду скарбніка з падтрымкі свайго сябра менскага ваяводы Крыштапа Завішы.

— Правільна.

— Але чаму?

— Час быў такі... Палякі называюць яго "хатняй вайной". Пасля яе застало ся папялішча на месцы Вялікага Княства Літоўскага.

Ён задумаўся і зноў паўтарыў:

— Канфляграта...

— Раскажы.

Цэзар зрабіў паўзу і працягваў:

— Даўно гэта было. Хоць і моцнай была наша краіна, але падмурак быў з гнілля. Кароль, быццам лялька ў руках хітрага акцёра, танчыў на сцэне Рэчы Паспалітай, а магнаты і шляхта грызлі адзін аднаму горлы. Журботная, бы ў самотнай роспачы, чулася на прасторах краю песня жалейкі. Ты ведаеш гісторыю мінулага стагоддзя?

Ян кіўнуў і адказаў:

— Дзяржава тапілася ў бязладдзі...

Частка І

1739 г.

Дзверы сянец адчыніліся, і туды ўвалілася ў мокрым ад снегу кажушку малое дзяўчо. Яно паволі пасунулася ў хату, дзе завіхаліся маці з бабуляй, і прабубнела:

— Матулечка, усё зрабіла! Калі?

— Пачакай, доню. Вунь ідзі да дзеда на печ пагрэйся. Мы мо хутка ўправімся.

Малая скінула лапці і пачала караскацца на печ. Там яна заўважыла старога, які

сапеў пад вуркатанне коткі. Дзяўчына падсела да яе, схапіла хвост небаракі і моцна сціснула, ды так, што тая з лямантам саскочыла долу. Дзед прачнуўся, і Зуліся, як заўсёды, сваім дзіцячым паўкрыкам, папрасіла расказаць ёй казку.

— Вось жэўжык, а спаць калі буду? — прабурчаў дзед.

Але малая не сунімалася:

— Дзеду, а хто сёння прыйдзе? Мамка казала, што дзядкі.

— Дзяды, — выправіў стары. — Продкі нашыя прыйдуць. Твая матка з бабуляй сёння гатуюць вячэру, каб сустрэць іх і пачаставаць.

— Калі ж прыйдуць? — перапыніла Зуліся.

— Крыху пазней. Пойдзем, нас маці кліча.

Дзяўчынка шпарка саскочыла на падлогу і ўселася на лаву, а дзед патупаў у сенцы і адчыніў дзверы.

— Святыя дзяды, ідзіце сюды! — клікаў ён кагосьці з цемры.

Малая ж усё паглядала ў бок стала, дзе так смачна пахлі бліны з мёдам. Дачакаўшыся, калі дзед сядзе першы, Зуліся ўладкавалася і хуценька ўзяла адзін, але адчула яго позірк і страпянулася: "Во даўбешка, забылася пра канон! Дзед жа гаварыў з яго пачынаць вячэру! Вось ён зараз дасць за гэта лыжкай па лбе!"

Стары паківаў галавой і паставіў лучыну, прыпаленую ў печы, у келіх з зернем. Уся гэтая святочнасць захапіла дзяўчынку. Яна зачаравана сачыла за дзедавымі рухамі і словамі. Не пыталася ўжо, чаму ён зачэрпвае лыжкай з кожнай міскі і кладзе пасярод стала, чаму туды ж ілье гарэлку, і пры гэтым гарыць лучына. Увесь час стары ўспамінаў памерлых продкаў, гаварыў з імі, раіўся. Бабуля і маці слухалі, што ён казаў, часам самі прасілі даведацца ў продкаў пра будучы ўраджай ці падсабіць з надвор’ем улетку. Спачатку малая слухала ўважліва, але потым, забыўшыся на ўсё, пачала са смакам есці бліны. Даведаўшыся, што ежа пасярод стала продкам, малы зух лыжкай зачарпнула кашы і вываліла ў кучу:

— Я таксама хачу пачаставаць дзядоў!

Наеўшыся, дзяўчынка саскочыла з лавы, падзякавала і пашыбавала да палацяў. Змораная, Зуліся ўскочыла туды і праз некалькі хвілінак ужо сапела носікам. Не чула яна, як котка шмыгнула на печ, зачапіўшы дзедавы лапці, і рыпнулі дзверы, ці то ад ветру, ці то ад таго, што, як і абяцаў стары, у хату завіталі Дзяды. Паступова святло ад лучыны згасла, а вугельчыкі ў печы пачалі смылець.

На двары ў гэты час разгулялася завіруха. Дзве постаці ішлі па замеценым ёй гасцінцы ў бок вёскі. Ад холаду меншы з падарожнікаў ужо не адчуваў лытак і механічна апускаў ногі ў гурбы. Здавалася, што яшчэ не выняў нагу з такога мяккага, але халоднага сумёта, а злы вецер з крышталікамі лёду ўжо паспеў яго зацярушыць. Нарэшце яны дакандыбалі да хаты на ўскрайку, і старэйшы пастукаў у дзверы. Спачатку ціха, а потым усё гучней і гучней ён ляпаў змерзлай далонню, пачакаў і пачаў грукаць ізноў.

Да дзвярэй падышоў хтосьці і, трошкі памарудзіўшы, адшчапіў крук. Яны са скрыпам расчыніліся, і чалавек убачыў старога, які стаяў на ганку з віламі ў руках.

— Хто ты? — спытаў ён. — І што табе трэба?

— Упусці нас, дзед. Наша фурманка зламалася, і больш ісці мы не можам, — прагучаў уладны голас.

Стары пачухаў патыліцу.

— Адкуль мне ведаць, хто ты такі. Шмат цяпер па нашай зямлі ўсякіх немцаў ходзіць.

— Пачакай, халоп, пакажу і нямчура, і ляха! Ды гары яно гарам, толькі вазьмі хлопчыка, ён нічога кепскага не зробіць, — настойваў чужынец.

— Я не халоп! — раззлаваўся стары Тарас.

— Тады пусці нас, братэньку! — умольваў чалавек.

Было відаць, што ён вельмі непакоіцца за малога, бо той ледзь трымаўся на нагах. Чалавек злаваўся, крычаў на гаспадара, які ніяк не хацеў іх упусціць. Але калі стары паглядзеў на малечу, то прыгадаў сваю Зулісю і расчыніў дзверы:

— Уваходзьце.

Яны зайшлі ў сенцы. Там пахла пылам і капустай, якая была складзена тут у куце, бо ў склепе яе ў такое надвор’е захоўваць было нельга. Насупраць дзвярэй стаяў мех з яблыкамі, накрыты грубай ільняной коўдрай. Усялякія чыгуны, збаны і збаночкі, цэбры і ражка мясціліся на лаўках. Там жа стаялі вялікая ступа і жарнавы, на сцяне віселі лазовыя лапці, кошыкі і сушаныя травы.

Хлопчык так змёрз, што не мог расшпіліць кажух і вінавата лыпаў чорненькімі бліскучымі вачыма, спрабуючы сцягнуць з рук мокрыя, аблепленыя снегам і кавалачкамі лёду рукавіцы. Мужчына спрытна пачаў завіхацца каля яго, не звяртаючы ўвагу на зледзянелыя пальцы. Ён узяў рукі малечы, дзьмух на іх і расціраў ва ўласных вялізных мядзведжых далонях.

— Можаш яго занесці на печ і сам застацца там, а я пайду спаць на палаці, — са спачуваннем сказаў дзед, зірнуўшы на хлопчыка.

Чужынец усміхнуўся, узяў у ахапак малога і панёс да печы. Там ён асцярожна паклаў яго на дзяружку, нагрэтую ад камянёў, памацаў лоб, каб не было хоць жару ў малечы, і шапнуў:

— Спі, Феліцыян, спі. Цяпер Зюзя не дастане нас.

Малы не чуў гэтых слоў. Стаміўшыся ад цяжкага падарожжа, хлопчык адразу заснуў. Шляхціц жа яшчэ доўга варочаўся і ўздрыгваў.

Вецер суняўся, і на двары ціха падаў снег. Светлае вакенца было адзіным маяком у наваколлі, але і агеньчык знік, калі дзед пагасіў лучыну. Змрок ахутаў абшар.

***

Зуліся салодка пазяхнула і расплюшчыла вочы. У хаце было цёпла ад натопленай печы, а смачны пах варанай капусты прыемна казытаў нос. Дзяўчынка счула хаду маці, якая спяшалася хутчэй управіцца, каб потым не выходзіць на марознае паветра, і нечы незнаёмы голас. Ён зацікавіў малую, і тая, на дыбачках, каб не нарабіць грукату і не спужаць незнаёмца, вызірнула з-за сцяны. Незнаёмец сядзеў за сталом. Перад ім стаяла капуста ў алавянай талерцы, мяса, хлеб і келіх з медавухай. Госць жа з апетытам згрызаў з косткі мяса і паспяваў яшчэ ўстаўляць слаўцо-другое ў размову з гаспадаром, які плёў кошык.

— Ух і смачная ў вас медавуха! — крэкнуў Офенберг. — А вяндліна сама ў роце тае!

— Частуйцеся, — адказала Адарка.

— Я б еў і еў, гаспадынька! Ды з вялікай яды няма вялікае наўды: не забагацееш, ды запузееш.

— А ты паскачы, братка, а пасля зноў пачастуйся! — пакпіў стары.

— Ужо я табе братка, а з вечара яшчэ гаварыў, што нямчур, — рагатаў чужынец, — я ж тутэйшы, толькі прыехалі мы сюды здалёк. От, стары пень, неўзлюбіў мяне!

— Не крыўдуй. Не разбярэш жа ў поцемках, — апраўдваўся дзед.

— Не, пачакай, не мані, — паківаў галавой чужынец. — Вось праўду скажы: каб я яшчэ слова якое ляпнуў, пагасцяваў бы паміж вачэй тымі вілкамі? Ух, стары чорт! Ух, каб ты імі рыбу на тым свеце лавіў!

— Святыя бацечкі, ці я наўмысна?

— А то не! За тое цябе пан Езус на нябёсах яшчэ пажурыць ды медавухі не дасць.

— Ну прабач. Давай абдымемся!

— Давай!

Дзед саскочыў са слончыка і адкінуў кошык, а госць споўз з лавы, ледзь не зачапіўшы чыгун, і абодва пачалі божыцца, што цяпер яны будуць таварышамі, і "сам чорт іх не зможа развесці або пасварыць".

Жанчыны пасмейваліся з іх размовы, але не ўмешваліся. Цётка Адарка мяшала свінням, а старэйшая гаспадыня стаяла каля печы і падкладвала сушняку, каб паставіць пячы буракі і нагрэць вады для госця. Яе спрытныя пальцы хутка перабіралі ад рэшткаў бацвіння рэпу, якую пасля склала ў чыгун і заліла вадой. З-пад хусткі на маршчыністы твар старой выбіліся сівыя валасы. Тыя пасмы яна ўвесь час запраўляла за вушы кулаком, каб не расцерці па іх попел, у які былі запэцканы тонкія высахлыя рукі.

Зуліся непрыкметна пазірала з-за печы і сама ледзь не кісла са смеху: такі дзіўны быў гэты чужынец. Ён сядзеў на маленькім слончыку і разглядаў дзедавы кошыкі. Гледзячы на яго, можна было упэўніцца, што не перавяліся на зямлі волаты. Рукі Сцяпана былі амаль у два разы таўсцейшыя, чым ножка таго ж слончыка, а шырокія моцныя плечы падужаліся б і з дубам. Маленькія вочкі хаваліся за пульхнымі шчокамі, але адтуль ззялі, смяяліся, хоць у іх глыбіні ўсё ж была туга.

Увесь час чужынец размахваў рукамі, штосьці спрабуючы растлумачыць, і моршчыў лоб, калі жартаваў. Адзеты ж быў па-дарожнаму, але не як звычайны пілігрым. Гэта быў шляхціц, пра што сведчылі шабля і стары сыкгнет, што блішчэў на руцэ.

Офенберг нешта апавядаў пра знаёмага шляхцюка, якому "пад мухаю" (дарэчы, выжлукціў, напэўна, не адзін келіх медавухі) "давялося сустрэцца з гусаком, а ён, ёлуп, падумаў, што курыца, і пачаў дражніць. Потым уцякаў ад "чортавай птушкі" аж за тры вярсты, пакуль яе не з’еў сабака. Толькі чамусьці па апісанню той пасвіўся на лузе і меў дужа моцныя, бы з камення, капыты..."

Тут Зуліся не вытрымала і зарагатала. Звонкі дзіцячы смех ляцеў, як птушка, па хаце, адгукаўся ў кожным куточку. Незнаёмец спачатку не зразумеў, што здарылася, але потым убачыў яе і сам схапіўся за жывот.

— Што гэта тут за мыш такая з’явілася, га? Пакажыся! Ну, чаго рагочаш, птушанё малое?

Зуліся падышла бліжэй.

— Ух, якая лялька-прыгажунька! Мабыць, добрая будзе нявеста. Вось глядзі, праз год дзесяць буду ў цябе на вяселлі скакаць ды медавуху піць, — жартаваў дзядзька.

Дзед зірнуў на іх і паклікаў унучку.

— Зуліся, ідзі снедаць, а потым пакорміш цялё.

Малая ўселася на лаву, падсунула міску і пачала сёрбаць капусту, шыбуючы нагамі пад сталом.

— Зуліся, я што табе казала? — гукнула дзяўчынку маці. — Зноў чарцей на назе гушкаеш? Вось паселяцца ў хаце і будуць на цябе злыя сны насылаць!

Дзяўчынка супакоілася, але толькі на кароткі час, бо ёй было цікава: як гэта нячысцік сядзіць у яе на назе, але такі лёгкі, як аблачынка.

— Эт, не крыўдзіце мне малую, — заступіўся чужынец. — Чорт усюды, дзе ёсць медавуха, толькі ж бабы надта баіцца. Ёсць у мяне для цябе падарунак, лялька!

Чалавек злез са слончыка і пацёгся да свайго клунка. Там з крактаннем пачаў шукаць штосьці.

— Цьфу ты, кадук яго пабяры, во схаваў! — пракрактаў ён.

— Дзядзечка, не плюйцеся, — засмяялася дзяўчынка.

— Чаму ж гэта?

— Нельга. Дзед гаварыў, што як плюешся, то ў пекле будзеш лізаць катлы.

— То мана!

— Не. Ён учора, калі галавешка з печы ўпала, сказаў, што госці будуць, а вы тут сядзіце — значыць праўда.

— Ну добра. Паверу, бо жаніцца з магілай не надта хочацца, — рагатаў чужы­нец. — Але глядзі сюды, — і ён выняў гліняную свісцёлку. — Купіў для Феліцыяна, але ён цяпер не грае.

Шляхціц паднёс яе да вуснаў і падзьмуў. Прыгожая і журботная мелодыя напоўніла пакой, быццам заспявала, заплакала птушка.

— Трымай, гэта табе.

Зуліся асцярожна ўзяла цацку, нібы тая жывая і можа зляцець з далоняў. Птушка была прыгожа размаляваная фарбамі: на крыльцах стракацелі чырвоныя і чорныя пёркі, зялёны хвосцік тапырыўся, як у пеўня, а шыйку мастак аздобіў жоўтым колерам.

— Прыгожая. А вясёлыя песенькі яна ўмее спяваць?

— А то як жа. Няхай Феліцыян табе лепш пакажа, бо ў мяне не атрымліваюцца. Ён так і гэтак можа.

— Дзе ж ён?

— Напэўна, пабег кудысьці ў лес. У вас такія прыгожыя мясціны, а дубравы аж з нябёсамі шэпчуцца!

Зуліся накінула кажушок і выбегла на двор.

— Вось зух малы! Бач ты, паляцела. Гора мне з ёй: якое хлапчо як дзяўчо, а гэта дзяўчо як хлапчо. Ну, няхай сабе бяжыць. Святая Магдалена яе апякунка: без бацькі расце з братам.

Ён апусціў вочы і зноў прыняўся плесці кошык.

***

Калі малая адчыніла дзверы, то не ўтрымалася і заплюшчыла вочы. Снег ззяў на сонцы так ярка, што было цяжка на яго глядзець. Маленькія сцежкі, прачышчаныя дзедам праз намеценыя гурбы, вялі да хлявоў, веснічак і на вуліцу. Дзяўчынка з надзеяй зірнула ў бок склепа, дзе ў яме пад навесам звычайна спаў сабака. Там нікога не было, бо Туган збег яшчэ тры дні таму і не вярнуўся. Дзед казаў, што той быў стары і пайшоў паміраць у лес, але Зуліся не хацела даваць веры. Яна яшчэ ўчора ўвечары, каб не бачыла маці, лазіла ў падпечак і марна гукала Тугана. Дзяўчынка сумна паглядзела і пайшла па сцежцы на вуліцу.

Дзве спуджаныя сарокі зляцелі з яліны, калі ўбачылі яе. На другім баку гасцінца каля студні стаяў нехта і ўважліва разглядаў яе.

— Чаго лыбішся? — незадаволена буркнула Зуліся. — Ты Феліцыян?

— Так, — усміхнуўся ён.

Офенберг падышоў бліжэй да студні і паклаў далонь на лёд, які намёрз там ад пырскаў з вядра.

— Не глядзі туды, там Жалезная баба жыве. Вось зацягне да сябе...

Феліцыян засмяяўся:

— Смешная, як жа яна мяне схопіць? Не дацягнецца сюды.

— Падскочыць і схопіць сваім жалезным круком. Мне дзед сказаў, каб не падыходзіла блізка.

— Маніш! У нас гавораць, што Жалезная баба ловіць дзяцей, якія заходзяць адны ў палі і агароды, каб ірваць боб ці гарох.

— Не, яна сядзіць у студні!

— Дурніца, кажу табе, што яе там няма!

— Сам дурны. Я параіцца хацела, а ты тут цвялішся. Каб цябе кот узбрыкнуў!

Зуліся пакрыўджана надзьмула шчочкі і збіралася пайсці, калі Феліцыян схапіў яе за світку, каб затрымаць.

— Ды не крыўдуй. Што хацела спытаць?

— Як шчупак за нос цікаўных кусае. Адчапіся!

Яна пабегла па сцежцы ад студні, але не ўтрымалася на лёдзе і ўпала. Феліцыян падбег да яе і дапамог падняцца.

— Пабілася?

— Лытка баліць, — паскардзілася малая. — Учора яшчэ горай было, калі з зэдліка ўпала. Матуля сказала, што мяне Божачка пакараў, бо раніцай гарлач з малаком разбіла. Толькі тады котка нашкодзіла, а я атрымала бярозавай кашы.

— Нічога, я тваёй котцы хвост за гэта скручу. Пойдзем да таго камня. Ты трошкі пасядзіш, і боль сціхне.

З гэтымі словамі ён узяў яе за руку і павёў да вялізнага шэрага камня, які ляжаў недалёка ад студні. Зуліся ўселася на крайчык і паклала далоньку на халодны камень.

— Гэта фурманка маладых.

— Ты пра што?

— Мне дзед расказваў. Аднойчы гэтым гасцінцам праязджалі фурманкі з вяселля. Паніч закахаўся і насуперак волі бацькоў захацеў ажаніцца. Асабліва лютавала маці: увесь час кляла дзяўчыну, бо мусіла заручыць сына з іншай. На гэтым месцы яна паабяцала нячысціку душу, каб толькі не было вяселля. Затрымцела полымя, і фурманкі ператварыліся ў камяні. Вунь глядзі, ляжаць шэрагам адзін за адным.

— А што з людзьмі?

— Усе ператварыліся ў ваўкалакаў. Ходзяць цяпер каля вёскі зграяй з апушчанымі галовамі. Выюць, каб хто-небудзь зняў праклён, бо хваробы іх не бяруць.

— А як расчараваць?

— Гэта складана. Калі ўбачыш іх, то зайграй на скрыпцы вясельную песню або перакінь суконны пояс ці граблі.

У гэты момант гаспадыня паклікала малых, каб не мерзлі больш на двары.

У хаце было цёпла. Сцяпан з дзедам сядзелі каля агню і, убачыўшы дзяцей, узрадаваліся:

— А вось нашы жэўжыкі! Вы дзе так доўга былі? Мы ўжо думалі, што ў пекла праваліліся. Ідзіце да нас, пагрэйцеся і дайце нагам спакой.

Дзеці падышлі да печы. Зуліся першая ўселася каля яе і пачала глядзець на полымя. Феліцыян прымасціўся каля яе і таксама назіраў, як танчылі гарэзлівыя агеньчыкі на галавешках.

— Ды нікуды сёння не пойдзеце, — працягваў угаворваць стары госця. — Зараз сцямнее. З рання трэба было збірацца.

— Паедзем, — настойваў Офенберг. — Жывым не быць, калі час згублю!

— Табе што, дождж за карак ілье? Забыўся, як учора малы ледзь не скалеў? Упершыню на Асяніны такі мароз, быццам зіма пачалася. Не паспееце да змяркання дайсці да бліжэйшага мястэчка.

Пан зіркнуў спадылба, і дзед зразумеў, што хоць той нічога і не скажа болей, але зробіць па-свойму.

— Слухай што, — вымавіў ён. — Збіраўся паехаць праз тыдзень, але дапамагу табе, бо хлопца шкада. Паеду заўтра ў Кулішкі і давязу вас да мястэчка, а там ужо знойдзеце фурманку.

— Гэта мне падабаецца! Так бы адразу! — ажывіўся той.

Гаспадыня паклікала мужчын да стала і паставіла груцу, а малым пачала пячы аладкі, бо тая рошча, якую яна замясіла для хлеба, выбегла з дзяжы.

— Зуліся, не сноўдайся пад лапатай, — прыкрыкнула яна на дачку, якая шмыг­нула, каб дастаць місу з мёдам. — Расці не будзеш. Бяры вось аладкі ды частуй госця.

Дзеці дзялілі аладку пароўну і ласаваліся, мачаючы ў мёд. Выбіралі соты, клалі ў рот кавалкамі і жавалі так, што трашчала за вушамі. Пад’еўшы, яны выцерлі рукі і палезлі на печ. Там было цёпла ды ўтульна, але цёмна. Прыемна пахла сушанымі грушкамі і яблыкамі, з якіх зімой гаспадыня варыла смачны ўзвар. Стаяў мех з гарбузовымі семкамі, дзедавы лапці ляжалі ў куце, а каля іх котка ўладкоўвалася спаць на клунку з курынымі пёркамі. На сцяне віселі мяхі з цыбуляй, аборкі і старое рыззё.

Дзяўчынка запрыкмеціла котку і паглядзела на Феліцыяна. Той зразумеў яе позірк і пачаў ціхенька падкрадвацца да жывёліны, якая не бачыла іх змоўніцкіх поглядаў і працягвала мыцца. Яе прыгожая карычневая шэрстка з бела-жоўтымі плямамі ўся была ў пыле. Відаць, дзесьці ў кутку злавіла мыш і цяпер, сытая, прыбіралася. Хлопчык падцягнуў да сябе пусты мех. Крадучыся, ён на момант затаіўся, потым знянацку падскочыў і накінуў на котку, а Зуліся хуценька завязала аборкай.

Дзікі лямант падняўся ў хаце, быццам там сядзела не адна котка, а сто звар’яцелых чарцей. Мех пачаў падскокваць і вішчаць. Спуджаныя дзеці адхінуліся, а ён зваліўся з печы на падлогу. Падбегла маці і развязала аборку, а спалоханая котка выскачыла і знікла ў падпечку.

— Зуліся! Я цябе ў казіны рог скручу! — закрычала жанчына. — Чаго цябе чэрці дрэньчаць?

Дзед з госцем рагаталі, а малыя спужаліся і сядзелі ў кутку, як мышы пад мятлой.

— Глядзі мне ў наступны раз! — пагразіла ёй маці. — Зачыню цябе ў склепе з пацукамі, пашкадуеш тады.

— Ніколечкі! Яна мяне драпае ды шыпіць, — апраўдвалася дзяўчынка.

— Цётка Адарка, гэта я, — стаяў гарой за сяброўку шляхціц, — не лайцеся на Зулісю.

— Бог бацька, ведаю, хто шкоднік. Яна кожны раз ёй на хвост становіцца, а тут з мехам выдумала!

— Не, гэта я! — настойваў хлопчык.

— Хопіць, лепш кладзіцеся спаць. Сіл маіх не стае на гэтае дзіцё!

Зуліся ледзь не плакала. Феліцыян падсеў да яе і пачаў супакойваць:

— Што гэта вы тут шэпчацеся? — пачуўся голас старэйшага Офенберга, які, крэкчучы, поўз на печ.

— Справы ў вас швах. Ну і выдумалі сабе забаву!

Феліцыян узрадаваўся яго з’яўленню.

— Татка, раскажы Зулісі байку. Толькі смешную, каб больш не плакала, — папрасіў хлопчык.

— А думаеце, нашто я сюды залез? Пра што хочаце пачуць?

— Я пра ведзьмакоў люблю, — шморгнула носікам малая.

— От, якая спрытная! А слёзкі твае дзе? Ужо згубіла? Што б вам такое пра ведзьмакоў? Во, ведаю! Дык слухайце...

***

Феліцыян прачнуўся, бо нехта тармасіў за плячо.

— Падымайся хутчэй, толькі не пабудзі Зулісю — шаптаў Сцяпан малому, які сонна лыпаў вачыма. — Едзем.

Сані стаялі запрэжаныя, і дзед Тарас аглядаў папругу. Каля яго сноўдаўся госць, якога зацікавіла распісаная дуга.

— Садзіцеся ўжо ў сані, паедзем, — запрасіў гаспадар.

Цётка Адарка падскочыла да яго з вярэнькай.

— Бацька, гэта на дарогу. Там хлеба паклала, вяндліны ды цыбулі, а малому сушаных чарніц — не еў жа з ранку.

Стары ўзяў лубяны кораб і паклаў пад сена.

— Прынясі бараніцу, няхай ногі закрыюць.

Жанчына прынесла вялікае аўчынае пакрывала і захутала ім хлопчыка.

— Цёпла?

Той кіўнуў галавой.

— Грэйся, доўга ехаць.

Дзед развярнуў каня на двары і павёў да брам.

— А каб цябе воўк, дарогі не бачыш?! — вылаяўся ён, калі сані зачапілі слуп ад паркана.

Калі сані мінулі брамы і выехалі на гасцінец, стары заскочыў у іх і тузануў лейцы:

— Но-о, косю! Каб цябе!

Праз нейкі час яны заехалі ў лес. У гэтым некранутым каралеўстве марозу гулялася сонейка. Быццам россып дыяментаў, бліскацеў снег, а вакол стаяла такая цішыня, што можна было пачуць, як рыпяць пад капытамі мільярды сняжынак. Усё навокал: дрэвы, кустоўе, імшастыя пні ды бугры спалі моцным вусцішным сном.

Раптам елкі і сосны расступіліся, і вялізная паляна адкрылася вачам. Пасярод, як напамін пра штосьці страшнае, стаяў крыж.

— Што гэта? Могілкі? — спытаў Сцяпан.

— Ды не, вёска раней тут была, якую шведы спалілі, — адказаў дзед.

А потым дадаў:

— А можа, расейцы, бо палілі і рабавалі не горш. Старыя людзі казалі, што так яны шышоў вынішчалі.

Ён трохі памаўчаў і зноў пачаў распавядаць:

— А колькі расейцы пазганялі нашых халопаў і рамеснікаў да сябе. Яны нават пасля падпісання міру люд не вярнулі: вёскі пустыя стаялі. Кажуць, сталі нашы мужыкі халопамі іх халопаў.

Стары плюнуў і працягваў далей:

— Я гэтую вайну не памятаю, бацька ўсё расказваў. А вось іншую, калі ў хаўрусе разам з расейцамі супраць шведаў ваявалі, добра ведаю. Гэтыя шведы трохі дзіўныя. Ніколі не чуў, каб нашы жаўнеры з сабой жонак у войска бралі. Хіба нельга самому порткі памыць? Мы аднойчы да лагера з хлопцамі падкраліся, каб паглядзець на іх жанчын. Аж бачым — ідуць да рэчкі з бялізнай, сакочуць па-свойму, а як убачылі нас — завішчалі. Ну, мы лахі пад пахі і дадому.

Дзед пачасаў бараду.

— Шмат курганоў у нас пасля засталося. Кажуць, там шведы пахаваны. Хто пасмялей, нават капалі, ды нічога не знайшлі. Старыя шапталіся, што шведы былі чараўнікамі. Нашы мужыкі куды збожжа ні закапаюць, каб ім не аддаваць, усё роўна знаходзілі. Ай, цьфу ты, каб іх! Ну, чаго маўчыш, вазьмі вярэньку і пакармі сына.

Сцяпан дастаў хлеб, адламаўшы кавалак і падаў Феліцыяну. Хлопчык адкусіў і адчуў у роце гаркаваты прысмак.

— Хлеб з жалудамі? — спытаў Сцяпан, які таксама пакаштаваў акраец. — Цяжкі год сёлетні?

— З іх. Але ў нас гавораць: "Не бяда, што ў хлебе лебяда, а бяда, калі хлеба няма". А каб цябе! Ледзь цягнешся, воўчае мяса! — прыкрыкнуў ён на каня.

— А коней я добра даглядаю, дык пан Незабытоўскі прыняў да сябе. Пчол трымаю і не галяк. Бочачкі, кашы з лубу раблю, дачка з жонкай дапамагаюць, мне больш і не патрэбна. Сярмяга не знявага, а жупан не вялікі пан. Беднасць не адбярэ ў чалавека ні годнасці, ні розуму.

— Ат, жыццё розных гасцінцаў падкіне. Мяне яно караваямі не частавала. Няўжо няма на свеце праўды?

— Некалі мо і была, але заржавела.

— А чуеш, братку, як наша зямелька енчыць? Мая Айчына далёка, але я палюбіў гэты край, як родны, бо тут так хораша, быццам жыў сам Бог. Жыў, але пакінуў... Нашто? Хіба тут яго не любяць? Паглядзі ўвечары на неба, там убачыш знічкі. Гэта імёны вашых славутых людзей. Калі жыве памяць пра продка, то яго імя зіхаціць на небе, а калі забылі — зорка падае, бо нашчадкі ўжо не ведаюць, кім быў і што зрабіў для Айчыны. Дык ведаеш, братку, кожную ноч бачыў, як падаюць вашы знічкі. Гэта згубіць народ, таму заклінаю: памятайце, рабіце ўсё, каб не знікалі. Хоць лавіце іх на далоні і прыбівайце туды цвікамі. Разумееш? Калі заходжу ў цэрквы, там стаіць безліч свечак. Не магу глядзець на іх, бо здаецца, што гэта капае не воск, а льюцца слёзы.

— Час цяпер іншы, не тое, што ў мае гады. Памятаеш, братэньку, як пры каралі Яне Сабескім жылося? Той быў добрым гаспадаром.

Сцяпан згодна кіўнуў галавой:

— Праўду кажаш. Гэта не Сасы. Адзін быў "нямым д’яблам" — нічога не разумеў і не гаварыў па-нашаму. Другі дурань. Гаспадарства наша ледзь шведам і расейцам не прадаў. А трэці — пудзель у парыку, якога цяпер трываць даводзіцца, са сваімі французскімі выбрыкамі паноў пры двары на вушы паставіў. Упартаму і дурному хоць кол на галаве цяшы, а ён усё сваё.

— Дык гэта не самая вялікая бяда, васпан. Народ яго не хоча ўжо слухацца, а магнаты даўно за роўнага не лічаць. Радзівілы, Агінскія сабе, а Пацы, Вішнявецкія, Сапегі і іншыя, не пералічыш, на сябе цягнуць, рвуць край на кавалкі. А на сеймах што робіцца?! Гэта наша пагібель, чуе маё сэрца.

— Сплюнь, братку, будзем прасіць Пана Бога, каб злітаваўся з нас. Бо калі Айчыну страцім, то ў слязах патонем.

Офенберг уздыхнуў і павярнуўся да хлопчыка.

— Табаку носам важыш? Паспі, ехаць доўга.

Хлопчык зашыўся ў мяккае пахучае сена, і праз некаторы час звёў вочы. Снілася малому лета, водар рамонкаў на лузе і спеў жаўрука. А там, высока-высока ў небе, ляцеў бусел. Зямля пад моцнымі крыламі была поўная жыцця, маладосці, а бусел ляцеў і ляцеў.

***

Данута выйшла на двор і ўзяла ў рукі начоўкі з бялізнай. Вузкая пакручастая сцежка бегла да ракі. Дзяўчына пакрочыла па ёй, уважліва гледзячы пад ногі, каб толькі не наступіць на гадзюку, што любілі выпаўзаць сюды і грэцца на сонейку. Каля ракі сустрэла Зулісю, якая рвала крапіву ў кошык. На шыі ў яе віселі каралі з ягад арабіны, якія, напэўна, зрабіла зусім нядаўна, налыгаўшы на тонкую і моцную травінку чырвоненькія бусінкі.

Недалёка хадзілі дзве дзяўчынкі і збіралі кветкі ў букет. Кожная старалася знайсці прыгажэйшую, чым у сяброўкі, хутка зрывала, падбірала да букету і ішла шукаць новую. Рвалі нават чартапалох, хоць той няшчадна калоў маленькія пальчыкі, але надта ж карцела пахваліцца лепшым букетам.

Зуліся падышла да Дануты і кіўнула ў бок дзяўчынак.

— Як мы, калі былі малыя.

— А ты і цяпер не дужа вялікая, — засмяялася тая.

Зуліся надзьмулася, але раптам штурхнула за руку і прапанавала:

— Давай навыперадкі!

Не дачакаўшыся адказу, яна рванулася ўперад і паляцела да ракі. Па вузкай сцеж­цы праз крапіву, якая парасла на лузе, яны дабеглі да берагу і спыніліся над стромай.

Над Вольсай вісела аблачынка з туману. Яе хвалі павольна каціліся і пеставалі жоўценькі берагавы пясок. Данута ступіла на кладку і азірнулася на сяброўку, але тая і не думала ісці да яе. Тады дзяўчына ўзяла начоўкі з ручнікамі і пачала мыць.

— Халодная вада? — пацікавілася Зуліся.

— Анягож. Сама ведаеш: пасля Іллі заўсёды так. Спускайся да мяне!

— Ну-ну, ужо палезла.

Данута засмяялася і кінула на бераг вымыты ручнік. Дужыя рукі пачырванелі ад холаду, але яна, не зважаючы ні на што, спрытна мыла і разгінала спіну толькі дзеля таго, каб кінуць чысты ручнік на бераг. Зуліся хапала яго і клала назад у начоўкі. Данута часам пазірала і смяялася з таго, як сяброўка ўварочвалася ад пырскаў. Калі засталося толькі два ручнікі, яна ўзяла большы і, размахнуўшыся, кінула Зулісі, але ён не даляцеў і плёхнуўся ў ваду. Данута войкнула і пабегла па беразе за ім.

— Вазьмі галіну і падчапі яго! Каб ты за Кастусём сваім так бегала, як за гэтым ручніком, дык я б даўно ў дружках на вяселлі сядзела! — крыкнула ёй сяброўка, якая стаяла на беразе і трымалася за бакі ад смеху.

— Лепш дапамажы!

— Сама кідала — то і лаві! Бяда вялікая!

Урэшце Данута падхапіла ручнік, выкруціла апошні і падышла да сяброўкі. Яна ўзяла начоўкі і пакрочыла па сцежцы, якая вяла да хат праз кустоўе.

— Чула, што ўчора дзядзька Антось выбрыкнуў? — запытала Зуліся.

— Не.

— Сказаў сваёй Ганне, што пойдзе паіць каня да ракі, а сам з дзедам Піліпам сівухі налізаўся. Прыцёгся дадому, а цётка аж рукамі плёснула. "Паіў каня? — пытае. "Паіў..." "Дык чаго морда сухая?" А дзядзька не разгубіўся і кажа: "Бо да вады не дастаў!" Пасля, канечне, пашкадаваў, бо Ганна сябе ў крыўду не дасць. Бедная тая дамова, дзе вала бадае карова!

Дзяўчаты засмяяліся.

— Слухай, чаму Змітрок раптам да дзеда прыехаў? — дапытвалася Зуліся.

Данута паціснула плячамі.

— Чорт яго ведае! Можа, да Улляны?

— Ды не, — яна засмяялася. — Бачыла, як замітусіўся Кастусь, калі яго запрыкмеціў? Куды толькі ціхмянасць падзеў? То падсядзе да цябе, кветку сарве, то слаўцо на вушка шапне. Ніколі яго такім не бачыла!

Данута змахнула рукой валасы з твару і пакрочыла шпарчэй. Зуліся дакранулася да начовак:

— Дапамагчы?

— Ды не. Хутка прыйдзем.

Зуліся памаўчала і зноў пачала:

— А каго з іх выбрала б, каб сватоў заслалі?

— Гарбузоў усім хопіць.

— Маніш. Ох, Данутка, разам дзвюх сарок за хвост не ўтрымаеш!

— Ды даліся мне яны! Адзін — вады не замуціць, як мыш пад мятлой сядзіць. Другі — млын пусты, бы вуж круціцца, усё нечага не хапае!

Зуліся зарагатала:

— Прыгледзься лепей! У Кастуся справа гарыць у руках, гаспадар добры і чалавек нядрэнны. За ім не прападзеш.

Дзяўчына нізка схіліла галаву і прыкусіла вусны. Яна прыслухалася да строкату конікаў. Вецер кранаў валасы, спрабаваў шаптаць нешта на вушка і цалаваў дзявочыя вусны. Зуліся глядзела і любавалася прыгажосцю сяброўкі, чакаючы, але тая не адказала.

Калі падышлі да паркана ля хаты Дануты, сяброўка дапамагла адчыніць веснічкі і пакрочыла да сваёй. Маці на двары не было, таму Зуліся хацела ўжо пайсці ў хату, як заўважыла, што засталіся непамытымі ўчарашнія бочкі і гладышкі з-пад заквашаных летась агуркоў, якія вынесла са склепа ўчора і забылася на іх. Дзяўчына падхапіла вядзерца з вадой на заваліне і плюхнула ў кожную бочку, затым адарвала травы і прынялася церці закарэлыя за ноч дошкі. Мыла доўга, пакуль не забалела спіна. У хату ісці ўжо не хацелася, таму пачала шукаць вачамі, дзе б сесці адпачыць.

Недалёка стаяла яблыня. Дзяўчына падышла да яе і легла на капу пад навесам з галля. Уважліва ўглядалася ў халоднае блакітнае неба, па якім ляцелі хмары. Праз прагалы між лісця, што толькі пачало жаўцець, неяк па-восеньску нясмела і сумна ўсміхалася сонца.

Калі прачнулася і расплюшчыла вочы, то заўважыла, што за ноч капы паменшала. Трава пад ёй утапталася і сселася. Дзяўчына вылезла з ямы, пастрасала з сукенкі сухія сцябліны, якія калолі ў спіну, і павольна пакрочыла па траве басанож, адчуваючы прыемную прахалоду ад кропель расы. На полі скуб канюшыну Рукас. Ён заўважыў, што гаспадыня прачнулася і павярнуў галаву ў яе бок, нібы чакаючы, пакуль яна наблізіцца.

— Ну, Рукас, праведаем дзеда?

Сказаўшы, схапіла ў адну далонь лейцы і грыву, другой узялася за хрыбет і лёгка ўскочыла на рысака. Яна ўдарыла босымі пяткамі каня па баках, на што той затрос грывай і перайшоў у галоп.

Ліпень сёлета развітваўся дажджамі. На працягу тыдня яны насыцілі рэкі, і тыя панеслі ваду далей, пазрываўшы кладкі і хісткія масты. Такое няшчодрае на іх лета перад апошнім сваім месяцам, здавалася, вырашыла выліць усё. Зуліся скіравала Рукаса да броду. Цяпер вада спадала, пачалі высыхаць берагі, і непрыемны пах рыбнай лускі ды гнілых водарасцей казытаў нос. Трава была аблеплена цінай, пяском і бітымі ракавінкамі. Хвалі ракі, якія даставалі вешніцы да босых пятак, схавалі частку берага з кветкамі незабудак, і трава, быццам водарасці, абвівала ногі і чаплялася за капыты каня. Між зялёных лістоў трыпутніку плавалі чародкі маленькіх рыбак, нават прапоўз рак. Дзяўчына засмяялася з гэтай недарэчнасці: Васілька з сакам аблазіў усе камяні і затонні, а тут жа трэба толькі руку працягнуць і схапіць рака за вусы.

На выгане яе сустрэў дзед.

— Мы з Васількам ужо думалі, што не прыедзеш, — сказаў ён.

Зуліся саскочыла з каня, зняла лейцы і пусціла пасвіцца разам з табуном.

— Штосьці здарылася? — спытала дзяўчына.

— Гурта жарабілася.

— Ой, якая яна малайчына! Дзе жарэбчык? Прыгожы?

— Ляжыць на выдме каля арэшыны.

Зуліся пайшла да кустоўя. Там адпачываў жарэбчык, падсунуўшы пад сябе доўгія і тонкія, як жэрдкі, ногі. Гурта стаяла побач і аблізвала яго сваім шурпатым языком. Малы матляў галавой, незадаволена фыркаў, але не падымаўся.

— Чаго ж ён ляжыць? Вось пястун! Зараз я яго падыму, добра?

Яна пачала казытаць жарабя, потым ціхенька пахлопала па спінцы, паварушыла шэрстку, узяла за вушы, асцярожна іх тузанула. Нарэшце малое не вытрымала і паднялося.

Зрабіўшы першы свой крок, жарэбчык ледзь не ўпаў. Ступіў другі, завагаўся і паглядзеў на Зулісю. Здавалася, тонкія ножкі-жэрдкі вось-вось не вытрымаюць цяжару цельца, і ён упадзе.

Жарэбчык тым часам падышоў да рамонка, тыцнуўся ў яго мордай і чхнуў.

— Расці вялікі, — засмяялася дзяўчына. — Дзеду, ты казаў, што я магу даць яму імя. Няхай ён будзе хуткі — Вецер.

Дзед кіўнуў галавой.

— Добра.

Зуліся выцягнула руку і паклікала:

— Вецер, ідзі сюды!

Стары ўважліва паглядзеў на яе локаць і надзьмуўся.

— Зуліся, што ў цябе з рукой? Яна здзёртая. Зноў з Рукана звалілася?

— Не! — спужалася дзяўчына. — Гэта. Гэта я на яблыню лазіла, бо на верхавіне яблыкі смачнейшыя.

— Глядзі мне! Я цябе ўжо папярэджваў!

Каб перавесці размову, Зуліся спытала:

— А дзе Васілька?

— Вудзіць недзе. Яшчэ з рання пайшоў.

— Я пайду да яго.

І ўскочыла ў чарот, які рос каля ракі, як сцяна паміж ёй і выганам. Там можна было схавацца ад пільных дзедавых вачэй. Спачатку яна ішла па сухім, але чым бліжэй падыходзіла да берага ракі, тым вузейшай станавілася сцежка, і босыя ногі тапіліся ў чорна-зялёнай твані.

Праз густы чарот не было відаць ракі, сцежка часам гублялася, але, ведаючы ўсе хованкі, якім аддаваў перавагу брат, яна хутка знайшла патрэбную. Па ёй выйшла да месца, дзе рака звужалася, а берагі былі злучаны хісткай кладкай, калі яе можна так назваць, бо гэта былі два бервяны, звязаныя аборкай. Месца тое было глыбокае, рыбнае, і Васілька заўсёды кідаў туды падкормку.

Пра гэтую таямніцу не ведаў ніхто, акрамя Зулісі і Жданца, з якім часта Васілька хадзіў па рыбу.

Сёння хлопец вудзіў адзін, і ў торбе ўжо ляжала пяць ладных акунёў ды дзве колюшкі.

Зуліся асцярожна падкралася і хацела напужаць брата, але калі падышла бліжэй, хлопец папярэдзіў:

— Цішэй! Як мядзведзь сюды тупаеш! Зараз яшчэ аднаго злаўлю і пойдзем дахаты.

Зуліся села побач.

— Ты нават не азірнуўся, а пазнаў. Вушы на патыліцы маеш?

— Дык хто, апроч цябе, так гучна крочыць? Як знайшла?

— Ой, то невялікая бяда! Яблыкі хто еў, калі сюды па сцежцы ішоў?

А потым дадала:

— Чаго ў сад да старой Войцехі лазіў? І не аднеквайся, такія ў дзеда не растуць. Сваіх мала?

— Там смачныя, а ў нас адно кіслоцце. Ды і нашто ёй яблыкі — зубоў усё роўна не мае?

— Маці дазнаецца — атрымаеш бярозавай кашы.

— Не твайго носа палоса! Можа, сама раскажаш?

— Ведаеш, што маўчаць буду, — буркнула дзяўчына і зазірнула ў торбу. — Ух, якія ладныя! А колюшкі котцы?

— Угу.

Зуліся асцярожна дакранулася кончыкамі пальцаў да гладзі вады. Халодныя хвалі прыемна казыталі іх сваімі грабеньчыкамі.

— Васілька, дазволь павудзіць.

— Адчапіся! Бачыш, зараз кляваць будзе.

— А я тады рыбу паскрабу.

— Не дам! Ідзі адсюль. Прычапілася, як дзядоўнік!

— Я толькі аднаго злаўлю.

— У той раз цэлы мех налавіла! Можа, забылася, як вуду мне зламала?

— Дык вось ты які? — надзьмулася Зуліся.

Яна падскочыла да брата, спіхнула яго і засмяялася:

— Пакупайся!

Але сама не ўтрымалася і звалілася следам у ваду. Васілька правёў па роўнядзі рукой, каб усе пырскі паляцелі на Зулісю, і зарагатаў. Дзяўчына адказала тым жа. Мокрыя, як пасля дажджу, яны папляліся на бераг. Пясок, сухі і непрыемны, ліпнуў да ног і калоўся. Тонкі шматок засохлай ціны з куклянкамі і водарасцямі ляжаў на беразе. Васілька тузануў яго і пацягнуў да вады.

— Нашто ён табе? — здзівілася Зуліся. — Пакінь.

— Гэта ж вадзянік. Вылез, мусіць, з затоння пагрэцца і заснуў, а сонца прыпякло, вось і засох. Калі ў ваду закіну, то ажыве і дапамагаць мне будзе: рыбу ў сетку загоніць ці патануць ёй не дасць.

— Дурны. З нячысцікамі толькі млынары водзяцца.

— І бортнікі, сама казала.

— Наш дзядуля не такі.

— Адкуль ведаеш? Шмат чаго людзі гавораць.

— А ты слухаеш.

— Ціха, вунь ён ідзе.

Дзед Тарас падышоў бліжэй і, зірнуўшы на ўнукаў, схапіўся за бакі ад смеху.

— Каб рыбу есці, трэба ў рэчку лезці! Тады нашто вам вуды? Можа, уюноў пасвіць ці шчупакоў бараніцца?

— Ды гэта Зуліся, — штурхнуў сястру хлопец.

— Зноў Зуліся! Воўк кожны год ліняе, але нораву не змяняе. Ну, паказвай торбу! Колькі навудзіў?

Васілька паднёс яму ўлоў. Стары крэкнуў:

— Ух, ну нічога. Няхай Зуліся адвязе дахаты, а ты можаш застацца і павудзіць яшчэ. Зуліся, скажаш матцы, што прыеду заўтра ўвечары.

— Дзеду, а можна і мне застацца? — папрасіла дзяўчо.

— Не. Лепш заўтра зранку прыедзь мне падсабіць.

Зуліся надзьмулася, але не стала пярэчыць і накіравалася да табуна, каб злавіць Рукаса.

***

Пыл курэў пад капытамі коней і аблокамі звісаў над зямлёй. Па шляху ехалі два вершнікі. Звярнуўшы з гасцінца, яны з’ехалі на вузейшую сцежку. Яна прывяла да ракі, з зарослымі чаротам і аерам берагамі. Ля вады коні спыніліся, каб здаволіць смагу, а потым праз брод пайшлі ў бок вёскі.

Вершнікі былі апрануты сціпла. Абодва ў шэрых кунтушах, падпярэзаных доўгімі пунсовымі паясамі, а ў іх, каб выглядалі больш шырокімі, было ўкладзена па ручніку. Спераду ж быў прывязаны "гуз", што, нібы бохан хлеба, абвісаў ледзь не да каленаў. Коні пад імі ішлі павольна, цяжка. Відаць, доўгі шлях ім прыйшлося пераадолець.

— Дзе пераночым, браце? — запытаў раптам Няміра. Я ў гэтую вёску ніколі не заязджаў. Чаму не пажадаў застацца ў пана Незабытоўскага, калі прапаноўваў?

— Думаў, што паспеем даехаць да Кулішак. Я заўсёды там спыняюся ў Хмаркоўскіх. Яны старога роду і да таго ж гасцінныя гаспадары. Спынімся тады ў Старым Боры. Тут знаёмы майго дзядзькі жыве.

— Ну, калі так, то я згодны.

Панічы заехалі ў вёску, якую з боку рэчкі не было бачна з-за хмызняку. Хаты стаялі насупраць адна адной, выходзячы пасадам да ракі, але тут, на ўскрайку, гэты парадак збіваўся, і астатнія вокнамі глядзелі на лес. Нікога не было на вуліцы, толькі з аднаго двара выйшла жанчына і накіравалася да студні. Пакуль яна набірала ваду, Феліцыян пад’ехаў бліжэй.

— Пані, дзе тут двор Тараса Валашэвіча?

Цётка Адарка ўважліва паглядзела на шляхціца.

— Нашто вам?

— Спынімся на два дні ў яго. Нам пан Незабытоўскі параіў сюды заехаць.

— Гэта мой бацька.

Жанчына ўздыхнула, падхапіла вядро і пайшла да брам.

— Ідзіце за мной. Бацька сёння не вернецца: паехаў на выган.

— Дазвольце толькі, цётка, нам не ў хаце, а ў садзе заначаваць. Ноч цёплая, у пуні не змерзнем.

— Як паніч сабе хоча. Зараз прынясу чаго пасцяліць.

На двары было хораша, свежа. Прыемна дыхалася лясным паветрам, да якога далучаўся водар кветак, сярод якіх у траве гучна стракаталі конікі. Вецер асця­рожна дакранаўся да лісточкаў бяроз, ашчадна гладзіў кветкі ільвінага зеву, якія жоўтым дываном густа раслі перад брамамі. Недзе выў сабака, чуўся стук дзятла, і сэрца прасілася ператварыцца ў апошні промень сонца, каб яшчэ раз перад захадам убачыць хараство наваколля, што тапілася ў чырвані. Маладыя шляхціцы пайшлі ў сад.

— У пуні яму захацелася! — прабурчаў Якаў. — Дурань! Яснавяльможны будзе спаць у пуні! Дзе твая годнасць? Мала таго, што едзем у такім адзенні, як апошнія халопы, дык і тут ты не па-людску робіш. За намі не сочаць, і я лічу, што не трэба больш прыкідвацца!

Ён сарваў з галіны яблык, укусіў і адразу выплюнуў:

— Фу, кіслоцце адно! Аж у роце расце.

Сябра ўсміхнуўся, падышоў да іншага дрэва і падняў ападак.

— Хіба такія цяпер рвуць? На, вось гэты пакаштуй.

Якаў з недаверам паглядзеў на пагрызены восамі ападак, але адкусіў і ажно чмякнуў:

— Салодкае!

— Канечне. Тыя плады, што птушкі і восы ядуць, заўсёды смачныя.

Пуня стаяла за хлявом, напалову запоўненая сенам. Хлопцы пераглянуліся і абодва з разбегу заскочылі туды. Яны закапаліся ў мяккае сена і так ляжалі доўга. Пахла полем і кветкамі, а яшчэ пылам і дурнап’янам. Якаў прыціх і ўтаропіўся ў зорнае неба.

— Глядзі, Феліцыян, зоркі, як раскіданае зерне. Вунь тую я б хацеў падарыць сабе.

— Нашто?

— Ат, была б замест ліхтара.

— Дурань. Калі б не маніў, то ўсё праўда была б.

Якаў перакульнуўся на другі бок і паглядзеў на неба, туды, дзе ззяла адзінокая зорка.

— А што там за самая яркая?

— Мілавіца. Так нашы халопы зорку Венеру называюць.

— Прыгожа, мне нават так больш падабаецца. Глядзі, які месяц ладны сёння!

Феліцыян усміхнуўся:

— Мне дзядзька жарт пра яго распавёў. Кажа, бачыў, як каля дзвярэй карчмы п’яненькі цыган ляжаў і на месяц лаяўся: "Дарма ў Бога хлеб ясі! Свеціш, але не грэеш!"

— Што-што, а ў карчму мне ўжо не трапіць, — уздыхнуў Якаў і пацёр бок, які не пакідаў балець.

— Ты там пабіўся з Рыгорам?

— Ну. Біўся, — рагатаў ён. — Я яму як даў... я толькі ўставаць, а ён мне яшчэ раз! Твой дзядзька расказаў?

— Ага. Гаварыў, абодва п’янымі былі, добра, што шаблі ў вас пазабіралі, дык на кулакі перайшлі.

— Што яшчэ? Пакпіў з нас? Я ж яго ведаю.

— Сказаў: "Бульба з булкай біліся, бульба булцы як дала — булка сплюшчылася!"

Якаў пакрыўдзіўся:

— Г эта пра мяне так?

Феліцыян зарагатаў і адказаў:

— А пра каго яшчэ? Рыгор на булку не вельмі падобны, а больш на гарбуз.

— Фу, не гавары пра яго! Каб яму лёгенька ікнулася, свінні той! Уцёк я тады; каб не, то даў бы ўсім дыхту!

Тут сябра не ўтрымаўся і схапіўся за бакі ад смеху.

— Калі б не ўцёк, то сёння б на тваіх хаўтурах поліўку еў!

Якаў не адказаў. Ён паглядзеў на Феліцыяна, які ўтаропіўся ў зорнае неба. Той заўважыў погляд і сказаў:

— Спі, заўтра ехаць рана.

— Сам чаго не спіш?

— Ды так.

Тут Феліцыян не ўтрымаўся і спытаў:

— Чуў, як твой бацька казаў, бы збіраецца на святога Роха на кірмаш?

— Ведаю.

Сябра аж падскочыў і са здзіўленнем паглядзеў на Якава.

— А каб цябе заняло! Чаму тады не сказаў?

— Нашто? Сам пакуль не ведаю, што за пава. Бацька не толькі прыгажуню шукае, але і пасаг каб добры быў. Я так сказаў: "Калі паненка прыгожая, то пасагу не шмат трэ, а калі няўдалая, ды яшчэ і рабая, то трэба накінуць грошыкаў на рабацінне". Я ж даўно з бацькам наконт панначкі адной гаворку вёў. Вельмі ж за сэрца схапіла яна, бо ў вёсцы, што на пасаг бацькі даюць, гавораць, не толькі пшаніца, але і цыбуля ў полі, дзе не пасадзі, добры ўраджай дае. Таму сэрца цягнецца да. ўрадлівай глебы!

Ён зноў улёгся і на гэты раз неспадзёўкі захроп, як кавальскі мех. Офенберг жа яшчэ ляжаў і глядзеў на небасхіл. Там прыгожа ззялі зоркі, і адна з іх, самая яркая, нібы падміргнула яму.

***

Хата Панасавай Галінкі знаходзілася на ўскрайку вёскі каля лесу. За агародамі да яе стужкай падступала рэчка, на супрацьлеглым беразе якой кожны вечар збіралася моладзь.

Полымя вогнішча, такое яркае і чароўнае, з гучным трэскам жэрла галіны сушняку. З розных бакоў паляну абступаў хмызняк і рачны чарот, таму было страш­на нават паварушыцца ці адысці ад вогнішча ў чорную цемру. Таму хлопцы вызначылі паміж сабой чаргу, згодна з якой, калі заканчвалася галлё, па двое ішлі за ім. Аднак кожны стараўся расказаць нешта такое, каб напужаць дзяўчат, а тыя, верачы іх узятым з галавы байкам, аж вішчалі ад жаху. Пасля перавялі гаворку на аповеды пра скарбы, і палахліўкі крыху сцішыліся.

— Мой бацька гаварыў, што чуў, як сарока скарб знайшла, — уставіў сваё слаўцо Змітрок, зух і лапатун. — Пасвіў нейкі пастух каля лесу кароў, — працягваў ён, — аж бачыць — сарока корпаецца ў зямлі. Патрашчыць сабе на галінцы, потым зляціць на зямлю, возьме ў дзюбу штосьці і нясе ў гняздо. Чалавеку, вядома, цікава стала. Падышоў, а там убачыў манеты.

— У Мікулішках, гаварылі, свіння аднойчы скарб вырыла, — сказала Данута.

Змітрок пакруціў галавой.

— Маніш.

— Не, я таксама чула, — запярэчыла Галінка. — Свіння вырыла яму, а калі гаспадыня падышла закапаць, то знайшла бот з некалькімі дукатамі.

— Вось каму пашанцавала! — уздыхнуў нехта.

— Лепш было, калі б яшчэ адзін бот знайшла! І купляць не трэба, — засмяяўся Адась.

— Не маркоцься, — падміргнуў яму Змітрок. — Заўтра тваю з хлява выганім!

Усе засмяяліся. Тут Зуліся заўважыла двух незнаёмых хлопцаў, якіх сустрэла ўвечары каля лесу. Яна нахілілася да Г алінкі і спытала:

— Што тут тыя два панічы робяць?

— А ты і не ведаеш? У вашай жа хаце спыніліся! Улляна іх убачыла і сюды запрасіла.

— Я толькі ад дзеда прыехала, нават у хату не заходзіла. Ух, Улляна! Скажы калі ласка, якая хуткая!

— Яшчэ як! Вунь, Міхась з яе погляду не зводзіць, а яна страляе вочкамі таму чарняваму. Макам перад ім рассыпаецца, ды толькі патрэбна яму як леташні снег. А вось бялявы, здаецца, той на яе вока паклаў.

Зуліся прыгледзелася да панічаў. Сапраўды, Якаў упадабаў Улляну. Нават калі спрачаўся са Змітраком, то краем вока пазіраў на яе.

— Ды лухта ўсё, — запярэчыў ён. — Скарб знойдзе толькі бязвінны чалавек. Мне расказваў дзед пра старога Бялуна. Бывае, ідзе чалавек паўз жыта, а ён выходзіць адтуль. Сам маленькі, слабы і просіць уцерці нос. Чым нос вытраш — туды за дабрыню золата і насыпле.

— Гэта Дзедка, — перапыніла Зуліся. — Стары з чырвонымі вачамі і рудой барадой.

— Можа, і так, — паціснуў плачыма Якаў, — толькі не чуў я пра рудую бараду.

Ён зірнуў на Улляну, перахапіў яе погляд і, задаволены, пачаў распавядаць далей.

— Мне яшчэ расказвалі, як крот дапамог знайсці скарб. Аднойчы халоп хадзіў па сваім полі і бедаваў, што крот нарыў шмат. Раптам бачыць — нешта блішчыць. Падышоў бліжэй — залаты дукат. Яго крот наверх выкінуў.

— А я вось заўтра пайду па агародах шукаць скарбы, праўда, Улляна? Ды на твой абавязкова завітаю. Калі цябе спаткаю, лічы — знайшоў, — зноў уставіў свае тры грошы Змітрок.

— Прыходзь, калі ляйчына пад хвост трапіла. І свінню сваю вазьмі. Можа, пашанцуе, — засмяялася дзяўчына.

— Усе чулі? Яна сама мне спатканне прызначае! Заўтра не зможаш адмовіцца, — пачаў заляцацца хлопец, адным вокам цікуючы за Данутай.

— Ці не перад дажджом ты, Змітрок, разгуляўся? З брахні ў нас не мруць, ды брахунам веры не даюць! — сказала і павярнулася да яго спінай.

Гучны рогат заглушыў адказ хлопца. Ён збянтэжыўся і больш нічога не гаварыў, толькі зірнуў употай на Дануту, але тая адвярнулася і сціснула вусны.

Зуліся тым часам паглядзела на Феліцыяна. Той усміхнуўся, дзяўчына пачырванела і ціхенька адвярнулася. Крыху пачакаўшы, яна падышла да Дануты і нешта шапнула ёй.

— Адна пойдзеш? — здзівілася сяброўка. — Можа, правесці?

— Не трэба.

Калі Зуліся знікла, Феліцыян таксама звярнуўся да Якава:

— Я пайду.

— Куды? Пачакай, дождж за карак не лье, пазней разам пойдзем.

— Ды чаго мне тут сядзець?

— Ну-ну, сапраўды, — падпікнуў паніч. — Тая ж дзеўка толькі што адсюль збегла. Ідзі, можа, зловіш.

Сябра ўсміхнуўся і нічога не адказаў.

Зуліся ішла па мяккім дарожным пыле. Ночы пасля Іллі былі яшчэ не зусім халодныя. Але хутка павінна было пачацца жніво, а далей — вераснёвая імгла, калі ўжо босай не выйдзеш на двор. Не чуваць было і птушак, якія пасля Афінагена заціхлі да самай вясны. Дзе-нідзе жоўценькія лісточкі на дрэвах, водар спелых яблыкаў у паветры, пах вільгаці і жыта, калоссе якога ўжо нізка схіліла галаву да глебы — усё сведчыла пра набліжэнне восені.

З такімі думкамі крочыла па сцежцы, калі раптам нехта гукнуў яе. Дзяўчына азірнулася.

— Ці не страшна ісці адной дахаты? — спытаў Офенберг.

— Ніколечкі. Хіба чорта кульгавага трэба баяцца? Гавораць, соўваецца тут часам ды дзевак казыча.

Феліцыян усміхнуўся:

— Далёка твая хата?

— Не, а паніч далёка збіраецца?

— Ды мне туды, куды і панне.

— Чула б гэта мая маці. Добра б дубцом пачаставала! Але ж дзе сам паніч спыніўся?

— У Тараса Валашэвіча, ведаеш такога?

— Як жа не ведаць. А шаноўны не круціць носам, калі начуе ў хаце таго, хто нейкім ліхам жыве каля халопаў?

— У пуні.

— Што?

— Начую.

— У пуні? — засмяялася дзяўчо. — Што гэта за пан, калі ў пуні спіць?

Зуліся паправіла расплеценую касу і адкінула на плячо. Краем вока юнак цікаваў за ёй і мілаваўся. Вабілі малінавыя вусны, адкрыты праніклівы позірк, русыя доўгія валасы, якія кранула сонечная пазалота, і плаўная нетаропкая хада дзяўчыны.

— Чаму ж адна да хаты ідзеш?

— Сяброўкі каля вогнішча засталіся, — адказала яна.

— Сама ведаеш, не пра іх гаворка ідзе. Ці такая ганарліўка не падпускае і блізка хлопцаў?

— Лепш ніякі, чым абыякі.

— Пакрыўдзіць жа можаш.

— Вас паспрабуй яшчэ чым пакрыўдзіць!

Калі яны дайшлі да хаты, ён спытаў:

— Заўтра прыйдзеш да ракі?

— Нашто пану ведаць?

— Можа, яшчэ пабачыць хацеў.

— Дык няхай глядзіць цяпер. Каб на два дні хапіла!

Шляхціц замаўчаў і апусціў вочы.

— Добра, — згадзілася Зуліся. — Ведаю, што васпан шукае Тараса Валашэвіча. Пакажу тады, як даехаць да выгана. Ранкам буду чакаць паніча на беразе рэчкі каля дуба.

Феліцыян кіўнуў.

— Добрай ночы.

— Добрай.

Толькі цяпер дзяўчына падумала пра тое, што рабіць. Феліцыян чакаў, і Зулісі прыйшлося зайсці ў суседскі двор. Добра, што лайдак-сабака спаў, таму, зайшоўшы за свіран, схавалася, а калі шляхціц пайшоў, пабегла дахаты. Пералезшы праз паркан, накіравалася праз агарод да дуба, дзе так салодка спалася ўчора ў капе. Яна зноў зашылася ў мяккую пахучую траву і паглядзела на небасхіл. Сярод зорак сёння на ім з’явіўся тоненькі серп маладзіка. Прыгадаўшы, што на новы месяц можна варажыць, яна пачала калупаць сена пад правай нагой, захапіла трошкі пылу пад сенам і кінула ў рукаў са словамі:

Маладзік малады,

Твой рог залаты!

Сасніся мне той,

Хто будзе мой!

Сказаўшы тое, паклала, як малая, рукі пад галаву і заплюшчыла вочы.

***

Як толькі Васілька з’явіўся на двары, Адарка пацерла рукі: "Ну, зараз ачастую цябе бярозавай кашай!".

Хлопец нічога не заўважыў і панёс рыбу ў склеп, каб пастаяла ў холадзе і не сапсавалася за дзень, пакуль збярэцца пачысціць. Жанчына адламала некалькі сцяблін крапівы каля паркана і падышла да сына. Васілька ўжо паставіў сак у хлеў і зачарпнуў коўш вады з цэбра на заваліне. Шухрай павярнуўся, каб нешта сказаць, толькі замест гэтага разявіў рот і выпусціў яго з рук.

— А ну падымі! — загадала Адарка.

Васілька павольна пачаў нахіляцца да зямлі, але не адрываў вачэй ад крапівы. Ён намацаў рукой коўш і паклаў на заваліну.

— Мама, во рыбы налавіў, — прамармытаў ён. — Ды ракаў трохі.

Жанчына пагразіла яму крапівай.

— На рыбу ты са Жданцом увечары пайшоў, а вось што днём рабілі?

Хлопец не адказаў і схіліў галаву.

— Ну, чаго маўчыш?

Васілька заўважыў, што праз пералаз сярод бярвенняў за ім назірае Жданец. Гэта ён учора падбухторыў залезці ў гарох да пана, які жыў у Куліках. Адарка ж убачыла, што сын не збіраецца адказваць, і загаварыла сама.

— Сёння праязджаў чалавек і распавёў, што два хлопчыкі залезлі ў яго агарод.

Васілька зразумеў, што адпірацца няма чаго. Ён памкнуўся назад, абапёрся аб

паркан спінай і пачаў апраўдвацца.

— Мы толькі ў далоні нарвалі.

— Ат, чэрці лазатыя! Ды чаго вы туды наогул пацёгліся? Ці не казала надоечы табе, каб не хадзілі ў Кулікі?

Васілька гучна шмыгнуў носам і выцер рукавом кашулі слёзы. Адарка яшчэ больш раззлавалася, плюнула і сцебанула яго па нагах.

— Палезеш, я цябе навылет бачу. Зноў гэты гад печаны, Жданец твой, падбухторыць, а ты лупня заробіш!

— Мамка! — узмаліўся Васілька.

— Добра, — уздыхнула маці, — ідзі ў хату і паеш. Увечары зноў на рыбу пойдзеш?

Хлопец матнуў галавой. Ён адразу і не паверыў, што так лёгка ўсё абышлося і пакасіўся ў бок пералазу. Жанчына таксама заўважыла Жданца і прыгразіла:

— А ты што смяешся? Бягом дахаты, а то пакажу, дзе горкі перац расце! Няма на цябе добрага дубца!

За плеценню адразу пачуўся вэрхал, і Жданец кулём выляцеў адтуль.

Ужо ўвечары, сядзячы ў чоўне, яны абмяркоўвалі сваю вылазку і дубец Васількавай маці.

— Што, ногі не шчыпле? — пацікавіўся Жданец.

— А чаго ім? Звыклыя. Я вось заўчора на арэшыну лазіў, дык зваліўся ў маліннік, падзёр лыткі, а на наступны дзень хадзіў, быццам нічога і не было.

Ціха было навокал, лодка павольна плыла па вадзе.

— Каб яго чорт! — не вытрымаў Васілька. — Навошта ж гэты пан скардзіцца ездзіў?

— Скнара. Але добра яшчэ, што не пайшоў судзіцца ці не пабіў.

— Дык жа не такі багаты, каб за жменю гароху спрачацца. Такі пан, што ў сало­ме спіць, а зубамі блох б’е.

Васілька цяжка ўздыхнуў:

— Каб не тупік, то не дагнаў бы нас.

Тут каля лодкі гучна плюхнула хвастом рыбіна.

— От, гэрва, каб яе! Смяецца ж з нас!

Жданец схапіў падсачак і нахіліў да плыні.

— Пакладзі: сплыла даўно. Тое вадзянік здзекуецца.

— Юрась з Хомкам яго ўчора бачылі ў затонні, калі ўвечары купаліся.

— Маняць.

— А мо і не. Казалі, што скура блішчыць, пуза, як бочка, ногі качыныя, а барада доўгая-доўгая.

— Дурні. У наступны раз сустрэнеш — па вуху дай кожнаму. Не бачылі яны нікога.

— Што, можа, не падобны?

— Падобны, але жывымі не вярнуліся б: пасля захаду сонца вада адпачывае, таму нельга купацца, бо вадзянік гэтага не любіць.

— А можа, у яго і так тапельцаў хапала?

— Хапала ці не, але ўсё роўна не адпусціў бы. Ды і жыве ён пад млынам твайго бацькі, а не ў затонні.

— Ага, мне татка таксама казаў, — згадзіўся хлопец. — Сам бачыў, як ён перад Вадохрышчам на двары калёсы пераварочваў, абы вадзянік не ўзяў. Яму той патрэбны, каб дзетак сваіх звезці, пакуль крыж святы ў ваду не апусцілі, а то памруць.

— Можа твой бацька сябруе з ім? Стары Цімох бажыўся, што бачыў, як ён у час першых замаразкаў апускаў пад кола млына кавалак сала.

— Дык жа патрэбна, — пачаў апраўдвацца Жданец, — каб калёсы не рыпелі. А не дасі сала — усе замазкі з бурсаў і восяў павылізвае! Твой жа дзед — бортнік, дык таксама мог вадзяніку душу прадаць. Так пра ўсіх бортнікаў і млынароў гавораць.

— Адкуль мне ведаць, — Васілька паціснуў плячамі. — Добра, не сярдуй.

Жданец адвярнуўся і сядзеў мочкі, а Васільку карцела спытаць.

— Слухай, праўда тое, што твой бацька аднойчы на Купалу спёк хлеб, асвяціў у царкве і з’еў, а цяпер ніколі праз гэта не патоне?

— Не ведаю. Я аднойчы таксама спытаў у яго.

— Ну?

— Па шыі атрымаў.

— І нічога не расказваў?

— Трохі. Распавёў, што на Купалу ўсе вадзянікі каля млына збіраюцца, дурэюць, колы круцяць. Можа, пайсці калі паглядзець на іх?

— То можна. Толькі чаго раней не сказаў? Цяпер прыйдзецца наступнага лета чакаць.

Човен бязгучна плыў па рацэ. За апошнія дні вада паспела трохі сысці, і цяпер кустоўе па берагах было аблеплена ссохлай цінай.

Смярдзела рыбай і вільгаццю, але прысутнічаў і пах хуткай восені. Ён звычайна з’яўляўся нечакана і невядома адкуль. Лета пакідала зямлю незаўважна. Толькі тады можна было зразумець, што лета прайшло, калі нешта незвычайнае было ў паветры: ці то водар спелых яблыкаў у садзе, ці то холад з ночы, а, магчыма, проста блізкі подых зімы, якая неўзабаве хутка і восень зменіць.

Васілька дзівіўся, што ён можа адчуваць гэта, разумець нябачную сувязь, незаўважную нітачку штогадовых змен. Ён яшчэ раз увабраў паветра ў грудзі, паглядзеў на Жданца і спытаў:

— Адчуваеш пах?

— Які?

— Дык ты не чуеш?

Жданец прынюхаўся:

— Смярдзіць дужа рыбай, што тут незвычайнага?

— Ат. Сцюдзёна сёння. Хутка холад пачнецца: шчупак бярэ прыманку толькі з глыбіні.

— Ага, — пагадзіўся Жданец і налёг на вясло.

***

З пачаткам жніўня ночы сталі даўжэйшымі. Ілля нарабіў гнілля, прынёс белыя ранішнія туманы і астудзіў хвалі рэк. У зялёных шатах дрэў прабіваліся залатыя косы, што нагадвалі пра хуткі прыход замаразкаў і надакучлівых дажджоў. Вецер зрываў жоўтае лісце, кружыў яго ў паветры і губляў на прагалах у лесе, налыгваючы на ігліцу ялінак. Нагуляўшыся ўдосталь, ён сціхаў, а залатыя пёркі плаўна апускаліся на ваду. Імклівая рачная плынь пасля несла іх за сабой, вірыла і тапіла хвалямі.

Вечарам дзед Тарас сядзеў каля вогнішча. Каля яго ляжалі прыгатаваныя на кошыкі драўляныя жэрдачкі і лазовыя пруты. Стары ўзяў адну жэрдку да сябе, пакруціў у руках, прыцэньваючыся, і пачаў габляваць з яе лыжку. Так доўга сядзеў маркотны і падкладваў сушняк у агонь. Зірнуўшы ўверх, ён ўбачыў самотны ветах, які дагараў на цёмным небе. "І я хутка... — падумаў стары. — Ад смерці няма зелля".

У гэты час затрашчала кустоўе, і з боку рэчкі вышлі два хлопцы. Абодва бялявыя, танклявыя, як маладыя клёнікі, але ў аднаго вочы шэрыя, як небасхіл увесну, а ў другога — зялёныя і з хітрынкай.

Сябры неслі ламачча да вогнішча.

— Ну што, ірадава племя, налавілі рыбы на вячэру? Добра, што не з пустымі рукамі да вогнішча прыйшлі.

Адзін хлопец наблізіўся да дзеда і паказаў яму торбу.

— Рукамі лавілі каля дуба ў траве, дзе рака з берагоў выйшла ў час залевы.

— Ух, ты! Малайцы. Застанешся, Васілька?

Хлопец матнуў галавой:

— Угу. Позна зараз ехаць, хутка чэрці на кулачкі пабяруцца.

— Тады і Жданец няхай застаецца. Каля вогнішча ўсім месца хопіць.

Сябры пачалі грэць далоні каля полымя. Васілька дастаў з торбы сліву і падаў старому.

— Дзед, бяры.

— Каля бору нарвалі? А вушы баба Волька не скруціла? Еш сам. Я да Спасу не ў рот, гэта вы, маладыя.

Ён перакрывіўся і дадаў:

— Зялёная ж яшчэ, кіслоцце.

Васілька паціснуў плячыма і пачаў збіваць бакі слівы аб тоўстую галіну. Потым укусіў і, крывячыся, высмактаў кіслы сок. Задраўшы галаву, хлопец зірнуў на зорнае неба, дзе гэтай ноччу густа падалі знічкі.

— Дзеду, — спытаў ён, — а чаго сёння цмокі на небасхіле разлёталіся?

— Ат, кадук іх бяры, табе не ўсё роўна? Нейкаму пану скарб носяць. Хціваму, напэўна, бо ніяк ён не здаволіцца.

У гэты час на небасхіле зноў успыхнула знічка і згасла.

— Глядзі! Цмок золата панёс. Ох, каб да мяне ў хату! — уздыхнуў Жданец.

— Чаму золата, можа срэбра?

— Не, золата, бо след жоўты.

Каля вогнішча ляжалі два вялікія сабакі. Жданец ніяк не мог прымасціцца бліжэй да цёплага полымя, бо пабойваўся іх. Васілька назіраў за ім і пасмейваўся ў рукаў.

Над іх галовамі ўзвышаўся доўгі шост з насаджаным на яго конскім чэрапам, які ўкапаў сам дзед Тарас, калі на гэтым полі пачалі пасвіць коней. Недалёка стаяў табун, а за ім таксама палілі вогнішча. Пастухі вартавалі з двух бакоў, бо мінулай ноччу Кумяган — нячысцік у абліччы чалавека і каня — адвёў ад табуна лепшую кабылу і замучыў. Малодшы конюх бажыўся, што бачыў цень з чалавечым тулавам, але конскай галавой і капытамі, які пагнаў кабылу да лазняку і пачаў душыць, а калі паспелі туды дабегчы, дык Кумяган уцёк, а кабыла здохла. Пан Незабытоўскі лютаваў, крычаў, што пастухі самі чагосьці далі коням, каб здохлі, але тыя жагналіся і спуджана глядзелі ў бок стайні. Той плюнуў і пайшоў адтуль, загадаўшы добра глядзець статак, бо ў наступны раз усіх пакараюць на стайні.

Дзед паглядзеў у той бок, дзе знаходзіўся табун. Не верыў ён аповеду Міхася. Яго сястру пан ажаніў не так даўно са сваім вазнічым. Не проста вяселле наладзіў, шапталіся, што хацеў схаваць цяжарнасць дваровай халопкі. Міхась жа мог атруціць коней, бо падавалася дзіўным, што здохлі самая лепшая ў табуне кабыла і рысак, панскі ўлюбёнец.

Стары павярнуўся да хлопцаў і сказаў:

— Васілька, схадзіце разам са Жданцом, паглядзіце жарэбчыка, а я дапяку рыбу.

Хлопцы падняліся і пайшлі да табуна. Васілька ішоў першы, за ім — Жданец, якому не хацелася адыходзіць далёка ад вогнішча.

— Васіль, а Кумяган жарэбчыка таксама задушыць, як тую кабылу? — спытаў ён.

— Не, адвядзе ў бок лесу, а там ваўкі з’ядуць.

— Дык чаго яго пастухі не заб’юць?

— Г эта пачвара да каня вельмі падобна, масць лёгка мяняе, ты нават не здагадаешся, што ў хлеў упусціў.

— А Канькач таксама коней душыць?

— Не, гэты добры, дапамагае. Дзед казаў, што ён зёлкі коням падмешвае ў корм, ад якіх яны дужэюць і растуць.

Жарэбчык спакойна ляжаў і нават не спужаўся, калі дзеці падышлі да яго.

— Ляжыць, пойдзем назад, — кіўнуў сябру Васілька.

— Ага, адтуль так рыбай пахне! Засмажылася, напэўна.

Дзед ужо выцягваў рыбу. Ён асцярожна выкалупаў яе з гарачага вуголля, развярнуў ліст дзядоўніку, у які абгарнуў, каб не насыпала попелу, і з асалодай удыхнуў водар.

Дзеці падселі да вогнішча і ўзялі па рыбіне.

— Смачная, — аблізнуўся Жданец. — Зараз бы Цішку ёй падражніць. Маці кажа, што пакуль годзіка не споўніцца, яму нельга есці, а то маўчаць, як рыба, усё жыццё будзе.

Дзед засмяяўся і паклаў яшчэ сухога галля.

— Старыя так гаварылі, а яны благога не параяць. Раней і людзі былі іншыя — моцныя, як дубы, і высокія, як сосны.

— Асілкі? — спытаў Васілька, і вочы ў яго заблішчэлі.

— Так.

— Мусіць, яны зёлкі чароўныя елі, то і былі дужымі?

Дзед засмяяўся:

— Не. Кажуць, даўней у людзей былі чортавы рэбры, бы абручы. З таго такая моц.

— А чаго цяпер іх няма?

— Зніклі. Згінулі праз сваю ганарлівасць. Захацелі аднойчы падужацца з Богам, і ён за гэта пакараў: ператварыў у малых кволых людзей.

— Вось дурныя! От, былі б мы, каб не яны, асілкамі! Я тады мог зайсці ў самае глыбокае возера і рыбу рукамі лавіць!

Стары не ўтрымаўся і плюнуў:

— Дурны ты, Васілька! Зусім з глузду з’ехаў са сваёй рыбай, толькі пра яе і думаеш.

— А ўзімку што есці будзем? Так я хоць карасёў насушу, ды і пост хутка — маці сама скажа, каб налавіў.

— Як сабе хочаш, толькі не забудзься мне лазы нарэзаць і лыка надраць, каб узімку кошыкі і лубянкі плесці.

Стары зірнуў на Жданца. Той, скурчыўшыся, драмаў каля сабакі. Дзед усміхнуўся і шапнуў унуку:

— Бач, цяпер і не баіцца. Вочы ў страха па яблыку. Прымгні і ты, а раніцай абодвух падыму — падсабляць будзеце.

Сам дзед Тарас не клаўся. Ён сядзеў і ўглядаўся ў цемру, дзе стаялі коні, прыслухоўваўся да кожнага шоргату чароту, стракатання конікаў і трэску сушняку ў вогнішчы.

Ціха шапталася лісце, люляла, і вочы самі пачалі зліпацца. Тады стары плюнуў і пачаў хадзіць вакол. Агледзеўся, нацягнуў на лоб саламяны капялюш і дзівіўся сабе, як гэта малым, якія ляжалі зусім блізка каля агню, не пячэ. Доўгім дубцом ён падсунуў галіны ў вогнішча. У самога яго гарэлі твар і рукі, але як толькі адыходзіў ад полымя, то налятала такая хмара камароў, што прыходзілася зноў вяртацца на сваё месца.

"Ат, каб вас кадук, крывасмокі, — падумаў ён. — Чуеце ўжо, што хутка перадохнеце, калі халады прыйдуць, то і чапляецеся. Зусім пашалелі!"

Нейкі цень прабег сярод коней і раптам знік, калі пастухі, што сцераглі з другога боку, падняліся агледзіць табун.

Хоць з узростам зрок у Тараса стаў горшым, але стары ўсё заўважыў, прыкмеціў, і нядобрая думка з’явілася ў галаве. Ён укінуў у вогнішча галавешку, якая выкацілася адтуль, і прамармытаў сабе: "Трэба будзе заўтра пагутарыць з Міхасём".

***

Калі ў пуню трапіў першы сонечны прамень, Феліцыян расплюшчыў вочы.

Побач варочаўся Якаў, які вярнуўся з гадзіну назад, стомлены паваліўся на мяккае сена ды захроп на ўсе засаўкі.

Як толькі Феліцыян пачаў варушыцца, сабака, які ляжаў у нагах гаспадара, так-сама прачнуўся, расплюшчыў спачатку адно вока, потым другое, навастрыў вушы і слухаў, што далей будзе рабіць чалавек. Феліцыян саскочыў на зямлю і выбраўся з пуні. Сонца сляпіла бляскам прамянёў, прымушала жмурыцца і хаваць вочы, якія яшчэ не прызвычаіліся да святла.

Навокал усё прачыналася. Нейкая казяўка на каменьчыку распраўляла крылы.

А вось жук, які сядзіць на камні, паспеў паснедаць і чысціць доўгія вусы, але праляцела ластаўка, і няма яго, толькі вусы і засталіся. Адзін з промняў упаў на лісцік трыпутніка. Кропля расы, што ляжала на ім, заззяла мільёнам рознакаляровых агеньчыкаў, а потым згасла, калі цень аблокаў раптам заслаў сонца. Феліцыян адвязаў каня і павёў па сцежцы праз гароды да ракі.

Над поймай узвышаўся вялізны дуб. Ні адзін лісцік ні шапацеў на ім. Ён раскінуў свае таўшчэзныя галіны па-над пагоркам, а верхавіну цягнуў у неба, і, здавалася, нават чапляўся за бялюткія бакі аблокаў. На зрэзаным трэшчынамі ствале выразна былі бачныя дзве маршчыны, якія напоўніла жывіца брудна-рудога колеру.

Феліцыян правёў па ім далонню, дакрануўся да трэцяй, што выходзіла з самой верхаліны.

Офенберг падышоў да самага берага. Вада ў рацэ была празрыстая, як шкло. Было нават бачна, як над жоўтым дном плаваюць чароды верхаводак. На грэбнях хваль бегалі павучкі, а каля берагу ім нешта шаптаў чарот. Магутны Божа, ты перанёс часцінку раю на зямлю!

Ён некалькі хвілін стаяў у захапленні перад дываном з квецені лугу, пакуль не пачуў крокі. Шляхціц азірнуўся і ўбачыў Зулісю.

— Падабаецца? — спытала яна.

Дзяўчына схілілася над кветкамі і асцярожна правяла рукой па блакітных пялёстках.

— Я кожны дзень сюды прыходжу, каб паглядзець на іх.

— Не рвеш?

— Не. А навошта? Яны ў збане пастаяць і высахнуць, а так усё лета вока цешыць будуць.

Яна накіравалася па сцежцы да дуба, дзе быў прывязаны Рукас, і хадзіў конь шляхціца. Дарогу ёй заступіў Парбус. Сабака ўважліва паглядзеў на незнаёмага яму чалавека, але не загырчаў. Феліцыяна гэта здзівіла.

— Прыгожы сабака. З такім не страшна і сярод ваўкоў.

Дзяўчына выцягнула руку, каб пагладзіць. Сабака натапырыўся, але дазволіў дакрануцца да чорнай шэрсткі.

— Ты яму спадабалася, бо нават не скаліцца.

— Не баюся, таму і ён не хвалюецца, што магу скрасці твайго каня. У мяне таксама быў такі.

— Што з ім здарылася?

— Васпану сапраўды цікава?

— Я ж сам спытаў. Або гэта таямніца?

— Збег кудысьці і не вярнуўся. Дзед гаварыў, што так усе сабакі робяць, калі прадчуваюць блізкую смерць. Я малая была і не верыла гэтаму, чакала.

— Прыйшоў?

Яна пакруціла галавой.

— Не.

— Нават пасля таго, як палезла ноччу яго ў падпечак гукаць?

Зуліся здзіўлена зірнула на яго:

— Адкуль паніч тое ведае?

Феліцыян усміхнуўся.

— Сама калісьці расказала.

Тут усё пранеслася перад вачымі паненкі: Асяніны, святло лучыны, казачны Дзед Барадзед і цацка, якую ён падарыў, а пасля хлопчык каля студні, чырвоныя вуглі ў печы ды помста котцы. Яна зірнула на юнака, чые чорныя вочы цікавалі за ёй.

— Паніч дагэтуль памятае?

— Так. А ты, бачу, забылася.

Коні ішлі нага ў нагу, чмыхалі і неспакойна стрыглі вушамі. Побач з рысаком Феліцыяна бег Парбус. На зямлі, вільготнай ад ранішняй расы, заставаліся вялікія сляды яго моцных тоўстых лап. Коні ўвайшлі ў раку. Яны пілі паволі, быццам хацелі толькі памачыць пысу, і нервова адбіваліся ад аваднёў. Вершнікі цярпліва чакалі, калі яны спатоляць смагу.

Вада ў гэтым месцы была невысокая і, з-за хуткай плыні, халодная. Бераг разбілі колы калёсаў, якія нярэдка рабілі тут пераправу, каб звярнуць у бок гасцінцу, што вёў да Менска. Блізка знаходзілася і кладка, ды яе б ніхто нават не знайшоў, каб не тоненькая нітачка — сцежка, пратаптаная бабамі да суседняга лесу.

Зуліся адкінула лейцы і саскочыла ў раку. Яна пачала адганяць куслівых мух і аваднёў, пакуль Рукас піў. Пасля набрала ў далоні вады і пырснула на конскую морду. Дзяўчына засмяялася, абняла яго, але ногі ў холоднай вадзе змёрзлі, таму яна выйшла на бераг. Рысак пайшоў следам.

Феліцыян не вытрымаў і крыкнуў:

— Чым ты яго прычаравала? Ідзе следам, як сабака!

— Можа і так, — адгукнулася Зуліся, гладзячы конскую шыю, — толькі не бізуном, як ты, а пяшчотай.

Яна выпрасталася і паказала яму далоні.

— Паглядзі, паніч! Пяшчота далоняў — мацней за чары!

І зноў засмяялася.

"Чараўніца, — падумаў Феліцыян. — І няхай не адмаўляецца, што не варажыла ніколі. Бачыў я такіх!"

Дзяўчына тым часам ускочыла на Рукаса і паклікала Феліцыяна. Надвор’е пачало псавацца, небасхіл зацягнула хмарамі. Сонца схавалася, а вецер пачаў кідацца, як шалёны. Вада пацямнела, завірыла, і хуткія хвалі з’явіліся на роўнядзі Вольсы.

Вершнікі пагналі коней праз поле. Хмары цяпер закрылі ўвесь небасхіл. Раптам бліснула маланка, і за ёй палілося з неба. Зуліся прытулілася да шыі Рукаса і паспрабавала расплюшчыць вочы, але з-за моцнага ветру, павевы якога да болю рэзалі зрэнкі, яна нічога не бачыла. Мокрыя валасы прыліплі да твару, а дзяўчына ўсё гнала каня галопам. Яе нагнаў Феліцыян, крыкнуў, каб не скакала так хутка, але яна не паслухалася і спынілася толькі тады, калі Рукас дамчаў да лесу. Зуліся саскочыла на зямлю, дабегла да дуба, што рос каля сцежкі, прытулілася і закрыла твар далонямі. Феліцыян кінуўся да яе і накрыў разам з сабой буркай.

— Ну што ты так дрыжыш? — шапнуў ён спалоханай дзяўчыне. — Спужалася?

Яна кіўнула.

— Смешная. Чаго тут баяцца? Навальніца хутка скончыцца.

Дзяўчына дзікавата зірнула на яго.

— Пярун забіць можа!

— Што? У старых багоў верыш? — Феліцыян пранікліва паглядзеў на яе.

Зуліся спужалася:

— Не!

— Чаму тады галаву схіліла?

Зуліся скурчылася, вінавата зірнула спадылба і адказала:

— Усе так у вёсцы гавораць. Калі град ідзе, то што-небудзь вострае за ганак выкідваюць. У Кулішках малым да года пасму валасоў абразаюць, каб Перуна не баяліся.

У гэты момант зноў пачуліся грымоты.

— Вой! — спужалася дзяўчына і ўткнулася ў хлапечае плячо.

Феліцыян ахутаў яе буркай і засмяяўся пра сябе.

— Чаго зубы скаліш? — буркнула дзяўчо.

— Перуна твайго прыгадаў. Чым жа цябе заб’е?

— Стрэламі.

— Ці ж гэта стрэлы?

— А што яшчэ?

— Агонь.

— Не, — пакруціла яна галавой, — стрэлы. Я летась бачыла выгарэлыя сляды на хляве, у які маланка трапіла, дык на стрэлы былі падобны. Каменныя стрэлы забіваюць, а агонь спальвае. Вось так.

— А грымоты? Таксама Пярун весяліцца?

— Ён. Два велізарных жарнавы трэ, адтуль такі гук.

Яе дзіцячая наіўнасць і шчырая вера ў забабоны падабаліся Офенбергу. Феліцыян глядзеў і дзівіўся простай і ненайгранай прыгажосці дзяўчыны. "Калі б ведалі ўсе паненкі, — думаў ён, — што краса тады становіцца яркай, калі яны перастаюць страляць вочкамі і пра яе нават не здагадваюцца. Г этая ж і не ведае, а сама прыгажэйшая за Венеру".

— Чаму ж ён так злуецца?

— Пярун не злы, а толькі чорта забіць хоча. Часам можа ў чалавека ненаўмысна трапіць. Людзям, у каго ён пацэліў, на тым свеце лепш жыць.

— Добры дзядок, значыць?

— Ды не дзядок! Ён прыгожы, велічны, валасы чорныя, а барада доўгая і залацістая. Яшчэ жонка ў яго ёсць.

— Няўжо?

— Ага. Грамаўніцай клічуць.

Яна стала папраўляць валасы, потым выцерла твар рукавом мокрай сукенкі, якая прыліпла да тонкага стану. Раптам дзяўчына паглядзела на яго і замаўчала.

— Ты чаго спужалася?

— Нашто лыбішся? Адвярніся!

Яна пачала выкручваць палы сукенкі, паглядаючы час ад часу на шляхціца, які стаў спінай.

— Баішся мяне?

— Не.

— Чаму ж?

— Няўжо, вашамосць, хочаш напужаць? Над жыватом халопаў пан мае ўлады, але ж я не з іх. Мой прадзед за службу вялікаму князю атрымаў герб і званне.

— А жывяце з халопамі.

Дзяўчына не адказала нічога. Яна паправіла сукенку і наблізілася.

— Творца ўсіх з адной гліны ляпіў. Паспрабаваў бы ты зараз рукі распускаць, то і каб халопкай была, не пабаялася б. Чула я пра адзін выпадак і табе раскажу, каб ведаў, што годнасць не ад тытулаў залежыць. Ведаеш жа пра вайну нашага Княства са шведамі?

— А то не!

— У гэтыя часы і было. Войска ў вёску суседнюю зайшло, каб фуражу ўзяць. Аднаму жаўнеру наша дзеўка прыглянулася. Што далей было б, ведаеш сам, ды халопка пачала прасіцца, каб адпусціў. За свабоду абяцала расказаць сакрэт бессмяротнасці. Жаўнер не верыў, і тады яна прапанавала самому пераканацца: ссячы ёй галаву. Па яе словах, галава павінна была адрасці.

— І як?

— Ён паслухаўся і ссек.

Офенберг з недаверам зірнуў на яе:

— Няўжо на самай справе чараўніцай была?

— Не, шляхціц. Яна не была чараўніцай, і галава не адрасла.

Дзяўчына сумна ўсміхнулася і апусціла галаву.

— Але і я такія "чары" прыняла б грэхам на душу, каб...

Феліцыян усміхнуўся:

— Не ведаў, што ты такая. Прываражыла мяне, чараўніца.

Офенбергу здалося, што менавіта гэтую дзяўчыну ён бачыў у сне ў жытнім полі ў вянку з валошак. Паніч нахіліўся да тонкіх малінавых вуснаў і пацалаваў іх.

***

Над поймай Свіслачы ўзышло сонца. Яно афарбавала плынь у пунсовы колер і схавалася за шатамі. Два шляхцічы сядзелі на беразе і назіралі за ўзыходам нябеснага дыска. Якаў устаў і падняўся да выгарэлай зямлі каля ракі, дзе гэтым летам агонь выеў слой торфу аж да чырвонай гліны. У ямах яшчэ нічога не паспела вырасці, а попел прыбілі кроплі ўчарашняга ліўню. Юнак нахіліўся, узяў адтуль жменю зямлі і сціснуў яе ў далоні. Паміж яго пальцаў пацяклі па скуры кроплі рудога колеру.

— Феліцыян, глядзі — як кроў!

— Дурань.

Якаў падышоў да вады, каб змыць бруд. Ён апусціў руку ў халодную плынь і, спужаўшыся, адскочыў. Яму падалося, што хвалі афарбаваліся спачатку ў пунсовы, а пасля ўжо ў руды колер.

Феліцыян заўважыў, што сябра перасмыкнула, і паспрабаваў яго супакоіць.

— Гэта гліна, Якаў. Зямля гарэла, агонь спыніўся на пласце гліны. Паехалі!

Панічы знайшлі брод і пераехалі раку. Недалёка цягнуўся гасцінец і знікаў у

гушчы лесу. Якаў нацягнуў лейцы свайго рысака і азірнуўся ў бок вёскі. Яна пачала "ажываць": дзе-нідзе рыпелі веснічкі, паілі скаціну, тапілі печы, і нізка схіляў над студняй галаву журавель.

Яны мінулі Стары Бор. Гасцінец доўга слаўся праз лес і вывеў да гаці. Неабдымнае балота падступала з усіх бакоў. Тонкая сцежка насцілу з бярвенняў разбівала чорна-зялёнае люстэрка багны. Хто ведае, колькі сялянскіх жыццяў зжэрла за стагоддзі гэтая чортава пастка. Халопаў зганялі на рамонты такіх шляхоў ледзь не кожную вясну, радзей — летам, а часам будавалі ўзімку, калі замярзаў багністы грунт, і тады ледзяная вада ўразалася ў чалавечае цела, як лязо шаблі.

Якаў пад’ехаў бліжэй і скасавурыўся на мост.

— А іншага шляху няма? Тут бярвенні старыя, то і глядзі — пойдзеш да шайтана ў госці.

Феліцыян кіўнуў.

— Тры чвэрці да смерці. Ездзіў калі шляхам ад Мазыра на Князь-возера?

— Не. Чаму пытаеш?

— Я там быў. Ад Дзякавіч да Азяран трынаццаць вёрст цягнеца адна суцэльная гаць. Калі едзеш, то яна хістаецца пад нагамі.

— Цьфу, — скрывіўся Якаў, — хутчэй бы выбрацца адсюль. Нават вёскі тут як нежывыя. На абшарах паміж Бярэзінай і Друццю толькі рэха і пачуеш.

— А што ты хацеў? Глеба там бы каменне, балоты. Расейцы пад бокам — калі вайна, то туды ў першую чаргу сунуцца. Няшчасная зямля — як мёдам намазана для іх.

— Г эта я мёдам памазаны, — віскнуў Якаў, адбіваючыся ад камароў. — Няўжо яшчэ не перадохлі? Ух, крывасмокі, каб вас агонь спаліў! Ну дзе там хоць якая карчма?

— Ты спачатку на сухое выедзь, а пасля ўжо карчму шукай. Думаеш, яна табе пасярод гаці стаяць будзе?

Якаў прыціх, паглядзеў на чорную ваду і плюнуў.

— Не здзіўлюся, калі тут з чортам сустрэнемся. Слухай, чаму тая халопка ска­зала, што нам два броды ехаць?

— Так шмат дзе гавораць. Шлях вызначаюць не вёрстамі, а колькасцю перапраў — брадоў.

— Цёмныя людзі. Яны ў жыцці, акрамя балот, нічога і не бачылі.

— Балот тут сапраўды шмат. Мой дзядзька расказваў, што ў часы апошняй вайны са шведамі тыя дайшлі аж да Пінску. Карл XII упадабаў горад, але быў здзіўлены бясконцым морам балот і рэк. Я сам бачыў надпіс на вежы езуіцкага калегіума ў Пінску, які ён надрапаў на сцяне: "Non plus ultra". Гэты дзівак лічыў, што далей няма нават кавалачка зямлі. Такі ж дэвіз, дарэчы, быў і на гербе Гішпаніі, пакуль не адкрылі Амерыку.

— Спадар Карл пралічыўся, — усміхнуўся Якаў.

Нарэшце яны выехалі на сухое. Цяпер шлях ляжаў праз лес, густы і цёмны. Падарожнікі ехалі моўчкі, пакуль не пачало змяркацца, і неба зрабілася блакітна-чырвоным. Хмары нібы аддзяліліся ад яго, плылі, здавалася, зусім нізка. Нібы сарамлівыя дзяўчаты, схілілі галовы палявыя валошкі, ім знізу ўсміхаліся рамонкі. Паўсюль адчуваўся пах мёду, які дурыў галаву водарам так, што хацелася спыніцца, легчы на ложак з кветак і заснуць, захлынуцца п’яным зеллем мядовых траў.

Насустрач з лесу выйшаў халоп, а за ім цягнулася падвода. Упрэжаная худоба ледзь перастаўляла капыты. Гаспадар з бледным высахлым тварам і шэрымі вачыма, босы, у простай світцы трымаў у руках дубец. Патрэбы ў такой грознай зброі не было, але ён упарта падганяў бедную жывёлу.

Калі халоп убачыў шляхціцаў, то спыніўся зняў саламяны капялюш і нізка схіліўся ў паклоне. Юнакі накіравалі сваіх рысакоў да яго.

— Можаш разагнуць спіну, а то ад такіх паклонаў хутка пераломіцца, — сказаў Якаў. — Чаму не шкадуеш сваю скаціну?

— Яна не мая, — ён бліснуў ікламі, — суседа.

Якаў пагардліва паглядзеў на яго.

— Чый?

— Хвядзько. Князя Радзівіла халоп, сам з Асіповічаў.

— Ведаеш, дзе тут бліжэйшая карчма?

Хвядзько пачухаў патыліцу.

— Якая? Заезная ці незаезная? Панічу патрэбна на ноч спыніцца ці гарэлкі выпіць?

— Дурань, не бачыш, што вечарэе? Канечне, заезная!

Хвядзько зноў пайшоў па розум.

— То гэта недалёка. Калі проста паедзеце па шляху — праз дзве вярсты ўбачыце карчму на скрыжаванні, якую клічуць Астатні Грош. Калі ж яснавяльможныя паны праз вярсту звернуць улева, то заедуць да Ёханавай карчмы. Гаспадар там лепшы, ды і ў сівуху вады не дабаўляе, як Зэлян.

Шляхцічы завярнулі рысакоў і памкнуліся проста па гасцінцы. Праехаўшы з вярсту, яны звярнулі па шляху ўлева, і гасцінец ператварыўся ў сцежку. Праз нейкі час сябры натыкнуліся на старую хату, што стаяла на выжарыне. Яна была больш падобна да вялізнага спарахнелага грыба, чым да карчмы, з-за нізкай, ледзь не да зямлі, саламянай страхі. Сама хатка стаяла на паляне, абкружаная старымі ялінамі. Двор здаваўся невялікім, але акуратным. Праз якіх дваццаць крокаў была студня, за ёй — фурманка і сані пад павеццю. Спрытнасць і цягавітасць гаспадара былі бачны ва ўсім.

Юнакі накіравалі коней да карчмы. Насустрач ім выбег сабака з прастрэленай лапай і пачаў кідацца на коней, спрабуючы ўкусіць. Рысакі натапырылі вушы і неспакойна перабіралі нагамі. Якаў раззлаваўся, дастаў крамянёвае ружжо і пацэліў у сабаку. Той завішчаў, і тут прагучаў яшчэ адзін стрэл амаль каля яго вуха. Шляхціц спалатнеў і паглядзеў на Феліцыяна. Сябра кіўнуў у бок адчыненых дзвярэй хлява.

— Стралялі адтуль. Трымай падрыхтаванае ружжо.

Якаў кіўнуў і павярнуў каня. Феліцыян паехаў следам.

Раптам зноў пачуўся свіст кулі, і паляцелі трэскі з дрэва, ля якога спыніўся Якаў. Ён нацягнуў лейцы і заўважыў, што трава каля студні запэцкана крывёй. Пясок на двары быў стаптаны дзясяткам коней. Юнак кіўком папярэдзіў Феліцыяна.

Людзі, якія затаіліся ў хляве, больш не стралялі, але цішыня была напружаная, нібыта вось нешта здарыцца.

Тут Якаў падняў руку і крыкнуў:

— Гэй, хто б там ні быў! Мы не разбойнікі, у нас добрыя намеры!

За дзвярыма пачулася перашэптванне, нешта затрашчала, і грубы мужчынскі голас гаркнуў:

— Які чорт вас сюды прывёў? Прэч!

Юнакі пераглянуліся.

— Мы хочам спыніцца ў карчме да раніцы.

У хляве завязалася валтузня, пасля ўсё сціхла, і да іх выбег стары. Ён паваліўся на калені перад панамі і пачаў прасіць:

— Я гаспадар карчмы. Не злуйцеся, яснавяльможныя! Мы стралялі, бо думалі, што вы разбойнікі.

— Што тут здарылася? Чаму кроў каля студні?

Карчмар схапіўся за валасы і зароў:

— Мы мірныя людзі, нікога не чапалі, а тут... — ён ледзь гаварыў, — разбойнікі ўчынілі наезд. Гора ў нас, паніч. Затапталі коньмі нявестку маю. Каб не гэта, дык зімой сыну памочніка нарадзіла б.

З-за дзвярэй выйшаў малады бялявы хлопец са страшнымі вачыма, якія блішчэлі нянавісцю. У руках ён трымаў стрэльбу. Якаў акінуў яго вокам і спытаў:

— Г эта ты так страляеш? Вельмі добра.

Хлопец надзьмуўся і прамармытаў:

— Каб страляў на ўсю моц, то, ваша мосць, не хвалілі б мяне.

Якаў аж пачырванеў ад злосці.

— Што?! Ды ты... — Якаў у шаленстве схапіў шаблю, але руку перахапіў стары.

Ён зноў упаў на калені і пачаў прасіць:

— Змілуйся, васпан! Сын не ведае, што гаворыць, бо яго вуснамі Люцыфер завалодаў! Гора ў нас, вось і ашалеў.

Якаў павярнуў каня і пад’ехаў да карчмы. Сын гаспадара не зводзіў з яго вачэй і моцна сціснуў стрэльбу ў руках. Феліцыян тым часам нахіліўся да карчмара і ціха шапнуў:

— Скажы сыну, каб прыціх, а то ў цябе ў хаце другую труну ставіць прыйдзецца.

Ёхан памаўчаў, а пасля дадаў:

— Не ў добры час вы прыехалі. Гора ў нас, каб яшчэ чаго не здарылася.

— Пагражаеш?

— Як магу? Але ці да твару заставацца такім панічам у хаце з нябожчыцай?

Офенберг ухмыльнуўся.

— Калі б захацеў, то ты труну б вынес на двор, а мы адпачылі б у хаце.

Стары яўрэй нізка пакланіўся, а Феліцыян паскакаў прэч. Карчмар жа паваліўся на зямлю, сціснуў у кулаках пясок і завыў.

Карчма, якую арандаваў у князя Радзівіла габрэй Зэлян, сярод тутэйшых называлася Астатні Грош і знаходзілася зусім недалёка ад гасцінца. Хата дзялілася сенямі на дзве паловы. Злева жыў арандатар з сям’ёй, там жа можна было выпіць куфаль піва ці кварту сівухі. З іншага боку спыняліся на начлег пастаяльцы, з якіх пад такую ласку звычайна пападалі купцы і шляхта. Халопаў Зэлян не любіў, але большую частку прыбытку забяспечвалі менавіта яны, бо па загаду князя Радзівіла яго халопы павінны былі піць сівуху толькі ў корчмах, што належалі магнату, і да таго ж устанавіў норму, нават для тых, хто не меў гэтай звычкі.

Калі падарожнікі ўвайшлі, то там яшчэ было некалькі чалавек. Стары цыган сядзеў каля дзвярэй, а за ім заліваў у сівусе горыч пастух. Асобна ад усіх у куце прымасціліся два панічы і, напіўшыся ўдрызг медавухі, часалі языкамі.

Як толькі гаспадар убачыў новых кліентаў, то адразу падскочыў да іх і, лісліва ўсміхаючыся, вымавіў:

— Шаноўныя паны, запрашаю! Чым частаваць спадарства?

Якаў усеўся на лаву і крыкнуў:

— Медавухі прынясі!

Гаспадар пакорліва пакланіўся і выйшаў, каб узяць з кладоўкі пітво. Тым часам з далёкага вугла, дзе сядзелі шляхціцы, пачуліся крыкі.

— Браточкі! Пахвалёны пан Езус! Хто вы?

— Князь Офенберг і пан Няміра, — спакойна адказаў Феліцыян. — З кім я маю гонар гаварыць?

— Паны Ракутовічы. Вядзём коней на кірмаш. А ваш шлях куды вядзе?

— У Варшаву.

— О! То няблізка. Няхай дапамагае Бог!

У шляхцюкоў ад колькасці выпітай медавухі язык ледзь паварочваўся, таму іх цікавасць хутка згасла. Праз хвіліну яны наогул захраплі на лавах.

Якаў грэбліва зморшчыўся і прамовіў:

— Шарачкі. З тых, хто крычыць пра годнасць, а самі ў лапцях гной на поле возяць.

— Адкуль ведаеш?

— Па іх адразу відаць. Што за час! Цяпер нават халоп, калі займее грошы, можа набыць герб. Чуў пра "Кнігу хамаў"? Ну...

— Ну...

— Зусім нядаўна судзіліся пан Уняхоўскі і пан Выбіцкі: першы другога халопам абазваў. Суддзі і не ведалі, што "яснавяльможныя" паміж сабой дамовіліся. Выбіцкі наскроб грошыкаў, падкаціўся лісою да нейкага пісара ў канцылярыі, і той каля яго прозвішча слова "nobilis" падпісаў. Ведаеш, што значыць?

— А то!

— Вось так, братка! Як толькі справа была зроблена, то Выбіцкі падкупіў Уняхоўскага, каб той спрэчку пры сведках пачаў. Абодвум прынеслі ў прысутнасці сведак "позву", справа пачалася, а суддзі куды ў першую чаргу звернуцца? Канечне, у канцылярыю, а там усё зроблена. У якасці "довадаў слушных" Выбіцкі ім нейкія паперы прынёс і перамог. Яму далі выпіску пра гэта з судовых кніг з подпісамі і пячаткамі. Цяпер во павай ходзіць. Каго ліслівым слоўцам да сябе наблізіць, каму грошай пазычыць...

— Дзе ты чуў тое?

— Сарока на хвасце прынесла! Пан Уняхоўскі з маім бацькам любіць сівухі пасля ловаў выпіць. А як нап’ецца, то языком, што мятлой, чэша!

З каморы прывалокся гаспадар з медавухай і вяндлінай. Ён змахнуў рукавом крошкі са стала і паставіў пачастунак.

— Я чуў, як пан гаварыў, што едзе да самай Варшавы. Ці не слухачамі на сейм вас адправілі?

— Не твайго носа палоса, — прабубнеў Якаў, запіхваючы ў рот вялікі кавалак мяса. — Прынясі яшчэ кіўбасы!

Той паслухаўся, зноў пацёгся ў каморку, але калі вярнуўся, то працягваў дапытвацца.

— Што новага ў свеце, паночкі?

— Шмат чаго. За ноч не раскажаш. А вось тут у цябе пад бокам...

Карчмар навастрыў вушы і адхіліў руку з бутэлькай ад келіха, з-за чаго пітво палілося на стол.

— Глядзі, куды льеш! — крыкнуў Феліцыян.

Зэлян схамянуўся і пачаў выціраць.

— Нешта здарылася? — спытаў ён.

— У карчме, якая ў лесе стаіць, сёння хаўтуры.

— Божа міласэрны, — войкнуў той, — няўжо Ёхан памёр?

— Ды не, нявестку разбойнікі коньмі затапталі.

Тут з боку дзвярэй, дзе сядзеў пастух, пачуўся голас.

— А ты рады, поскудзь, чужому няшчасцю. Усе ведаюць, што і з чортам не збаішся звязацца, абы табе добра было.

Карчмар аж падскочыў.

— Сядзі ціха, Андрэй, — прашыпеў ён.

— Нечага мне рот затыкаць! І так пра тваю разбаўленую сівуху маўчу. У Ёхана добрая гарэлка, не тое, што ў цябе. Ды і чалавек ён, а ты — змяюка!

— Чаму ж да яго ў карчму не пайшоў, га? — аскірзнуўся Зэлян.

— Сам ведаеш. Ты арандатар у князя Радзівіла, а ён загадаў, каб на дукат кожны месяц халопы гарэлкі ў яго корчмах выпівалі.

Андрэй павярнуўся і накіраваўся да дзвярэй, плюнуўшы ў бок гаспадара. Зэляна аж перакруціла, і ён зароў:

— А не баішся, халоп, што твае словы князю перадам?

— Я ўжо нічога не баюся. Прапаў мой век, як макаў цвет.

Ён зрабіў яшчэ некалькі крокаў і шапнуў на вуха карчмару:

— Сцеражыся, воўчая падаль, бо чырвоны певень на тваёй страсе запяе, калі ў мужыкоў апошнюю світку здзіраць будзеш і дурнап’ян з гарэлкай разбаўляць.

Карчмар затросся ад злосці, але прамаўчаў, і дзверы за селянінам зачыніліся.

— Г арласты халоп, — сказаў Феліцыян. — Што ў яго за бяда?

— Князь жонку з дачкой прадаў за картачны доўг. Яснавяльможны ўсё чуў?

Феліцыян кіўнуў.

— Тады чаму не адсек галаву гаду?

— Да такой гадзюкі ў мяне больш павагі, чым да ліса. Ты ідзі пасцялі, пойдзем адпачываць.

Зэлян крыва ўсміхнуўся і махнуў рукой.

— Прашу ісці за мной.

Яны прайшлі ў правую частку карчмы, дзе на глінабітнай падлозе ляжалі падрыхтаваныя кулі з саломай.

— Накорміш коней, — загадаў Феліцыян. — Што стаіш?

— Я магу, калі паніч жадае, за невялікія грошы павартаваць коней, — сказаў ён і кіўнуў у той бок, дзе сядзеў стары цыган. — Добрыя ў вас коні, некалькі вёсак каштуюць.

Офенберг адмоўна пакруціў галавой.

— Ты майго сабаку бачыў?

— А то не! Такога ваўкадава не заўважыць цяжка!

— Дык ён ужо трох такіх пагрыз, а да коней нікога не падпусціў.

— Цыган?

Феліцыян прымружыўся і гаркнуў:

— Карчмароў!

Зэлян вышчарыўся, але не пярэчыў і пайшоў прэч.

Сябры ўладкаваліся на саломе. Яна смярдзела сівухай і ванітамі. Цяпло, якое ішло ад печы, яшчэ больш узмацняла непрыемны пах і не давала заснуць. У куце пеў цвыркун, пішчэлі мышы. У цемры маленькі пакой ператварыўся ў суцэльную бездань змроку, які ціснуў сваёй маркотай і пачуццём першабытнага жаху. Ні адбітак полымя свечкі ў іншым пакоі, ні агеньчыкі зорак, што відаць былі з вакенца, не маглі яе перамагчы. Тым часам гаспадар прыцягнуў з другога пакоя тых двух п’яненькіх панічаў і паклаў недалёка на падлогу без саломы.

— Я дам параду пану, — звярнуўся ён да Феліцыяна. — Ён мне не верыць, а я не веру гэтым двум пастаяльцам. Калі пан хоча працягваць сваё падарожжа ў ботах, то няхай іх пакладзе пад галаву і спіць.

Ён так сказаў і пайшоў прэч.

***

Жаць пачыналі з малітвай. Потым шэптам прасілі Спешку-Спарышку абдарыць спорам у працы, каб лёгка жалася. Жанчыны бралі калоссе ў сцёртыя далоні, зразалі і клалі ў снапы. Дзяўчаты жалі моўчкі, не разгінаючы спіны, а жанчыны час ад часу зачыналі песню. Тужлівая, яна ляцела далёка над полем, ды толькі хутка абрывалася. Мужыкі ж слухалі іх і бурчалі: "Як на могілкі ідзяце". Дзядзька Антось, не вытрымаўшы, гаркнуў, што грошы заплоціць, абы маўчалі. Сказаўшы тое, адразу пашкадаваў, перахапіўшы позірк жонкі.

Тыдзень таму ніхто не верыў, што будзе так горача, бо дажджы ішлі амаль кожны дзень. Цяпер жа спякота стаяла нясцерпная, і жнеі часта падыходзілі да барылкі з вадой. Маладуха Марта бегала больш за ўсіх, але не спатоліць смагу, а да калыскі з малым. Дзіця пакутавала ад спякоты, раўло, як не ў сабе, і гэтым раздражняла ўсіх. Бедная Марта не ведала, што рабіць. Яна прытуляла яго да грудзей, люляла і гушкала, але малое не сунімалася. Каб жаць пачалі на тыдзень раней, быў бы яе Ягорка жытнікам.

Жалі штодзень ад усходу сонца і да змяркання. Не прыйсці ж было нельга, бо гайдукі, прыстаўленыя, каб назіраць за працай, добра выконвалі ўсе даручэнні пана Незабытоўскага. Нават за невялікую правіну ці затрымку ў ход ішоў бізун. А праз два тыдні панскія палі былі пустыя. Мужыкі звезлі снапы, і толькі "барада" на межах, абвязаная стракатымі стужкамі, нагадвала пра тое, што не так даўно тут каласілася жыта.

Дзяўчатам жа свая радасць. Шукаюць у жыце падвойны колас і варожаць на замужжа. Рабілі і па-іншаму. Зажынаючы апошні сноп, яго не звязалі, а пакінулі для варажбы. Дзеўкі падбягалі з бакоў і хапалі кожная сабе па жмені аўса. Сабраўшыся, яны глядзелі, у каго зерня болей, тая і выйдзе за багатага жаніха. Пасля прыйшла чарга сярпоў. З віскам і рогатам дзяўчаты бралі ў рукі і кідалі за сябе, а потым кружыліся вакол Дануты, чый серп упаў бліжэй за ўсіх, — знак таго, што яна першая гэтай восенню замуж пойдзе.

Старыя бабы тым часам пачалі раіцца, каму надзець дажыначны вянок.

З гурта дзяўчат яны часцей пазіралі на трох: Улляну, Галінку Панасаву і Дануту. Бабы спрачаліся, старая Войцеха злавалася, нават крычала, а ёй не хацелі саступаць. Яна была падобна на вялікую чмяліху сярод іншых жанчын, усё жужжала і бурчэла, пакуль, нарэшце, на тое пагадзіліся. Войцеха адразу ажывілася, заміргала маленькімі вачыма і расплылася ў задаволенай усмешцы. Жанчыны паклікалі Улляну і адзелі ёй на галаву вянок, у які прыгожа былі ўплецены кветкі і стужкі. Апошні сноп жыта дзяўчаты таксама аздобілі кветкамі, потым надзелі спадніцу, завязалі паверх каласоў хустку і з песнямі панеслі на панскі двор.

Па дарозе Войцеха настаўляла Улляну: — Ты ж глядзі, каб усё добра было. Усміхайся пану і яго жонцы.

Улляна кіўнула, а старая раптам нахілілася і шапнула:

— Яшчэ кажуць, што паніч малады прыехаў, ён у пранцузаў вучыўся. Можа, таксама выйдзе, дык не стой, як слуп, сама ж ведаеш. Будзь з ім ласкавая, бо і выбралі цябе таму, што не будзеш стаяць з адкрытым зевам, калі пан ці пані чаго запытаюць.

Пад гукі дажыначных песень жнеі ішлі па гасцінцу:

Прачыста маці ішла зажынаці

У чыстае поле з пшоным пірагом.

З пшоным пірагом, з залатым сярпом.

У левай руцэ пшоны піражок,

У правай руцэ залаты сярпок:

Я раз разну — я сноп нажну,

Я і два разну — я капу нажну!

Сноп ад снапа — на валовішча,

Капа ад капы — паўтараста крокаў!

Меншы святочкі носяць снапочкі,

Святы Ганны бабкі стаўляюць,

Святы Барыс бабкі злічае...

Так дайшлі да агароджы. Далей пачынаўся парк, у сэрцы якога стаяў маёнтак. Тут жанчыны змоўклі і ішлі няўпэўнена і асцярожна. Высокія ўязныя брамы абвіў павой, і сваім таўшчэзным ствалом злучыў не горш за жалезныя пруты агароджы. За брамамі пачынаўся брукаваны чырвоным каменем шлях, які вёў да самага маёнтка праз алею са стройных ліп і вязаў. Яны стаялі на невялікай адлегласці, каб не зацяняць дагледжаныя кусты руж паабапал.

Жней сустрэлі самі гаспадары ў акружэнні дваровых людзей. Пан Незабытоўскі з жонкай і дзецьмі чакалі на ганку маёнтка. Данута глядзела на пані Марыю і дзівілася яе прыгажосці. Залацістыя валасы былі ўплецены ў складаную прычоску, якая ёй вельмі пасавала. Адзета пані была па апошняй модзе, у якую зусім нядаўна ўвайшла рагоўка — спадніца з палатна, да якой падшываліся тры абручы з кітовага вуса. Іх дазвалялася насіць толькі шляхцянкам. Абручы тыя не былі круглыя, як на бочцы, але прыплюшчаныя, падоўжаныя — накшталт авальнай ванны. Пані апранула спачатку падшытую спадніцу, пасля рагоўку, а на тую ўжо была ўсцягнута сукенка блакітнага колеру з залацістай вышыўкай. Такога ж колеру былі і шаўковыя чаравічкі, упрыгожаныя спражкамі і вышыўкай. Яна трымала на руках маленькага Станіслава, а побач з імі стаяла гувернантка і лагодна ўсміхалася, калі выхаванец, як маленькі француз, вымаўляў завучаныя чужыя словы.

Пан Міхал не ўхваляў змен, якія адбываліся не толькі ў фасонах адзення і прычоскі, а і ў палітыцы дзяржавы. Гэта можна было заўважыць па яго знешнім выглядзе, дзе быў падкрэслены сармацкі дух. Кароткі суконны кунтуш з шасцю вялікімі гузамі ў форме пладоў глогу быў падпярэзаны слуцкім поясам і апрануты паверх пунсовага жупана, на якім пад шыяй блішчэлі срэбныя гузікі з дробненькімі рубінамі, асаджанымі па баках. Галава пана была старанна выгалена, і пакінуты толькі чуб, але затое аж да плячэй звісалі доўгія вусы. Незабытоўскі трымаўся годна, з гонарам. Часам ён паглядаў на дзяцей, падміргваў ім і ўсміхаўся. Было бачна, што яго весяліў сялянскі звычай.

Усе кропачкі маці ўвабрала ў сябе маленькая Людовіка. Такія ж бліскучыя малахіты вачэй, золата валасоў у доўгай касе, пераплеценай стужкамі і аздобленай шаўковымі кветкамі, сціплы позірк. Дзяўчынка стаяла побач у жоўценькай сукенцы і не адрывала вачэй ад Улляны і вянка.

Альберт быў падобны да бацькі. Толькі колер валасоў — русы ў пана Міхала і бялявы ў сына — быў адзіным адрозненнем паміж імі. Альберт быў гожым, але ўся прыгажосць знікала, калі ўважліва зазірнуць у вочы: нахабны і пусты погляд быў накіраваны ў бок Улляны.

Старая Войцеха заўважыла гэта і штурхнула ціхенька Агату:

— Бач ты, а нашыя дзяўчаты не горшыя за пранцузкіх! Паніч з Улляны вачэй не зводзіць!

Тая кіўнула ў знак згоды і дадала шэптам:

— Калі б Улляна была панскай дачкой, то ад шляхцюкоў адбою не было б.

— Ну, не за таго яе матку аддалі: сям’я не бедная была, а ўсё да гэтага Марціна хілілася.

— Дык цяпер жа добра жывуць, у гаспадара залатыя рукі.

— Калі б за панскага гайдука пайшла, што таксама залёты строіў, то бліжэй да паноў была б. А цяпер што?

— Кахаюць адно аднаго.

— Ат, — Войцеха махнула рукой.

У гэты момант пані Марыя паклікала дзяўчат. Яны абступілі гаспадыню і пачалі вадзіць карагод. Пані кружылася разам з імі і спявала. Музыкі стараліся: гудзела дудка, ёй падыгрывалі жалейка і трашчоткі, звонка пелі дзяўчаты. Пан Міхал не хаваў свайго здзіўлення, смяяўся і плёскаў у далоні, а малая Людовіка падбегла да маці і закружылася разам з ёй. Яе падхапілі пад рукі жнейкі і павялі ў карагод. Калі ж пані стамілася і спынілася, дзяўчаты скончылі танчыць. Улляна падышла і адзела ёй на галаву свой вянок, а пану аддалі "бараду". Г аспадыня пачала раздаваць жнейкам пернікі. Маленькая Людовіка стаяла каля маці, пасля нарэшце падышла і папрасіла:

— Падары і мне вянок.

Пані Марыя ўсміхнулася і перадала Улляне свой вянок, які тая адзела на галоўку дзяўчынцы.

— Maman, peut-elle rester chez nous comme une domestique? — папрасіла яна ў матулі.

Жанчына падумала крыху і адказала:

— Il me semble, que oui, mais veux-tu vraiment qu’elle reste dans notre domaine? Tu as une gouvernante deja.

— Oui, mais elle m’apprend le franfais, cette fille jouera avec moi. Elle m’apprendra a tresser une couronne si belle qu’elle a sur sa tete.

Пані Марыя зірнула на мужа. Ён кіўнуў, і тады жанчына звярнулася да Улляны:

— Застанешся ў маёнтку.

Людовіка запляскала ў далоні і абняла маці, узрадаваўшыся, што ў яе з’явілася новая цацка. Улляна разгублена агледзелася і пабялела. Халопы схілілі галовы і маўчалі. Хто ж будзе пярэчыць панскаму загаду? Але ніхто і не заўважыў, як нядобрым бляскам загарэліся вочы Альберта.

***

Ад попелу Паўночнай вайны Менск доўга не маглі адмыць цёплыя дажджы, якія лілі свае слёзы над спустошаным і разбураным горадам. Эпідэмія чумы, ці чорнай смерці (так клялі яе ў кожным доме), скасіла ў першым дзесяцігоддзі так, што вуліцы былі пустыя. І ажываць горад пачаў у другой палове стагоддзя: прыкметна адбудаваўся і пашыраў свае межы за кошт забудовы ўскраін у напрамку трактаў, якія ішлі на Вільню і Барысаў. З тых напрамкаў сцягваліся выгнаныя адтуль вайной гандляры ды халопы, якіх гарадское паветра рабіла свабоднымі ад паноў і арандатараў.

Так прайшло амаль паўстагоддзя, і на вуліцах зноў замітусіліся людзі. На рынкавай плошчы быў чутны крык гандляроў: колькасць "душ" рамеснікаў ужо пераваліла за тысячу, тым больш, што сярод іх не ўлічваліся прамыслоўцы, да якіх належалі мяснікі, вінакуры, півавары, медавары, рыбаловы, фурманы і іншыя. Уся гэтая брація складала добрую палову, калі і не большасць, агульнага ліку ўсіх жыхароў.

Менскія купцы вялі буйны гандаль і далёка за межамі горада. Астатнія мяшчане займаліся дробным гандлем. Ім належалі невялікія крамы ў дамах, рознага тыпу лаўках, хоць для шмат каго такі гандаль быў дадатковым заняткам да гаспадаркі. Большасць жыхароў, як і раней, мелі агароды, сады і нават трымалі свойскую жывёлу.

Для ўсіх жыхароў горада важнае значэнне мелі два кірмашы, якія праводзіліся штогод. На летні кірмаш з’язджаліся ў асноўным сяляне са збожжам, быдлам, вясковым сукном, хлебам, драўляным і гліняным посудам, а таксама прыганялі коней. За адзін дзень плошча напаўнялася народам, гулам, крыкамі, але на наступную раніцу ўсё знікала, быццам нічога і не было. Мясцовыя гаспадыні не шкадавалі грошай на соль, алей і селядцы, што гандляры прывозілі ў вялікай колькасці і мелі неблагі прыбытак. Мужчынская ж палова біла рэкорды, скупаючы тытунь, жывіцу і дзёгаць. Вывозілі ж воск, мёд, шчацінне і мясцовае футра, а менскія купцы закупалі лён, пяньку, зерне, лясныя матэрыялы і рагожы, адначасова змяніўшы напрамак вывазу. Шляхі ў Вільню, Гродна, Крулявец і Гданьск ажылі, і на іх заварушыліся, як мурашы, людзі. І ў дзень, і ў ночы там рыпелі колы шматлікіх фурманак на шырокіх гасцінцах.

Зусім па-іншаму адбывалася вясной. На гэты кантрактовы кірмаш прыязджала шляхта не толькі з усяго Вялікага Княства, але і з Украіны. Яны заключалі кантракты на продаж, здавалі ў заклад ці арандавалі зямлю. І гэты кірмаш прымаў гасцей тут аж на працягу некалькіх тыдняў.

Феліцыян спыніў каня і агледзеўся. Стракаты натоўп мільгаў перад вачыма, навокал мітусіліся людзі, крычалі гандляры і купцы. Офенберг спешыўся і пакрочыў да палаца Завішы. Хоць цяпер яго шлях ляжаў да Нясвіжа, дзе яны павінны былі сустрэцца з Якавам, паніч вырашыў наведаць старога сябра. Той даўно запрашаў да сябе.

Завіша быў добрым сябрам іх сям’і і вельмі гасцінным чалавекам. Часам, канечне, яна пераходзіла межы. Аднойчы ён нават загадаў схаваць каня Офенберга, калі дазнаўся, што той мае намер вяртацца ў Рэчыцу. Феліцыян тады б затрымаўся надоўга, калі б не дзядзька.

— Госць у дом — Бог у дом! — вітаў гаспадар, які сам выйшаў насустрач госцю.

Феліцыян сціснуў яго ў абдымках.

— Служба, братка.

— Ох, ну і схапіў жа! Мядзвежыя абдымкі. А, можа, гэта я ўжо стары? Што новага раскажаш?

— Здаецца, як было, то і засталося.

— А ў нас учора вядзьмарку судзілі. Цёмныя людзі, але што з іх возьмеш? Калі з-за "чараў" здараецца шкода, духоўныя суды прылічваюць тое да крымінальнага злачынства. Падасць ім які дурань пратэстацыю з пералікам зробленых чараўніцамі шкод, і пачынаецца катаванне.

— Г эта калі віну не прызнае?

— Так. Бачыў калі-небудзь такі працэс?

— Не. Я чуў, дарэчы, што яны не плачуць.

— Дурное. Лічыцца, быццам чараўніца не можа выціснуць з сябе слёз. А калі дзеўка проста напужалася да смерці? Я сам не выціснуў бы і слязінкі! У Княстве хоць не спальваюць, як у Кароне.

— Думаеце, што суд вады, які бядачка праходзіць, лепшы? Кажуць, справядлівая вада не прыме саўдзельніцу д’ябла, і вядзьмачка некаторы час не будзе тануць нібыта з-за таго, што павінна быць лёгкай, каб магла на мятле лётаць на Лысую гару. А іх жа завязваюць так, што некаторы час на вадзе змогуць утрымацца. Правую руку з левай нагой і наадварот. Атрымоўваецца накшталт чоўна. Калі на аборцы асцярожна спусціць на ваду, то.

— Не нашай галаве аб гэтым балець, — абарваў яго Завіша. — Пан Бог дапаможа невінаватым, а нас могуць яшчэ і асудзіць...

Феліцыян прамаўчаў і падышоў да стала, дзе былі раскіданы паперы.

— Тут і чорт ногі зламае!

— Ат, то быў заняты справамі! Вось ты на свежую галаву скажы. Як напісаць: "пан брат" ці "прыяцель"?

— "Пан брат" пішацца толькі нашаму брату, а вось "прыяцель" — якому мешчаніну ці купцу. Гэта значыць, не яснавяльможным. У Княстве толькі які Радзівіл ці Сапега можа дазволіць сабе нават да пана напісаць "прыяцель", але тое яны.

— Не кажы! Ды тут такая справа. Учора яшчэ пісаў да аднаго "мой ласкавы", а сёння "братку", бо той раптам з плебея яснавяльможным стаў.

Феліцыян кіўнуў:

— Сказаў, як звязаў! Такі ўжо час. Давялося некалі чуць пра Багуслава Радзівіла? Дык той, маючы да будучага маршалка Трыбунала, але не ведаючы, хто будзе выбраны, паслаў агента з двума лістамі. Адзін з братэрскім тытулам, другі — з прыяцельскім. Наказаў жа так: "Глядзі! Калі хто роўны мне будзе, ці з каралём звязаны, то аддасі першы канверт. Калі паніч які — то таму і другога хопіць!"

— Бач ты! Выкруціўся, гад печаны!

— Я і не здзівіўся. Зараз наогул — шляхціц без тытулу, як сабака без хваста.

— А то не! Нават сыноў саноўнікаў вітаюць па званню бацькі, а ўнукі не грэбуюць тытуламі дзядоў!

— Хамы! Тыя іх у бітве здабывалі, а тут нейкі вісус для ўласнай пыхі. Цяпер за грошы, прычым і не такія вялікія, не толькі тытул стольніка, падчашага ці падстоліча, але і мечніка са скарбнікам набыць можна. Давай, братку, лепш пра што больш прыемнае пагаворым.

— Маеш рацыю. Мне вось хутка адзін татарын павінен кабылку прывесці!

— Парода?

— Ахалтэкінская.

— Ух! Шыкуеш!

— Але. З блакітнымі вачыма, далікатная, ды рэзвая. А тэмперамент — агонь! Калі ўбачыў яе, то адразу думкай каб купіць загарэўся.

— Гавораць, імчаць яны хутчэй за сокала.

— Праўда. А яшчэ верныя, як сабакі.

Завіша задаволена ўсміхнуўся.

— Дарэчы, добра, што загаварыў пра сокалаў. Хачу падарыць табе, сябра, дрэмлюга.

— Шчодры падарунак, браце.

— Для цябе нічога не шкада. Пайшлі, пакажу табе яго, ды адначасова паглядзіш збраёўню.

Ён падхапіў Офенберга пад руку і павёў у наступны пакой.

***

Над бездапаможнай зямлёй схілілася залітае чырвонаю юхаю неба. Стомленае сонца вісела над лесам. Яго косы з вялікай неахвотай падалі на ссохлую траву, верхаліны дрэў і адлюстроўваліся ў брудна-жоўтым шкле рачной плыні. З ёй перашэптваўся чарот, а пасля абвяшчаў усе таямніцы наваколлю, на што раззлаваныя хвалі круцілі віры, але не паспявалі адпомсціць і разбіваліся аб бераг пенай.

На лузе паміж лесам і рачулкай ляжаў юнак. Недалёка скуб траву конь і стрыг вушамі, нецярпліва пазіраючы час ад часу на гаспадара, але чалавек, паяднаўшыся духам з прыродай, не звяртаў ні на што ўвагі. Рукі Офенберга былі раскінуты ў бакі, спіна адчувала мяккую траву, а пальцы ног, вызваленыя ад скураных ботаў, казытаў вецер. Слабасць разлілася па ўсім яго целе, але праз некаторы час адпусціла.

Над ім плылі кліны гусей, самотна кірхалі і знікалі ў далячыні. "Не сядзіцца ім нешта, — падумаў ён. — Навошта так рана? Здраднікі! Маглі б застацца яшчэ крыху". Феліцыян паспрабаваў падняцца, але не змог і паваліўся на траву, згубіўшы прытомнасць.

Прачнуўся ён ад праніклівых павеваў ветру. Цемра авалодала наваколлем, а чорныя хмары вірыліся на небасхіле. Неба падзялілася на дзве паловы: чырвоную і чорна-шэрую, і першай імкліва меншала. Вецер падымаў пыл, кідаўся ў розныя бакі і выў. Да яго падышоў Парбус, вільнуў хвастом і пачаў лізаць твар.

— Добра, Парбус, рушым.

Праз якую гадзіну яны пад’ехалі да Нясвіжа, і Феліцыян цяпер стрымліваў рысака, шукаючы сярод камянічак карчму. Праехаўшы колькі, ён нарэшце ўбачыў адну, саскочыў і пачаў грукаць у дзверы.

Адчынілі не адразу. Карчмар стаяў з каганцом у руках і лыпаў вачыма, чакаючы, што скажа шляхціц.

— Чаго стаіш?! — гаркнуў Феліцыян. — Дай прайсці! Чаму так рана зачыняеш?

— То ж у такое надвор’е ніхто і не прыйдзе, — пачаў апраўдвацца бядак.

— Скажы жонцы, каб ставіла на стол.

— Адзін я.

— То сам.

Гаспадар знік, а паніч усеўся на лаву і стаў чакаць. Праз некалькі хвілін ён прыцёг бутлю медавухі і вяндліну. Шляхціц задаволена рохкнуў і накінуўся на паедак. Карчмар паглядзеў на яго, пасля некуды выйшаў і вярнуўся з боханам хлеба і кіўбасамі. Офенберг кінуў кавалак мяса сабаку і паглядзеў на гаспадара.

— Напаі майго каня і дай яму аўса.

— Ужо зрабіў.

— Ух, шухрай! — здзівіўся шляхціц.

— Люблю, каб быў парадак, — адказаў карчмар.

— Як тваё імя?

— Пётр.

— А гаспадыня дзе?

— Памерла. Тры зімы мінула.

— Дык жа чаго кукуеш? Узяў бы сабе маладуху.

— Не хачу. Чорт з гэтымі бабамі! І без іх дрэнна, а з імі яшчэ горш.

Шляхціц засмяяўся і зноў запытаў:

— Што мне раскажаш пра Радзівіла?

Пётр насцярожана зірнуў на яго.

— О, мой пане, ён цяпер у Альбе.

— А гэта далёка адсюль?

— Няўжо паночак не ведае Альбу? Адкуль жа ты такі? Там уся банда сядзіць цяпер.

— Не прыедуць сюды?

— Хто ведае? То знікаюць, то з’яўляюцца нечакана. Нап’юцца гарэлкі, а пасля людзей пужаюць, на конях па палях гойсаюць і пасевы топчуць.

Раптам у дзверы нехта загрукаў, і Пётр пайшоў, каб адчыніць. У карчму ўварваўся п’яны мешчанін і, схапіўшы гаспадара, прыставіў да шыі нож.

— Грошы давай і медавухі.

Пётр аж самлеў і не мог паварушыць языком. Злыдзень абвёў поглядам пакой і заўважыў Феліцыяна. Той трымаў падрыхтаванай крамянёвую стрэльбу і глядзеў на яго. Гэта спужала апошняга. Ён папяціўся да выхаду, прыкрываючы сябе карчмаром, штурхнуў ногой дзверы і выскачыў на двор. Пётр, не да канца зразумеўшы яшчэ, што здарылася, утаропіўся на паніча. Той схаваў зброю і працягваў вячэру, быццам нічога і не было.

— Весела тут у цябе. І часта так госці заходзяць?

— Здараецца.

Феліцыян глянуў на Пятра і ўсміхнуўся:

— На, выпі сам. Ну і выгляд маеш!

Карчмар прысеў на падлогу і хлебануў медавухі.

— Дзякую. Не забудуся на такі ўчынак, яснавяльможны пане.

— А што ты мне зробіш? Медавухай напоіш?

— І медавухай. Я просты карчмар, не роўня пану, але ўсё можа стацца, ясна­вяльможны. Адбудзеш, пане, ноч тут, а раніцай ужо едзь да Радзівіла.

Калі на наступны дзень пачало світаць, шляхціц выехаў у кірунку Альбы. Трапіўшы туды, напачатку ён не мог прыйсці ў сябе ад пачуцця захаплення. Феліцыян чуў пра такую задумку Радзівілаў, дакладней, Сіроткі. Па яго волі гэты кавалак балота працай халопаў змаглі ператварыць у часцінку нябёсаў на зямлі, праклаўшы сетку каналаў і адбудаваўшы палацы. Кожны з рода стараўся ўнесці штосьці сваё, і Альба прыгажэла з кожным годам: разрастаўся парк са шматлікімі алеямі і павялічвалася колькасць палацаў і альтанак.

Спакваля сцежка давяла да самага сэрца парка. Першы ў гэтым годзе снег, які выпаў гэтай ноччу, прыемна шарбуцеў пад нагамі. У гэтым зацішным месцы, якое атачалі ставы, узвышаўся палац. Офенберг агледзеўся, але навокал нікога не было відаць. Тады ён вырашыў усё ж зайсці ўнутр і пакрочыў да ўваходу.

Дзіўны роспіс сцен здзівіў яго. Тут усё было ў цёмных фарбах. Нехта спрабаваў накіраваць чалавечую душу, якая трапляла сюды, на развітанне са светам і імкненне да злучэння з вечнасцю. Сцены ўпрыгожвалі малюнкі на рэлігійную тэму. Мэбля была прызначана менавіта для адпачынку. Тут паўсюль панавала забыццё і спакой. Феліцыян крочыў далей і спыніўся ў цэнтральным пакоі, дзе каля каміна ў мяккім крэсле нехта сядзеў. Чалавек альбо не пачуў крокаў, альбо на такую дробязь, у параўнанні з дасягнутай нірванай, ён проста не хацеў звяртаць увагі. Шляхціц павярнуўся, каб выйсці, калі раптам пачуў глыбокі выдых. Чалавек заварушыўся і голасна сказаў:

— Пачакай.

Феліцыян застыў.

— Падыдзі сюды, пане каханку.

Феліцыян наблізіўся і стаў з боку каміна. Перад ім сядзеў не хто іншы, як сам Пане Каханку. Магнат працёр вочы і ўтаропіўся ў госця, робячы для сябе нейкія заўвагі. Ён аглядаў шляхціца з ног да галавы і пры гэтым шкроб за вухам.

— Хто ты?

— Феліцыян Офенберг.

Пане Каханку пайшоў па розум і праз некаторы час зноў загаварыў.

— Чуў пра твайго дзядзьку. Г эта ён быў у хаўрусе з Сапегамі падчас вайны са шведамі?

— Так, толькі чаму вашамосць узгадвае тое, што быллём парасло?

— Праўду кажаш, забудземся на гэта. Адкажы лепш, ці падабаецца тут?

— Вельмі. Як трапіў, то адразу падалося, што ў рай завітаў. Прыгожа ў Альбе, спакойна.

— Г эта цяпер спакойна, — усміхнуўся Радзівіл. — А ведаеш, дзе мы знаходзімся?

Госць адмоўна матнуў галавой.

— Гэта Эрміторыум — палац для адпачынку і паяднання з вечнасцю. Адзін з першых будынкаў, які загадаў закласці мой дзядзька пасля падарожжа ў Гішпанію. А што, мы не бяднейшыя за каралёў! Можам сабе такое дазволіць!

У гэты момант яго распірала пыха, і Радзівіл цяпер здаваўся іншым. Куды толькі падзеліся былыя заспакаенне і рахманасць.

— Сам кароль пазбягае да мяне ездзіць, бо яму сорамна за сваю галечу ў параўнанні з намі! Што такое гаспадарская скарбніца супраць прыбыткаў з маіх маёнткаў! Калі захачу — зраўняю з зямлёй гэтыя палацы, адбудую новыя і не збяднею!

Апошнія яго словы былі прыглушаны тупатам. У пакой убег натоўп шляхты. Не адну пару жалезных лапцяў стаптаў чорт, каб сабраць такую кампанію. Яны кінуліся ў ногі свайму гаспадару.

— Браце, мы прыйшлі па цябе. Годзе быць у самоце і роспачы. Жыццё ж адно, дык нашто сябе гноіць жыўцом?

Радзівіл зарагатаў. Ён ускочыў, падняў руку і зароў:

— У Кансісторыю!

— У Кансісторыю, — рэхам паўтарыў звярыны гул.

Пане Каханку паблажліва ўсміхнуўся і, падхапіўшы Феліцыяна пад руку, павёў з палаца. За імі паплялася іншая шляхта.

— Дык ты не сказаў, пане каханку, якая справа прывяла да мяне.

— Павітаць цябе прыехаў, князь.

— Добра, добра, пане каханку, — мармытаў Радзівіл. — Можа, хочаш у войска наша запісацца?

— Іншая справа ёсць. Хацеў бы з таварышам маім пабачыцца, які тут ужо некалькі месяцаў служыць.

— Хто ж гэта?

— Якаў Няміра, яснавяльможны пане.

Радзівіл паціснуў плячыма.

— Добра, я нікому не замінаю. Толькі пакінеш нас не раней чым праз тыдзень. Такая мая воля. За гэты час агледзься, а тады мо і застанешся. Дужа мне пан спадабаўся. Паболей бы ў войску такіх жаўнераў мець.

Ён павярнуўся і крыкнуў:

— Чулі, браткі? Загадваю шанаваць яго і крыўды не чыніць! А хто не паслухаецца — будзе мець справу з самім Радзівілам!

Паны выкрыкнулі:

— Віват, Пане Каханку! Віват, Радзівілы!

— То добра, — кіўнуў той і звярнуўся да Феліцыяна. — А цяпер можаш пашукаць свайго таварыша.

Ён вызваліў руку шляхціца і пайшоў далей, а за ім пацёгся гурт з гучнымі выкрыкамі і праслаўленнямі.

Другі палац значна адрозніваўся ад таго, дзе яны не так даўно былі. Па праўдзе, ён быў поўнай супрацьлегласцю. Тут паўсюль стаяў гоман, чуліся крыкі і п’яная лаянка. У адным куце шляхта гуляла ў карты, у другім — таньчылі. Некалькі шляхцюкоў паселі вакол бочкі, а адзін нават асядлаў яе і, назюзюкаўшыся, голасна спяваў. Наўкол ціснула на вушы страляніна, рогат, віск жанчын, чаго Офенберг не любіў. Ён агледзеўся і заўважыў знаёмы капялюш. За сталом у кампаніі маладых шляхцюкоў сядзеў яго таварыш.

— Якаў!

— Братка! Ці ж гэта ты?! Адкуль?

— А як жа! — усміхнуўся Феліцыян, — павінен жа я ведаць, як сябра маецца. А то ж сам не з’яўляешся. Як паехаў ад мяне, так і знік! Ганьба!

— Выбачай, то ж зусім закруціўся. Шаноўнае панства, — звярнуўся ён да кампаніі, — то мой братка, лепш і не скажаш. — Пётр Феліцыян Офенберг. За яго і ў агонь пайшоў бы!

— Віват! — п’янымі галасамі закрычалі паны.

— Няхай пан вып’е з намі!

— Сядай, Офенберг!

— Не, я забяру ў вас майго брата, — умяшаўся Якаў. — Шмат чаго трэба сказаць. Ды і агледзець тутэйшыя мясціны не перашкодзіць.

— Пакідаеш нас?

— Не, браткі, яшчэ прыйду, каб нагнаць вас з келіхам.

— Тады вяртайся хутчэй. А пасіліш?

— А то не! Хіба толькі віно можа скончыцца.

— Ды не, у Радзівіла віно не скончыцца нават тады, калі пачнём ліць у рэкі.

Яны выйшлі ў парк. Якаў скурчыўся ад холаду і паглядзеў на Феліцыяна.

— Мелі ўчора забаву. Пад вечар Радзівіл загадаў запрэгчы сані на першы снег і прынесці парася ў мяху. Сабраліся ўсе, паселі і паехалі па лясным гасцінцы. Парсюк вішчыць, а на гэты віскат ваўкі за намі бягуць! Во гэта была ўцеха! Вазнічы ледзь са страху не памёр, каб іх, гэтых дурных мужыкоў! Адзін нейкі паніч, праўда, скінуўся з возу, ды піць менш трэба было. Шкада, што ўжо не зможа паслухаць такой рады, бо ваўкі пасля за намі і не гналіся. Каб яго — сапсаваў забаву!

Ён шпурнуў ботам каменьчык і сплюнуў.

— Я маю намер застацца тут, — пачаў ён, — але ў Радзівіла могуць служыць людзі толькі са старажытнага роду. Ты сам разумееш, што я не магу гэтым пахваліцца. Мой род не такі старажытны, але верна служыў сваім каралям і Айчыне!

Ён захлынаўся ад гневу.

— Мяне не прынялі, і ўсё праз Пяшкевіча. Г эта ён адмовіў, а патрэбна поўная згода ўсіх... Тут чыя сіла, таго і праўда. Гной сабачы!

— І што будзеш рабіць?

— Выклікаў яго на дуэль. Адклалі, праўда, на заўтрашні дзень, бо сёння ноччу вяртаемся ў Нясвіж.

— Пасля такой п’янкі ты і ружжо не зможаш трымаць, не тое што пацэліць!

— Змагу. Гэта абраза!

— Я іду з табой!

— Добра. Буду цябе чакаць. А цяпер мне нешта блага, адвядзі спачываць.

Ён сапраўды ледзь трымаўся на нагах. Феліцыян, у якога сэрца балела за сябра, падхапіў яго і пацёг на сабе назад у палац.

* * *

Раніцай Офенберг крочыў па парку і ўглядаўся ў твары антычных фігур. Ён дурэў: падыходзіў бліжэй і доўга стаяў, спрабуючы адгадаць іх настрой. Сонца свяціла ярка, але зусім не грэла. Здавалася, што гэтае белае кола стала такім жа халодным, як і тонкі лёд на лужынах. Пажоўклая брудная трава дзе-нідзе выбівалася з-пад снегу. На ім ляжала і лісце, якое яшчэ не паспела зусім абляцець з дрэў з-за ранняй зімы. Да дуэлі Якава было яшчэ далёка, таму шляхціч вырашыў забіць час, шпацыруючы. Ноччу быў пераезд у Нясвіж, таму цяпер не мог заснуць. Сябра ён не будзіў, хоць шкадаваў, бо патрэбна было б і таму дурню правеяць п’яную галаву перад тым, як пачне страляцца. Калі ж адыходзіў, загадаў слузе паведаміць, калі пан Няміра прачнецца, і цяпер быў спакойны, што не прапусціць той час.

Сцюдзёнае паветра рэзала глотку, але Феліцыян дыхаў ім да болю ў галаве, спрабуючы адагнаць дурныя думкі. Калі паніч звярнуў увагу на далягляд, то ўбачыў, што да яго нехта бяжыць. Феліцыян дадаў кроку і пайшоў напярэймы. Але гэта быў радзівілаўскі служка, які, калі наблізіўся, кінуўся ў ногі і забалабоніў:

— Ягамосць жадае бачыць пана!

— Пан Караль?

— Так. Загадаў не марудзіць і ісці.

Феліцыян заваждаўся, і служка зноў паваліўся на калені.

— Паночку, ён жа раззлуецца, а мяне засякуць бізуном. Няхай паніч сходзіць.

— А што, твой гаспадар не ў гуморы?

— Лютуе! Посуд са снеданнем скінуў на падлогу, сабачку свайго любімага з пакою выпендзіў, кухара на стайні загадаў пакараць.

— Здарылася нешта?

— Сон дрэнны прысніў... Схадзі, паночку, можа з табой супакоіцца. Толькі вашумосць бачыць жадае.

Феліцыян з неахвотай пакрочыў за халопам. Калі яны падышлі да пакояў Радзівіла, вушы скруціла ад лаянкі, якой гаспадар частаваў служку. Словы ён казаў па-халопску, з пенай на вуснах, не баючыся, што могуць пачуць іншыя госці.

— Дык як жа ты, лайна, так умудрыўся?! Я ж казаў толькі пастрашыць!

— Пане...

— Каб ты здох, гніда! Дзе цяпер такога кухара знайду? Маўчыш? Ці можа сам будзеш смажаных паўлінаў гатаваць?

— Пане, то не мая правіна.

— А чыя?

— Дык ён на яго накінуўся!

— Хто? — Радзівіл нервова засмяяўся. — Кухар на мядзведзя?

— А не... Я...

— Ты?

Пане Каханку губляў над сабой кантроль. Служка жа ўвесь скурчыўся, прыгнуўся, бы ўрос у зямлю і ад перапуду не мог сказаць ані слова. Радзівіл хацеў быў яшчэ нешта крыкнуць, але, паглядзеўшы на небараку, махнуў рукой і загадаў сваім гайдукам:

— Кіньце да таго мядзведзя. Калі ўратуецца — Бог яго беражэ, а не — сам вінаваты.

Служка паваліўся непрытомны на падлогу, а гайдукі пацягнулі яго пад рукі на двор. Радзівіл павесялеў і абвёў вачыма залу. Калі ён заўважыў Офенберга, то задаволена ўсміхнуўся і пакрочыў насустрач.

— Браце! Ты ж не супраць, што паслаў па цябе? Угледзеў, што бадзяешся па маім парку, і вырашыў — нядрэнна б было скампанавацца. Не спіцца мне нешта. Зусім жахі змарылі, няма паратунку. Ды не пра гэта будзем гаварыць... Раскажы, ці падабаецца табе палац?

Феліцыян кіўнуў.

— Багата тут. Пастараўся, ты, князь.

Пане Каханку, відавочна, задаволіў такі адказ. Ён накруціў вус на палец і смачна крэкнуў.

— То вып’ем, братка. За Радзівілаў! За Айчыну!

— Як за такое не выпіць?

Радзівіл павярнуўся і клікнуў служак:

— Віна нам! Самага лепшага!

За дзвярыма замітусіліся, пасля пачуліся крокі і праз хвіліну ў пакой некалькі служак укацілі бочку віна.

— Вып’ем, пане каханку. Жыццё адно, дык нашто ж яго псаваць пошукам цноты? Гавары, за што будзем піць.

Феліцыян узяў келіх, панюхаў і адчуў, як адразу пацякла слінка. Віно, сапраўды, было адно з лепшых.

— Вып’ем за наша гаспадарства, каб слава пра яго ішла, як і ў ранейшыя часы, а народ жыў пры сваіх вольнасцях. Sto lat!

— Sto lat!

Яны выпілі, і князь зноў напоўніў келіхі.

— Ты прыйшоўся мне даспадобы. Хачу паказаць пану палац.

З гэтымі словамі Радзівіл жэстам загадаў ісці за сабой.

Такая раскоша была толькі ў палацах каралёў. Шляхціц ішоў следам і ад захаплення не мог вымавіць і слова. У спальных каралеўскіх пакоях стаялі драўляныя канапы, зэдлі, абітыя зялёным атласам з вышыўкай. Вісела карціна "Зняволенне Еўропы Юпітэрам", люстра з дзвюх пласцін у рамах разной працы з пазалочанымі перлінамі. У каралеўскім кабінеціку абіўка была ўжо з кармазавай адамашкі з залатымі пазуменцікамі вакол. Фіранкі такой жа адамашкі, падшытыя крашанінай, нехта неахайна завесіў, таму тут быў паўзмрок. У аўдыенцыяльным пакоі ў сцяне стаяў камінчык з белага мармуру. Два крэслы з парэнчамі разной працы, столік чырвонага дрэва на чатырох ножках, апраўленых у медзь, два столікі, выклееныя залатым сукном, і крэслы, вышываныя шоўкам рознымі кветкамі, усё было часткай аднаго інтэр’ера. Выходзячы з гэтага пакоя ў залу, пры самых дзвярах Радзівіл спыніўся і паглядзеўшы на левы бок у самы кут, паказаў на гадзіннік. Ён быў нябеснага колеру, лакіраваны золатам з надпісам на цыферблаце: "spilen, schlagen stiler".

— Іграць, біць цішэй, — пераклаў гаспадар і пайшоў далей.

У зале ўсе сцены былі пакрыты абіўкай шпалернай працы з гісторыі войнаў і перамог князёў. На стале ляжаў вялікі дыван, былі расстаўлены паўсюль два дзясяткі крэслаў лахваўскага вырабу, вышытых кармазынавым аксамітам. Адтуль яны трапілі ў пярэдні пакой, а далей яшчэ ў тры. Чацвёртай была зала, сцены якой былі абабітыя кармазынавым плісам. Тут Радзівіл упаў на старую вялізную драўляную канапу, абітую ўверсе пазалочаным палатном, і задаволена ўсміхнуўся, зірнуўшы на госця.

— На другі паверх не павяду! — выдаў ён. — Стаміўся! Заўтра прыйдзеш — пакажу альбо служку свайму загадаю.

Князь разлёгся на канапе і дадаў:

— Цяпер можаш ісці ў парк, а я тут пасплю. Нікому не гавары, дзе я. Можа, так хоць адпачну ад іх. Зрэб’е!

Офенберг пачаў спускацца па прыступках і раптам прыгадаў, што павінен быць зараз разам з Якавам. Унутры ад той думкі пахаладзела, і сілы на момант пакінулі яго.

Феліцыян пабег да месца сустрэчы, але зразумеў, што ўжо позна. З таго боку пачуўся стрэл. Дым не даваў разгледзець нічога, а калі рассеяўся, то шляхціц не мог стрымаць крык:

— Якаў!

Сябра імгненне стаяў нерухома, пасля ногі падкасіліся, і ён паваліўся на зямлю. Феліцыян падбег і схіліўся над ім. Твар Якава пакрыўся кропелькамі поту, ён пабялеў, а вочы ўтрапеніліся ў блакітны небасхіл.

— Мабыць, паміраю, браце, — захрыпеў юнак.

— Ды не, — шаптаў Феліцыян. — І не думай. Паваляешся трохі ў ложку і зноў гоцаць будзеш.

Якаў крыва ўсміхнуўся:

— Хлусіш. Скажаш бацьку, быццам я сам не захацеў вяртацца.

Феліцыян заскрыгатаў зубамі:

— Я адпомшчу!

— І не думай. Яго раздавіць цяжка. Калісь прыйдзе мароз і на крапіву, а вось душу помстай не супакоіш. Ты лепш... — яму было цяжка дыхаць, — ... сына ... Якавам. І выхавай так, каб быў не такі, як я.

Шляхціц глыбока ўдыхнуў паветра, і галава з залацістымі пасмамі валасоў схілілася на калені сябра. Феліцыян закрычаў, падняўся з зямлі і ўбачыў Пяшкевіча, які разгублена пазіраў на яго.

— Ты! — Офенберг намацаў стрэльбу і крок за крокам пачаў набліжацца да спуджанага паніча.

Грымнуў стрэл, і поле зацягнула дымам. Феліцыян ляжаў на халоднай зямлі і адчуваў млявасць па ўсім целе. У левым баку, амаль там, дзе калацілася сэрца, балюча пякло, быццам нехта прыклаў да скуры гарачае вуголле. "Няўжо паміраю?" — падумаў ён. Так хацелася ўстаць і пайсці далей, адпомсціць за сябра, але вочы засцілаў туман. Панічу на момант здалося, што ён ляжыць у жытнім полі. Перад вачамі з’явілася Зуліся, схілілася над ім і ўсміхнулася. "Зноў твая варажба, красуня. Уратуй мяне, чараўніца", — падумаў шляхціч.

Частка ІІ

***

Халодная падлога касцёла здавалася Катажыне кавалкам лёду, які скаваў цяпер Дняпро. За ноч падмёрз бруд, і яго белай коўдрай накрыў нечаканы снег, які, быццам пёркі з крылаў анёлаў, павольна падаў на вузкія вуліцы і дахі дамоў. Ён хутка мусіў растаць, бо так звычайна здаралася на Асяніны, калі на некалькі дзён зямля прыбіралася ў свой святочны ўбор, а пасля зноў пачыналі ліць дажджы.

На вуліцы каля адчыненых дзвярэй кружыліся сняжынкі, і самыя неасцярожныя, што неспадзёўкі заляталі ўнутр, падалі на падлогу, але не таялі. У касцёле, акрамя дзяўчыны, нікога не было, і паветра яшчэ не паспела сагрэцца. Катажына стаяла на каленях перад Дзевай Марыяй і шаптала малітву. Прасіла за бацьку, мачаху і маленькага брата, а яшчэ за Феліцыяна і Якава, каб вярнуліся жывымі.

Катажына ўпершыню сустрэла іх на гэтай плошчы каля касцёла. Хлопцы ведалі адзін аднаго з маленства: Якаў з дазволу бацькі нярэдка прыязджаў да сябра, а Феліцыян гасцяваў у яго. Пан Няміра часцей адпраўляў сына аднаго. Ён не любіў ездзіць у горад, аддаваў перавагу вясковай ідыліі. Пан не зносіў, як ён гаварыў, "сапсаванага гарадскога жыцця", пагардліва ставячыся да рамеснікаў і гандляроў. Першым, з кім пазнаёмілася дзяўчына, быў Якаў Тады яна якраз вярталася з касцё­ла, калі ў фурманкі, што праязджала міма, адляцела кола. Адтуль вываліўся танклявы, з рабаціннем на кірпатым носе хлопец. Ён спачатку разгубіўся, а пасля выцягнуў кола і пачаў біць яго нагамі. Катажына не ўтрымалася і пырснула са смеху.

— Калі б вы былі мужчынам, шаноўная спадарыня, — прамармытаў ён, прытрымліваючы прывязаную да пояса шаблю, — то я не дараваў бы гэткай абразы.

Дзяўчына перастала смяяцца і адказала:

— А вы ўявіце, што я — мужчына, толькі ў спадніцы.

Яна агледзелася і заўважыла дзве палкі каля сцяны суседняй крамы. Дзяўчына ўзяла адну, а другую прапанавала хлопцу:

— Пакажыце, чаго варты ваш гонар, шаноўны!

— Якаў Няміра, — пакланіўся хлопец. — Сапраўдны пан, спадарыня, б’ецца на шаблях ці страляецца на пісталетах.

Ён зірнуў яшчэ раз на Катажыну і пачырванеў:

— Ды і не магу я з вамі біцца: мужчыны не носяць спадніц.

Панначка раззлавалася:

— Можаш і будзеш!

З гэтымі словамі дзяўчына моцна стукнула яго па нагах.

— Нападай!

Якаў сціснуў ад болю зубы, але не крануўся з месца. Катажына здзівілася і зноў замахнулася, каб ударыць мяккацелага шляхціца, толькі нехта ззаду схапіў палку і вырваў з рук. Калі яна павярнулася, то ўбачыла яшчэ аднаго шляхціца. Яго чорныя, як вугаль, вочы разглядвалі дзівачку. Погляд быў цяжкі.

— Што, мяне таксама ўдарыш? — спытаў ён.

— Ён не павінен быць такім! Заўсёды трэба ўмець адказваць за крыўду, а то астатнія не будуць цябе паважаць!

— Хто табе гэта сказаў?

Дзяўчына не адказала і вырвала кій у яго з рук.

— Абараняйся!

— У чым я перад табой вінаваты?

— Абараняйся!

— Не буду, — спакойна адказаў Феліцыян. — Ты зможаш ударыць чалавека без зброі?

З гэтымі словамі ён павярнуўся спінай.

— Бі.

Катажыну гэта абразіла. Яна нейкі час стаяла нерухома, а пасля шпурнула палку і пайшла прэч. Сябры паглядзелі адзін на аднаго і пабеглі яе даганяць. З таго часу і крочылі па жыцці разам... Толькі цяпер, калі яны пасталелі, дзяўчына пачала прыкмячаць, што ставіцца да маладога Офенберга не як да названага брата, а кахае яго. Як заўсёды, малілася за абодвух у час іх вандровак, але найперш чакала Феліцыяна і хвалявалася за яго. Таму і цяпер, укленчыўшы перад укрыжаваннем, прасіла аберагчы каханага.

Касцёл быў напоўнены сонечным святлом. Катажына знарок заўсёды прыходзіла тады, калі было яшчэ няшмат парафіян, большасць з якіх з’яўлялася не толькі дзеля малітвы. Яна не любіла няшчырага пошапту вуснаў, вачэй, якія шукалі ў людскім натоўпе ці то каханкаў, ці то вышэйшых асоб, каб лісліва ім усміхнуцца. Не ўсе хадзілі ў касцёл, каб размаўляць з Божым Сынам і прасіць дапамогі ў Найяснейшай Панны. Такія маліліся апантана, але для выгляду. Фанатыкі ж даходзілі нават да лютасці: біліся галовамі аб падлогу, абменьваліся аплявухамі або гасілі агаркі свечак аб уласнае цела.

Аднойчы яна бачыла пана, пра якога гаварылі, што ён забіў у п’яным шаленстве сына. Той замольваў свой грэх, хвошчучы сябе папругай, да канца якой былі прымацаваны кавалкі цвікоў. Цела даўно было раздзёрта да крыві, а няшчасны ўсё біў сябе і нікога блізка не падпускаў. Прыходзіла ў касцёл жанчына з "прыспаным" немаўляткам на руках. Босая, у адным рубішчы, яна доўга малілася, крычала і білася аб халодную падлогу. Дзікія людзі, дзікі час...

Выйшаўшы з касцёла, Катажына крочыла па вуліцы і дзівілася на першы снег, што падаў на брукаваную плошчу. Звычайна ў гарадах Рэчы Паспалітай брукаваліся галоўныя дарогі і гандлёвыя плошчы, і Рэчыца не была выключэннем.

З першай паловы шаснаццатага стагоддзя горад быў моцнай крэпасцю, да якой нельга было падступіцца праз вышыню берагоў Сожа. Разам з Оршай, Старым Быхавам, Магілёвам, Шкловам і Рагачовам Рэчыца ўваходзіла ў памежную сістэму абароны на Дняпры. На жаль, акрамя гонару, наступствам таго былі доўгія аблогі і разруха ў выпадку чарговай грызні з расейцамі. Першапачатковым ядром Рэчыцы было ўмацаванне, размешчанае на беразе Дняпра і аддзеленае ад астатняй часткі горада глыбокім ровам. Праз яго былі перакінуты два масты да невялікай фартэцыі, дзе заўсёды ставілі варту і ноччу рабілі абавязковы абход. Яе пяць шматгранных вежаў, як сцвярджалі віцебскія купцы, нагадвалі "круглікі" іх гарадскіх замкаў, але тутэйшыя мяшчане адмоўна круцілі галовамі і апантана пачыналі даводзіць адваротнае. Ашыйнікам вакол цэнтральнай часткі Рэчыцы цягнулася рыса абарончых збудаванняў. Там размяшчаліся царква, гандлёвая плошча, кляштар і дамы заможных жыхароў. Камянічкі шляхты і купцоў чаргаваліся з халупамі небагатых мяшчан, а крытае саломай жытло рамеснікаў і чэлядзі нічым не адрознівалася ад сялянскіх халуп. Частка жыхароў трымала і быдла, мела зямлю за межамі горада, што нада­вала некаторым вуліцам выгляд вясковых.

Катажына мінула карчму, хату цырульніка з вывешанай мядніцай, затым прайшла яшчэ некалькі хат і апынулася каля камянічкі. Дзяўчына паднялася на ганак, адчыніла дзверы і накіравалася па доўгім калідоры, які злучаў усе пакоі. Кабінецік, куды яна ўвайшла, быў невялікі, але светлы і ўтульны. Мэбля там была расстаўлена такім чынам, каб у гаспадыні ўсё было пад рукой. Каля вакна стаяў столік, а па баках — крэслы. Шафа для кніг у чалавечы рост, лакіраваная кітайскай алеяй, знаходзілася ў куце. Каля яе на сцяне вісеў партрэт шляхцянкі, якая была апранута па модзе, што адышла гадоў дваццаць таму. На ёй была доўгая, да каленяў, белая камізэлька з фальбонамі і вузкімі рукавамі, карсаж са шнуроўкай з чорнымі стужкамі крыж-накрыж. На галаве — высокі каптурык паверх вогненна-рудых валасоў, а на нагах чорныя чаравікі са спражкамі на высокіх чырвоных абцасах. У руках жанчына трымала белыя лілеі, і такі ж букет жывых кветак стаяў на маленькім століку пад партрэтам.

На дварэ ўжо пачало цямнець, і святло ад полымя свечак, што стаялі ў прыгожым падсвечніку сярод выплаўленых залатых руж, адбівалася чароўным бляскам на рудых косах дзяўчыны. Катажына скінула з плячэй хустку, апусцілася каля люстэрка на зэдлік, абцягнуты конскім воласам. З люстэрка на яе глядзела дзяўчына, чые няправільныя, але выразныя рысы твару прыцягвалі ўвагу. Вусны малінавага колеру вабілі, ды толькі строгі позірк яе зялёных вачэй перасцерагаў, што калючыя шыпы ў малінніка. Катажына дастала грабеньчык з куфэрка. Ён быў зроблены з косткі, і майстар узорам ад першага да апошняга зубчыка працягнуў нітачку чорнага плюшчу з кветкамі чырвонай лілеі. Дзяўчына распляла валасы і пачала расчэсваць іх. Раптам дзверы зарыпелі, і прасунулася галава служкі.

— Да вас панна Багдана.

— Добра, Глэся, зараз спушчуся. А хаця... няхай адразу ідзе сюды.

Глэся кіўнула і збіралася ісці, але Катажына гукнула яе:

— Глэся...

— Чаго?

— Не "чаго", а "слухаю"!

— Слухаю, панна.

— Прынясі сюды тую тканіну, што мы купілі ўчора ў краме.

— Угу.

— Глэся!

— Слухаю, панна!

Дзверы зачыніліся, і яна пачула павольную хаду служкі, а праз некаторы час у пакой увайшла дзяўчына.

***

Знешне яна нагадвала ляльку: невысокага росту, з кароценькімі пухленькімі ручкамі і круглым тварам, абсыпаны рабаціннем носік. Але было ў агульным вобразе паненкі нешта няўлоўнае, што згладжвала першае ўражанне дзіцячай абыякавасці. Магчыма, бляск вялікіх шэрых вачэй, у якіх танчылі ў шалёным карагодзе гарэзлівыя агеньчыкі. Дзяўчына нецерпяліва крывіла вусны і чакала, пакуль сяброўка выкажа сваё меркаванне наконт яе новай сукенкі.

— Падабаецца? — не вытрымала яна. — Ну, чаму нічога не гаворыш? Табе першай паказваю.

Катажына пакруціла галавой. Яна перахапіла погляд Глэсі, якая так і хацела ляпнуць: "Колькі б качка ні мудрылася, а лебедзем не будзе". Панна звяла бровы, і Глэся зразумела, што дорага ёй абыдзецца прымаўка, калі не стрымае язычок.

— Не, не падабаецца.

— Я рада, што ты так сказала.

Катажына кінула на яе здзіўлены позірк.

— Праўда?

Багдана грацыёзна прайшла ўздоўж пакоя, спынілася каля люстэрка і павярнулася на абцасах аксамітных чаравічак.

— Я ведала, што менавіта гэтак і адкажаш.

Шляхцянка, асцярожна прытрымліваючы пышныя складкі сукенкі, уселася на зэдлік і зноў прамуркатала:

— Значыць, добрая сукенка. Я была ўпэўнена, што табе не спадабаецца.

Раптам яна схамянулася:

— Не пакрыўдзілася?

— Не.

Багдана адмоўна пакруціла галавой, прымружыла вочы і засмяялася:

— Але ўсё ж крыўдуеш.

— Не звяртай увагі.

— Вось гэта я і хацела пачуць.

Катажына здзіўлена падняла вочы. Па выглядзе сяброўкі яна зразумела, што тая і не думала жартаваць.

— Значыць, табе не будзе непрыемна, калі скажу, што яна занадта адкрытая?

— Дык жа не ў касцёл збіраюся!

Яна закаціла вочкі і ўтаропілася ў акно, але вусны не змаглі стрымаць усмешкі, якую не хацела паказваць.

— Едзеш на баль?

— Так. Сам пан Жывіцкі прыехаў, каб выказаць прыхільнасць. Бацька запэўніў, што наша фамілія абавязкова з’явіцца. Затым паабяцаў панам Збрацэвічу і Звяхоўскаму.

Катажына ўсміхнулася.

— Пры думцы пра баль у цябе вочы пачынаюць гарэць і шчокі пунсавеюць.

Багдана апусціла павекі і прашчабятала:

— Гараць! А як інакш? Я б на цябе паглядзела, калі б ты даведалася, хто там будзе!

Катажына абыякава паціснула плячамі.

— Станіслаў Жывіцкі. Ён толькі прыехаў з Венецыі і, напэўна, не праміне магчымасці павесяліцца.

— Якая ты злосная! Гэта ж Станіслаў! Божа, Станіслаў!

Яна падскочыла з крэсла, абняла рукамі плечы і закружылася пасярод пакою.

— Апроч цябе, за ім яшчэ палюе з дзясятак паненак са сваімі матухнамі, якія мараць выдаць дачок за такога багатага жаніха, — пакпіла яна. — На жаль, гэты жаночы ліслівец акрамя "Bardzo przyjemnie, droga panna-jaskotka" nic nie wie!

Багдана надзьмулася.

— А што, можа, зманіла? Вось чаму ў нядзелю на балі ў Войнаў пана Якава пакрыўдзіла?

— Ат, дурасць! Ну, што яшчэ не так зрабіла? Нават з маёнткам і халопамі ён не будзе лепшым кандыдатам для мяне.

— Адкуль ведаеш? Чорны мак, ды смачны, белая рэдзька, ды горкая.

— Не патрэбны і ўсё! Ды... — яна супынілася, — мой бацька ўсё роўна бізуном выдасць за таго, каго сам выбера. Тут ужо як ні круці...

Яна ўздыхнула і прысела.

— Ах, каб пан Станіслаў прапанаваў збегчы з ім хоць за мора, то не стала б і думаць — паляцела б! Але ж не ўсе тыя жэняцца, што любяць і кахаюць. Вось скажы, якія чары патрэбны, каб сэрца ператварылася ў лёд? І птушцы адной нудна, а ты ні на каго і не глядзіш, нікому не ўсміхаешся, танчыш рэдка. Не пашанцуе твайму нарачонаму. Дарэчы, хоць што-небудзь пра яго ведаеш?

— Бацька з маці ўчора гаварылі пра гэта.

— Чаму ж маўчала? Ну, расказвай! Хто такі?

Катажына паціснула плячыма.

— Яшчэ не ведаю. Нас пакажуць адно аднаму на балі ў пана Жывіцкага. Дамову такую нашы дзяды заключылі, а бацькі павінны выканаць.

Тым часам дзверы зноў адчыніліся, і ў пакой прасунула галаву Глэся.

— Панна, — звярнулася яна да Катажыны, — там краўчыха прыходзіла. Тканіну і новыя ўзоры прынесла.

— Скажы, каб не чакала: заўтра сама да яе заеду. А табе, Глэся, колькі разоў гаварыла, каб стукала, перш чым уваходзіць!

Глэся прамаўчала.

— Панна шмат чаго гаворыць, — ціхенька буркнула яна, але гаспадыня і госця пачулі.

— Хамка! — выкрыкнула Багдана. — Табе трэба язык адарваць, каб менш рот адкрывала! Глядзі, а то паскарджуся пану, і ён загадае цябе розгамі пакараць ды адашле на кухню!

Глэся пабялела і спужана пачала лапатаць:

— Панначка, залаценькая, пашкадуй! Я больш слова благога не скажу! Панначка даражэнькая...

Яна павалілася ў ногі шляхцянкам.

— Глэся! — не вытрымала Катажына. — Зараз жа падыміся і змоўкні!

Глэся падскочыла і апусціла вочы.

— Адпусці краўчыху і прынясі мне нарэшце маю сукенку!Служка кіўнула і, шморгаючы носікам, выбегла з пакоя. Яна вярнулася з вялікім пакункам і нават не паглядзела на шляхцянак. Калі яго разгарнулі, Багдана вохкнула.

— Прыгожая, — уздыхнула яна. — Вось чаму табе мая не спадабалася. З чыіх накідаў краўчыха рабіла?

— З маіх.

— Прыдумаеш і мне што-небудзь?

Катажына ўсміхнулася і кіўнула ў знак згоды.

— Апрані! Я хачу паглядзець. Глэся, ідзі дапамажы гаспадыні.

Сукенка сапраўды была вельмі прыгожая. Не было ніводнай лішняй дэталі, і ўсё, што прысутнічала, — ад самай маленькай складачкі да вышыўкі — нада­вала яшчэ большага хараства. Багдана стаяла і не верыла вачам, быццам перад ёй была не Катажына. Светла-шэры колер са срэбным адлівам да прыполу пераходзіў ад святлейшага да больш цёмнага, і складвалася ўражанне, бы яна ўздымаецца па-над зямлёй. Уся ўвага канцэнтравалася на дзіўным, нават незвычайным спалучэнні колеру сукенкі і бляску шыкоўных рудых валасоў, якія былі акуратна сабраны ўверсе і адкрывалі доўгую белую шыю. Плечы агаляліся зусім трошкі, тонкі стан ахапіў чорны гарсэцік, вышыты срэбнымі ніткамі. Драбнюткія кветкі руж перапляталіся з галінкамі язміну, што слаўся па баках плаўнымі стужкамі. Гэтыя кветкі распускаліся, квітнелі і закрывалі бутоны, калі даходзілі да шва паміж гарсэтам і спадніцай. Багдана стаяла ў захапленні, а Глэся ж круцілася каля гаспадыні і вохкала.

— Ой, панначка, а верасок і ў цяньку зацвітае. Калі б я была вашым бацькам, то адразу такую павяла б пад вянец. Час вам жонкай нечай стаць.

— Што ты такое гаворыш, Глэся! — засаромелася Катажына.

— Праўду кажу, панначка, — не саступала служка. — Над вамі душа нечая лётае, якая маці сабе шукае. Значыць, у дзіцё хутка ператворыцца, а яно без мужа не бывае.

— Бывае, — хіхікнула Багдана.

— Але не ў маёй панначкі, — запярэчыла служка.

Багдана абурылася:

— Брашы, ды не кусай!

Яна павярнулася да Катажыны і пакрыўджана сказала:

— Заседзелася я ў цябе. Час ужо дадому збірацца. Сёння з Рэчыцы ад’язджаеш?

— Так.

— Тады ўбачымся ў Жывіцкіх.

Яна абняла сяброўку і выйшла з пакоя.

***

Па дарозе Катажына загадала вазніцы звярнуць да маёнтка Офенберга, які знаходзіўся якраз недалёка ад гасцінца. Дзяўчына асцярожна паднялася па прыступках на ганак і пастукала ў дзверы. За яе спінай стаяла Глэся і дрыжэла ад холаду. Ім адчыніла служка і запрасіла да гаспадыні, якая грэлася каля пячуркі. Тая вельмі ўзрадавалася госці, абняла яе і сама правяла да пакояў гаспадара.

— Госць у дом, Бог у дом, — паўтарала пані Тэафілія.

Калі Катажына зайшла ў кабінет, стары Офенберг аж крэкнуў ад неспадзёўкі. Ён ляжаў на жываце ў ложку і вохкаў, бо лекар ставіў яму на плечы і карак п’явак.

— Дачушка! Ці ж гэта ты? Зусім забылася на старога дурня, не наведваеш. Падыдзі бліжэй, а то мне самому ўжо моцы не стае, нават крывапусканне не дапамагае. Толькі вось ад гэтай поскудзі на нейкі час робіцца лепш. Хутка, мусіць, у вырай...

Ён змоўк, але праз момант загаварыў зноў.

— Што за справа прывяла цябе сюды? Сядай, калі не цураешся, — і паказаў на крэсла каля ложка. — Распавядай.

Катажына прысела і з пяшчотай паглядзела на яго.

— Я прыйшла развітацца, дзядзька.

— Няўжо так хутка з’язджаеце?

— У бацькі з’явіліся неадкладныя справы, ды і Марціна трэба наведаць.

— Гэты вісус у езуіцкім калегіуме ў Пінску навучаецца?

— Так, толькі бацька забраць яго адтуль хоча.

— Самадур! Кідаецца ад аднаго да другога, а дзіця пакутуе. Няхай бы за дачкой глядзеў, а то без мужа яшчэ! Тое нядобра для такой маладой і прыгожай, — сказаў ён і зірнуў на шляхцянку.

Тая засаромелася і схіліла галаву.

— Не прымушайце мяне гэта слухаць, дзядзька.

Офенберг паківаў галавой.

— Ох, доня, хацеў жа, каб ты маёй сыновай была. Ды, напэўна, лёс іншы. Ат, добрай жонкай будзеш!

— Дзядзька!

Дзяўчына апусціла вочы.

— Я буду добрай жонкай для добрага мужа.

Сцяпан пасур’ёзнеў, задумаўся, але нічога на гэта не адказаў а перавёў гаворку:

— Дык надоўга едзеце?

— Так, бацька ўжо выехаў з мачахай.

— Каб яго качкі стапталі! І не зайшоў наведаць перад ад’ездам!

— Дык жа не мог, трэба было хутка збірацца, — пачала апраўдвацца дзяўчына. — Вы, дзядзька, да нас прыязджайце на баль.

Стары ўздыхнуў.

— Выбачай, але сама бачыш — косткі не данясуць. Дарэчы, ведаў, што прыедзеш. Нешта мне ў апошні час сны сняцца праўдзівыя...

Лекар выйшаў на некаторы час, а Катажына пагладзіла яго па сівых валасах.

— Ой, донечка, сэрца за цябе баліць... Адно ведаю, ты разумная, таму стрываеш. Трэба было табе нарадзіцца хлопцам. Розумам Пан Бог цябе не абдзяліў, годнасцю ды мудрасцю, урэшце, таксама.

— А розум і мудрасць...

— Ведаю, што хочаш сказаць, — перапыніў шляхціц. — Не, донечка, гэта крыху розныя рэчы, прычым я, пры магчымасці, выбраў бы апошняе. Навука вочы адчыняе, ды не кожнаму разумнаму добра жывецца.

Ён замаўчаў і зірнуў на лекара, які зноў увайшоў.

— Праўду гавару, пане лекар?

— Залатыя словы, яснавяльможны. А цяпер, я прашу прабачэння ў паненкі няхай нас пакіне. Тое не для яе вочак.

Катажына выйшла з камянічкі і накіравалася да вазка.

— Змёрз, Яшка? — запыталася яна ў вазніцы.

— Калі добрая панна паабяцае, што загадае наліць па прыездзе... — пачаў здалёку ён.

— Можаш нават не працягваць! Добра, рушай!

— Слухаю, панна, — Яшка тузануў лейцамі, і сані крануліся. — Пайшлі!

Тоненькі белы абрус заслаў зямлю, праз які дзе-нідзе прадзёўбваўся быльняк, аблеплены снежнай церухой. На полі былі бачныя заечыя сляды і заблытаныя мышыныя сцежкі. Гасцінец хутка прывёў да лесу, дзе было ціха і светла, а лапкі ялінак і соснаў абцярушыла белая вата.

Катажына любавалася блакітным небасхілам. Калі перад вачыма ўзнік малады Офенберг, сэрца балюча зашчымела. Ён смяяўся разам з ёй і трымаў за руку, а коні імчалі па гасцінцы і неслі іх удалячынь... Прачнулася яна ад таго, што сані, наехаўшы на купіну, ледзь не перакуліліся.

— Даруйце, пані, не заўважыў, — пачаў апраўдвацца Яшка.

Яна кіўнула і адвярнулася, шкадуючы, што ўжо не можа заснуць.

Калі яны прыехалі ў бацькоўскі маёнтак, брамы былі адчынены, бо гасцей там чакалі даўно. Як толькі сані завярнулі на прасторны двор, туды збеглася дворня і заяўкалі сабакі. Катажына саскочыла на зямлю і пакрочыла да ганка. Увайшоўшы ў бацькоўскі кабінет, панна заўсміхалася. Пан Юзаф сядзеў за сталом, падпёршы сківіцу рукой і драмаў. Дзяўчына падышла бліжэй і пацалавала яго ў лоб, ад чаго бацька адразу прачнуўся.

— Касюнечка! Не думаў, што так хутка вернешся. Як даехала, доню? Здарожылася?

— Змерзла трошкі.

— Тады паразмаўляем з табой пасля. Зараз адпачні, а я паклічу цябе.

Панна ўважліва паглядзела на бацьку, той аж сумеўся ад яе позірку.

— Размова будзе пра вену і будучы баль?

Пан Юзаф кіўнуў.

— Ад цябе нічога нельга схаваць. Можа, гэта і добра. Мне будзе прасцей табе растлумачыць, а табе лягчэй зрабіць тое, што загадаю. Ад гэтага залежыць годнасць нашай фаміліі, Катажына.

Дзяўчына кіўнула і выйшла з пакоя.

***

Васілька не ведаў, куды дзець сябе ад крыўды. Карцела што-небудзь раструшчыць, зламаць і гэтым адвесці душу. Ён схапіў чыгунок, бразнуў ім аб падлогу і шпурнуў нагой у кут. Пасля агледзеўся, каб яшчэ што знайсці, і ўбачыў сякеру. Хлопец вылаяўся і выбег на двор. Добра, што котка, якая круцілася пад нагамі, імгненна ўсё зразумела і схавалася за печ, а то не пашанцавала б ёй тады. Гавораць жа, што трэба ката за хвост укусіць, каб злосць прайшла. Злаваў жа Васілька не столькі на дзеда, колькі на сябе. Што казаць — дурань чубаты! Чаго чорт цягнуў за язык? А дзед такога не даруе — вось і перапала па рагах. Ды і каб сам быў вінаваты, а то ж Жданец... Каб яго скруціла!

Ашалелы, ён выскачыў з хаты і адчуў непрыемную прахалоду. Ступіўшы некалькі крокаў, хлопец ледзь не паслізнуўся. Выратавала тое, што паспеў ухапіцца за кустоўе, якое нарасло тут улетку. "Добра, што не ссек", — падумаў і, скурчыўшыся ад холаду, агледзеўся. Погляд спыніўся на пуні, дзе ў мяккім сене, мабыць, было ўтульна. Ён падышоў бліжэй і пачаў караскацца па драбінах. Пуня была запоўнена на трэць, таму туды можна было залезці і добра паспаць. Хлопец кульнуўся праз галаву, пасля чаго апынуўся каля бакавой сценкі. Пахла пылам і палыном. Каля ўваходу сена было аблеплена ільдзінкамі, таму Васілька папоўз углыб, каб зарыцца ў мякіну і заснуць.

Пакуль поўз, сена скалола калені, і Васілька пачаў шкадаваць, што пацёгся сюды. Раптам хлопец насцярожыўся, бо ў куце нешта заварушылася. Але, падумаўшы на котку, ён злосна прыкрыкнуў:

— А ну адсюль! Ідзі лепш у хляве на мышэй палюй!

Але шоргат не сціхаў. Васілька хацеў быў праверыць, што там за звер, як раптам заўважыў дзве постаці. Адначасова адчуў, як ззаду нехта наскочыў і паспрабаваў збіць з ног. Невядомы быў аднаго росту з ім і такі ж танклявы, таму ў яго нічога не атрымалася. Тады на дапамогу прыйшоў яшчэ адзін. Разам яны адужалі небараку.

— Пусціце, чэрці! — толькі і паспеў крыкнуць. — Каб вас!

Яго крыўдзе не было меры, калі злодзеі запхалі яму ў рот яшчэ і пук сена з бруднай анучай. Затым хлопцу звязалі рукі ды, што самае крыўднае, уселіся на спіну, каб не дрыгаўся. Гэта было апошняй кропляй. Васілька ашалеў і пачаў выбівацца, спрабуючы іх з сябе скінуць. Гэта прыйшлося не даспадобы тым, і меншы ўрэзаў хлопцу.

— Ляжы, шэльма, — зашыпеў ён.

У Васількі пацямнела ўваччу, і хлопец на нейкі момант нават страціў прытомнасць. Цяпер чужакі пачалі спрачацца паміж сабой.

— Ты што робіш? Навошта так?

— Не падабаецца?

— Не.

— А жыць хочаш?

— Я б таксама біўся ва ўласнай пуні.

— Дык жа ён... — пачаў апраўдвацца той.

— Змоўч!

У той момант з цемені пачуўся тоненькі галасок:

— Адпусціце яго.

Бугай памякчэў.

— Пусцім, Іванка, але на золку, калі сыдзем самі.

— А зараз?

— Зараз нельга, бо раскажа пра нас.

— Я хачу сам пра тое спытаць. Падвядзіце.

Хлопцы вагаліся.

— Дзед Мітрафан, што рабіць? — запытаў адзін з іх у чалавека, які стаяў у цемры побач з малым.

— А ты не чуў? Рабі, што Іванка кажа.

Той паслухаў і падвёў малога бліжэй да Васількі, які паспеў ачомацца і разглядваў з надзеяй малечу. Вочы хлопчыка былі завязаны ручніком, а твар быў без крывінкі, з тоненькімі вуснамі і ўпалымі шчочкамі. Як кволая сцяблінка, ён, здавалася, хістаўся нават ад чалавечага подыху. Хлопчык прысеў і асцярожна дакрануўся тоненькімі ручкамі да твару Васількі, абмацаўшы кожную ямачку з барады і да самых бялявых віхураў.

Хлопцу зрабілася ніякавата. Шкадоба перамагла крыўду і злосць.

— Ты ж не скажаш пра нас? — запытаў Іванка.

Васілька мукнуў і адмоўна пакруціў галавой. На гэта малы засмяяўся танюсень кім званочкам.

— Развяжыце яго.

Бэйбусы стаялі нерухома.

— Развяжыце! Ён не раскажа, — зноў паўтарыў Іванка.

Тыя паслухаліся, выцягнулі кляп і вызвалілі рукі. Хлопец цяжка ўздыхнуў і пацёр самлелыя рукі.

— Толькі не ўздумай дурыкі кідаць, — папярэдзіў яго адзін.

— Ды ну цябе! — кінуў Васілька.

— Гавару адзін раз!

— А што калі і не? Заб’еш?

— Сваё атрымаеш з гакам.

— Зноў удвух на аднаго? Харобрыя хлопцы! Хто ж вас так у Масковіі біцца навучыў?

— Скуль ведаеш, што мы адтуль?

— А ці ж не чутна? Лапочаце неяк па-іншаму, ды і груба.

— Можа, голас асіп? — засмяяўся меншы. — Я сюсюкаць не люблю і не ўмею.

— Дурное кажаш.

Васіль памаўчаў і зноў спытаў:

— Доўга ішлі? Адкуль?

— З Ноўгарада.

— Багата. А зараз куды ногі павядуць?

Хлопцы пераглянуліся.

— То ўжо не твая справа. Пытаеш зашмат. Галава адна, а языкоў дзесяць. Лепш бы прынёс чаго паесці.

— Не, нельга яго адпускаць, — запярэчыў старэйшы.

— Трэба, бо непакоіцца будуць, ды і Іванка дзень нічога не браў у рот. Няхай ён з гэтага слова возьме, што языком часаць не будзе. Перад малым яму сорамна будзе, калі як...

— Я не скажу, — перапыніў яго Васіль.

— Вернешся?

— Угу.

— Глядзі!

Хлопец вылез з дзіркі, па драбінах спусціўся і патупаў дахаты. Не было нават і думкі, каб расказаць пра тых, хто цяпер хаваўся ў пуні. Ён дайшоў да ганка, ціхенька прыўзняў клямку і зазірнуў у сенцы. Там нікога не было. Схапіў гладышку з малаком, якая стаяла на слончыку, агледзеўся і захапіў скібу хлеба, паклаў яе ў падол разам з цыбуляй. Пачуўшы раптам, што нехта ідзе, хлопец выскачыў на двор і пакандыбаў да пуні. Там пачаў асцярожна лезці па драбінах, прытрымліваючы падол світкі зубамі, бо ў адной руцэ была гладышка, а другой чапляўся за парэнчы.

Калі наверсе пачулі яго крахтанне, то кінуліся дапамагаць.

— Ух, як пахне! Пякуць жа ў гэтым краі хлеб!

Яны пачалі дзяліць лусту, пакуль Іванка піў малако. Разламаўшы на чатыры кавалкі, хлопцы ўзялі сабе меншыя, а малечы падсунулі большы.

— Дзед Мітрафан, бяры хлеб, — сказаў старэйшы.

Дзед павярнуўся да іх і сказаў:

— Мой аддайце Іванку.

— Дык яго пакармілі, а ты, дзед, ужо другі дзень не ясі нічога. Так не давядзеш нас.

— Змоўкні! — абарваў яго малодшы.

— А што я такога сказаў? — пачаў апраўдвацца той.

— Кладзіцеся абодва, заўтра падымацца з сонцам, — прыкрыкнуў на іх стары.Хлопцы паслухаліся. Яны ўлегліся воддаль, а Іванка аддаў гарлач Васілю і таксама пачаў класціся спаць. Малеча падсеў да дзеда і, скруціўшыся клубочкам, лёг каля яго. Стары прыгарнуў хлопчыка і шапнуў:

— Ну, цяпер засынай, Іван.

Пасля ён прыгадаў пра Васіля і загадаў яму.

— Беларусін, ідзі да хлопцаў. Пабудзеш з намі да раніцы, пакуль не сыдзем. Не крыўдуй — веру табе, але ж чорт можа за язык пацягнуць.

Васілька кіўнуў і бухнуўся ў сена каля бэйбусаў. Тыя незадаволена папыхцелі і адсунуліся. Васілька зноў падпоўз бліжэй, але браты і на гэты раз з буркаценнем адхінуліся ад яго. Хлопец не ўтрымаўся і зарагатаў.

— Я для вас як пракажоны.

— Ты дурань, — пакрыўдзіліся тыя.

— Дык жа дурнотай нельга заразіцца!

— А ну цябе!

Васіль зноў падцягнуўся бліжэй і шапнуў:

— А што з вашым малым?

— Іванкам?

— Ну.

— Хадзіў з вёскі ў вёску і старцаваў разам з братам. Так і знайшлі.

— А вочы?

Той матнуў галавой.

— Брат выкалупаў, каб шкадавалі людзі ды грошы давалі.

— Бог з табой! Брэшаш!

— Не бажыся дарэмна. На гэтым свеце і не такое пабачыць можна. Жывуць і людзі, і нелюдзі. Мы, як іх сустрэлі, у п’янага малечу адбілі і ўцяклі, а па дарозе сустрэлі дзеда Мітрафана. Дзіўны ён трохі, ды няхай так...

— Угу, — згадзіўся другі, — ішоў, і за ім людзі. Шмат людзей... Вёў іх, значыцца, за сабой, дык і мы пайшлі, бо назад вяртацца ўжо нельга.

— А што так?

— Беглыя. Барын наш злы, як сабака, то во і...

Яны пераглянуліся і зірнулі на дзеда з малым.

— Спі, давай, а то распытваеш. Во народ тут дзіўны: самі ўсё слухаюць, думаюць пра нешта сваё, а табе ні гу-гу. Ваўкі...

Хлопцы ўлегліся і больш не вялі гутарку, але Васілька ніяк не мог заснуць. Ён утаропіўся ў дзве фігуркі — дзеда і Іванкі. Ляжаў, добра разумеючы, што яны, хоць і не варочаюцца, але яшчэ не змружылі вочы. Хлопчык час ад часу падхопліваўся, прыслухоўваўся да дыхання старога ды зноў скручваўся ў клубочак.

— Іванка, — паклікаў дзед.

— Угу?

— Чаму не спіш?

Малы шморгнуў носам і муркнуў:

— Баюся.

— Чаго?

— Што засну тут, а прачнуся адзін.

— Дурненькі.

— А раптам знікніце? Дзед Мітрафан засмяяўся:

— Без цябе не пойдзем.

— Праўда?

— А то!

Ён супакоіўся і падлез бліжэй да старога.

— Дзеду, раскажы яшчэ раз пра той востраў, — папрасіў.

— Які?

— Ну, той, куды мы ідзём.

Дзед уздыхнуў.

— Ён вялікі.

— Большы, чым Ноўгарад?

— Не, — стары нават усміхнуўся. — Ноўгарад значна большы, чым Ветка. Розныя людзі жывуць там. Ёсць і такія, як Павал з Міхалам. Яны хоць беглыя, але нашы веткаўцы іх прымаюць. Людзі тамака добрыя, не ведаюць спакусы віна і вераць у нашага Бога.

— А як яны туды трапілі?

— Калісьці даўно іерэй Кузьма, які служыў у Маскве ў царкве ўсіх Святых, вырашыў ісці ў Старадуб’е да свайго сябра палкоўніка Гаўрылы Іванова. Разам стварылі яны паселішча каля ракі Пануроўкі. Хутка і людзі пачалі прыходзіць. Але ж мінула колькі гадоў пасля смерці цара Фёдара Аляксеевіча, і царыца Соф’я Аляксееўна загадала беглых людзей, што жылі ў старадубскіх лясах, схіляць у новую веру і вяртаць на былыя землі. Стараверы пачалі разбягацца, а святары Кузьма і Стэфан вырашылі ісці на землі суседняга княства. Яны ўзялі бліжэйшых сяброў і пасяліліся на выспе, якая называлася Ветка. Вельмі хутка тут сабралася столькі люду, што яблыку недзе было ўпасці, бо вабілі сюды чуткі пра надзейны прытулак. Купцы, рамеснікі веткаўскія вядомыя, а яшчэ больш знаныя іканапісцы з манастыра.

— Дзеду, а ты гаварыў, што палілі Ветку.

— Так. Даўно тое было. Імператрыцы надта ж не падабалася, што тут люд просты ад крыўды праўду шукае, вось і загадала свайму палкоўніку пакінуць Ветку толькі тады, калі яе ў попел ператворыць. Людзей тады на былое месца жыхарства вярталі, а самых "языкатых" у асобныя пасяленні адправілі. Епіскапа нашага, святога чалавека, Стэфанія ў Кіеў у турму кінулі, святара Іова — у Валдайскі манастыр, а Варэановія — у Пераяслаўскі. Ніхто з іх і не вярнуўся адтуль пасля: там і аддалі Богу свае чыстыя душы.

— А пра цуд раскажы, — не сунімаўся Іванка.

Хлопчык, відаць, ведаў усё, што казаў старац, але прагна слухаў і амаль не перапыняў.

— І цуд быў. Жыў ля ракі мніх-схімнік Лаўрэнцій. Калі прыйшлі жаўнеры і пачалі акружаць яго скіт, ён схаваўся пад раскідзістым дубам. Падняў тады рукі ўгору і звярнуўся з малітвай да святога Міхаіла. Святы ж пачуў яго, і здарыўся цуд: галіны дрэва апусціліся і схавалі Лаўрэнція. А ты верыш у цуды, Іванка? Іванка?

Малы спаў, скурчыўшыся. Дзед прыгарнуў хлопчыка да сябе і заплюшчыў вочы. Спакой, які напоўніў пуню, парушаў толькі свіст ветру і шоргат сена пад яго павевамі. Васілька доўга не мог прымгнуць вока. Калі заспявалі першыя пеўні, стараабрадцы заварушыліся. Першым падняўся дзед Мітрафан і пабудзіў братоў. Тыя ўзялі соннага Іванку і пачалі вылазіць з пуні, дзе ўчора, каб трапіць сюды, ададралі дошкі. "Вось поскудзь, — падумаў ён, — цяпер прыйдзецца забіваць зноў. Каб вас!" Ён заплюшчыў вочы і зрабіў выгляд, што спіць. Хлопец нават захроп. Калі ж шоргат сціх, ён счакаў яшчэ трохі і выглянуў з дзіркі. Па прыцярушаным гасцінцы рухаліся ўпоцемку чатыры постаці і праз нейкі час зусім зніклі з вачэй.

***

Старая Параска стаяла на каленях і падкладвала сушняк у полымя. Камінчык быў зграбненькі, абкладзены магілёўскай цэглай і добра абаграваў гэты пакой, адзін з самых халодных у маёнтку. Яшчэ колькі год таму, калі яе панначка толькі нарадзілася, старая папрасіла гаспадара збудаваць гэтую пячурку. Пан Матэвуш аддаў загад, але пячурку, згодна тагачаснай модзе, перарабілі ў камін. Старая толькі ўсплёснула рукамі, але нічога не сказала, бо мода — панская справа, а ёй — абы цёпла было. Яна, хоць і мела ласку ў гаспадароў, ніколі не задзірала нос перад іншымі дваровымі. Ды ўсё ж з гэтага куточка яна амаль нікуды не выходзіла, нават на кухні і людской з’яўлялася нячаста, з-за чаго там стала чужой. Часам заўважала, што хто-ніхто нават зайздросціць, а некаторыя і не любяць, на што старалася не звяртаць увагі і ўсю пяшчоту аддавала панначцы.

Малая клалася спаць. Яна кружылася ў беленькай, з тонкага лёну сукенцы і смяялася да слёз. Адштурхнуўшыся ножкамі, яна падскоквала і даставала пальчыкамі да саламянага галубка, які вісеў над яе ложкам. Галубок пагойдваўся на аборцы і ціха шабуршэў пёркамі залацістых крыльцаў пры кожным дотыку да столі. Нарэшце Людовіка здаволілася і села.

— Бабцю, — паклікала раптам старую, — чаго ён тут вісіць? Толькі пыл збірае. Можа, выкінуць?

Параска пакруціла галавой і падышла да дзяўчынкі.

— Няхай вісіць, панначка. Я гэтую цацку зачапіла, калі ты з калыскі яшчэ без мяне не вылазіла.

— Нашто?

— Каб Сон прыходзіў.

Дзяўчынка здзівілася:

— Сон? А ён без гэтай птушкі не прыйдзе?

Параска заўсміхалася.

— Не. Увечары ціхенька паляжы, можа, што пачуеш.

— То як?

— Кожны вечар да цябе Сон прылятае.

Малая шырока расплюшчыла вочы.

— Раскажы, раскажы мне, бабцю, — пачала прасіць і пахлопала далонькай па коўдры. — Садзіся. Які ён, мой Сон?

Параска прысела і пачала распавядаць.

— Сон галубком прылятае, чапляецца лапкамі за парэнчы і крыльцамі цябе накрывае. Я ж тады сяджу і не рухаюся, каб не спужаць.

— Я яго магу бачыць?

— Не. Але калі раптам цёпленька стане, быццам маці лашчыць, то ведай — гэта Сон. Ты спіш, а птах пільнуе, каб розныя жахі ўначы не прыходзілі.

— І мой саламяны такі?

— То як жа, панначка.

— Тады няхай вісіць.

Яна супакоілася і ляжала ціхенька, разглядаючы саламяную птушку. Тут зарыпелі дзверы, і ў пакой увайшла Улляна. Яна прынесла дровы і паклала каля каміна. Пасля села на крэсла побач і пачала пераплятаць касу, з якой вылезлі непаслухмяныя пасмы залатых валасоў. Людовіка цяпер зноў сядзела, трымаючы ў руках стужку чырвонага ядвабу, ды цікавала за ёй.

— Учора да мяне Сон не прыйшоў, — раптам сказала яна.

— Мусіць, у іншай дзяўчынкі затрымаўся, — адказала Параска.

— Таксама паненкі?

— Ён да ўсіх дзяцей прыходзіць.

— Да ўсіх?

— Але.

— Як дзіўна. Яны ж халопы.

Параска засмяялася:

— Усе дзеткі аднолькавыя. З ручкамі, ножкамі, усе плачуць і смяюцца, да мамкі просяцца.

Людовіка задумалася, пасля зноў паглядзела на Улляну.

— Учора я бачыла, як яна ноччу некуды пайшла, — зноў загаварыла.

Дзяўчына пераглянулася са старой, а Людовіка працягвала:

— Да мяне Сон не прыляцеў, вось і не спала.

Улляна пабялела і апусціла вочы.

— Я да буслоў хадзіла.

— Да якіх буслоў? — здзівілася дзіця.

— Учора было Уздвіжанне, а на яго жораў у астатніх пытаецца, калі ляцець у вырай.

— Праўда?

— Так, — пацвердзіла Параска. — На полі зжатым усе буслы збіраюцца і гамоняць.

— Я таксама хачу гэта пабачыць!

Параска пакруціла галавой.

— Яны сёння адляцелі. Наступным разам пойдзем. Цяпер жа кладзіся спаць, Сон хутка павінен прыляцець, а калі не знойдзе на месцы, то пойдзе да іншай дзяўчынкі.

— Ой, — закрычала панначка і пабегла да ложка. — Я так не хачу! Я буду чакаць яго!

Параска з Уллянай засмяяліся, а дзяўчо схавалася пад коўдру і замаўчала, але не вытрымала духаты і высунула галаву.

— Людовіка, — паклікала яе Параска.

— Што?

— Ты толькі пра буслоў нікому не гавары.

— Каб вусны адсохлі, калі каму раскажу.

Яна па-змоўніцку зірнула на Улляну і засмяялася.

— Бабцю, — звярнулася яна да старой, — будзеш мне пець?

— А ты хочаш?

— Хачу.

— Дык чаму ж учора сказала, каб не пела? Дарослай сябе назвала.

Дзяўчынка вінавата прамуркатала:

— Адмовілася, бо бацька быў з Альбертам. Альберт з мяне смяецца, гаворыць, што малая.

Яна паглядзела на старую і сумелася. Нянечка сядзела на зэдліку і здавалася такой маленькай, старэнькай і сумнай, што малая не вытрымала і кінулася да яе. Ручкамі абхапіла Параску за шыю і зашаптала:

— Даруй мне, Парасачка. Я больш ніколі такога не скажу.

— Ды даўно даравала, мая песта.

Яна пасадзіла дзяўчынку на калені і пачала гушкаць. Людовіка засмяялася, але не вырывалася з абдымкаў, як бывала, а заплюшчыла вочкі і сцішылася.

— Люлі-люлі-люлі, спі, мая панначка.

Закрывай ты хутка вочкі,

Добрай ночкі, добрай, добрай но-о-чкі.

— Раскажы пра змея, — папрасіла дзяўчынка.

— Навошта пра змея? Давай лепш пра вадзяніц, а то спужаешся і не заснеш.

— Не, спачатку пра змея, а пасля пра вадзяніц.

— Ну, добра. Жыў у нашай вёсцы чалавек. Нічога не меў: ні гаспадаркі, ні грошай, хлеб ніколі не еў. Але раптам разбагацеў. Каня купіў, хату адбудаваў, пачаў добра жыць. Вось і сталі людзі гаварыць, што яму грошы змей носіць, якога сам вывеў. Кажуць, што калі чорны певень пражыве сем гадоў, то пад канец апошняга знясе гаспадару яйка, якое нагадвае ракавінку смаўжа. Гэтае яйка носяць пад пахаю тры гады, пакуль не вылупіцца маленькае змеяня. Яго трэба песціць, трымаць у цяпле і карміць яечняй, бо калі вырасце, то пачне лятаць і адшукваць скарбы. Ці чулі такое калі?

Дзяўчаты пакруцілі галовамі. Тады Параска працягвала:

— Шмат хто лічыць, што змей той падобны да вужа ў золаце і з крыламі. Чула і такое, што гэта чалавек, але не веру. Ці ж будзе чалавек чалавеку грошы насіць за яечню? Людзі паўсюль злыя, сквапныя, за грош могуць забіць.

Яна спынілася і паглядзела на дзяўчат.

— Што, мае ясачкі, чаму прыціхлі? Лепш паслухайце пра вадзяніц, ці, як іх у нас яшчэ называюць, купалак. Гавораць, што гэта маленькія дзяўчынкі, якія памерлі нехрышчонымі. Яны маюць доўгія-доўгія валасы, якія не заплятаюць у косы, і апрануты ў празрыстыя сукенкі, а на галовах — вяночкі з белых кветак. Ёсць сярод вадзяніц і дочкі, праклятыя бацькамі яшчэ ў матчыным чэраве, і маладыя тапельніцы. Пасля Сёмухі на русальны тыдзень выходзяць яны з вады і пачынаюць гойдацца на галінах дрэў, карагоды водзяць. Тады да іх не варта падыходзіць, бо пачнуць казытаць, а пасля зацягнуць у раку і патопяць.

— Дык жа толькі хлопцаў топяць, бо нарачоных сваіх шукаюць, — сказала Улляна.

— Не, — Параска пакруціла галавой, — і дзевак таксама. Сяброўкай сваёй зробяць, а калі жанчына — жонкай свайму гаспадару.

— Каму гэта?

— Ды вадзяніку.

— І не адпусцяць? — спытала Людовіка.

— Рэдка калі такое бывае.

— А ўцячы можна?

— Хто выратуецца, той усё адно без пакарання не застанецца. У суседняй вёсцы, казалі, быў такі чалавек. Усю ноч вадзіў з імі карагоды, ды неяк збег. Цяпер то не чуе нікога, то раптам рагоча, як шалёны. Шкадуюць яго людзі, але дапамагчы ніхто не можа.

Людовіка залезла пад коўдру і буркнула адтуль:

— Ну, бабцю, аж мурашы па скуры. А ты гаварыла, што пра змея на ноч нельга, бо страшней.

Тут зарыпелі дзверы, і ў пакой зазірнула пані Марыя.

— А я думала, што дзясяты сон бачыш, цурачка мая, — сказала яна.

— Не, мамка. Мне Параска пра вадзяніц распавядала.

Пані Марыя засмяялася:

— Зноў, Параска, пужаеш казыткамі?

Параска паружавела.

— Ды хіба я пужаю каго? Я што чула, тое маёй ясачцы і распавядаю.

Пані Марыя стаяла каля дзвярэй і паглядала на дачку. Вочы яе ззялі, бо прыгадала, як сама сядзела са сваёй нянькай кожны вечар і слухала яе байкі. Тады было так добра, спакойна ў бацькоўскім маёнтку каля парку з мядовымі ліпамі, сярод якіх салодка пахлі здзічэлыя ружы.

З задумення яе вывеў Вацлаў. Яго ніхто спачатку і не заўважыў, бо малы сядзеў за спінай у маці, учапіўшыся маленькімі ручкамі за складкі рукавоў. Хлопчыку надакучыла быць аднаму без увагі, да якой прызвычаіўся, таму ён высунуўся з-за матчынага пляча і выкрыкнуў:

— Лудові-іка!

Засмяяўся срэбным званочкам і схаваўся зноў.

Сястрычка віскнула і падбегла да яго.

— Матулечка, можна я пакалыхаю?

Пані схілілася, і малая ўзяла браціка на рукі.

— Станіслаў, ты мяне любіш? — пыталася дзяўчынка.

— Лублу.

— Лубіш! І я цябе. А давай зараз заказычу!

Малец пачаў вывёртвацца, але не змог. Тады раптам ён заплакаў, спрабуючы такім чынам спыніць сястру. Людовіка ж не пускала, і малы паклікаў маці:

— Мама, мама, яна мяне крыўдзіць!

Нарэшце ён вызваліўся і пабег да ложка. У боціках ускараскаўся на яго і залез пад коўдру. Людовіка пачала стукаць па коўдры, каб Станіслаў выпаўз адтуль, але брацік адказваў звонкім смехам і зашыўся яшчэ глыбей.

— Стасік! Нашто ў ботах усцёгся?! Мне тады спаць пасля цябе, — крычала дзяўчынка.

— Ха-ха-ха! — толькі і даносілася з-пад коўдры. — Не выкурыш!

— Параска, скажы яму! — крыкнула яна тады на служку.

Параска пачала ўгаворваць паніча.

— Родненькі, добранькі, выходзь, а то, барані Божа, яшчэ захлынешся. Я табе казку распавяду пра вадзяніка, хочаш?

Станіслаў сцішыўся і высунуў галаву.

— Таго, што ў возеры жыве?

— Так.

Малому спадабалася прапанова, і ён выпаўз са свайго сховішча. Пані Марыя кіўнула старой і звярнулася да сына:

— Ты, Стасік, ідзі з Параскай у свае пакоі, а я пасля прыйду цябе пацалаваць.

— Мама, я хачу з вамі! — стаў прасіцца ён.

— Я казку гэтую чула, таму застануся з Людовікай. Параска табе дапаможа распрануцца і пакладзе спаць.

Яна ўсміхнулася.

— Ідзі, — буркнула Людовіка.

— Ну і пайду! Мамка, дай бусу!

Ён падбег да маці, і тая пяшчотна пацалавала шухрая ў лобік.

Калі Параска вынесла яго з пакоя, пані звярнулася да дачкі.

— Луіза, не крычы на браціка. Ён маленькі яшчэ.

— Затое б’ецца моцна.

— Сама ж лезеш.

— Не.

— Што не?

Людовіка пачырванела і схіліла галаву. Пані кіўнула Улляне, і тая выйшла за дзверы, а жанчына абняла дачку.

— Маму, я не хачу з ім біцца.

— Добра, — шапнула пані.

Вочы малой засвяціліся.

— Я сон добры сасніла.

— Які?

Дзяўчынка залезла пад коўдру і пачала распавядаць.

— Маці Божую бачыла. Гуляла па белым-белым садзе, і раптам з’явілася Прачыстая Дзева. Мамка, яна такая прыгожая!

— А чаму думаеш, што гэта была яна?

— Сама сказала.

— Сама?

— Так. А пасля ўзяла за руку і павяла па сцежцы.

— І ты пайшла за ёй?

— Я не хацела спачатку, але згадзілася. Толькі...

— Што?

— Мне цябе было шкада.

— Чаму? Я таксама там была?

— Ага. Ты мяне клікала, але Божанька мяне не адпусціў. Мама, гэта добры сон?

— Добры, Луіза, — сумна ўсміхнулася пані Марыя. — Божанька цябе любіць.

— Тады буду спаць. Яна сказала, што хутка да сябе забярэ, гуляць са мной будзе.

— Спі.

Пані Марыя дакранулася рукой да галавы і пацалавала дачку.

— Спі, доня.

— Мама, а я хачу, каб яна мне зноў прыснілася.

Вочы шляхцянкі напоўніліся слязьмі.

— Не, доню, не трэба. А як іншым дзеткам? Яны таксама хочуць пагуляць з ёй.

Яна з пяшчотай лашчыла малую і ўсміхалася праз слёзы.

— Але калі ў наступны раз Божанька павядзе цябе, то скажы, што не можаш, бо мамка не хоча адпускаць.

— А як не згодзіцца?

— Тады папрасі жаласна, каб і мяне з вамі ўзяла.

— Дык мо і Стасіка, бо не застанецца адзін.

— І Стасіка.

— А тата з Альбертам няхай тут будуць. Я не хачу з імі.

— Няхай.

— То добра. Вы ідзіце, мамка. А то Сон да мяне не прыйдзе.

Яна накрылася і заплюшчыла вочы. Жанчына схіліла галаву, пацалавала дачку і пайшла да сябе.

***

Над стромкімі берагамі Піны, якая дабягала да спакойнай плыні Прыпяці і ў віры злівалася з ёй, узвышалася сярод рэк і балот сапраўдная сталіца Палесся. Пінск займаў значнае месца сярод іншых пасяленняў Вялікага Княства, а ў XVI стагоддзі пышнасцю і раскошай саступаў толькі Вільні. Рэкі Піна і Прыпяць змаглі даць яму значна больш, чым дары сваіх вод. Іх глыбіня дазваляла спакойна праходзіць караблям, што служыла развіццю судаходства, а тое давала значны прыбытак. Яго вузкія вуліцы, уплеценыя ў суцэльнае павуцінне шляхоў, з завулкамі звіваліся ў вузел на замкавым пляцы. Там калісьці стаяў драўляны замак, які атачалі роў і земляны насып. Аж да часоў Боны Сфорцы ён быў рэзідэнцыяй князёў Юр’евічаў, дарэчы, паяднаных крывёй з кіеўскімі князямі, і Нарымунтаў. Але пажар вайны не пашкадаваў яго, калі ваявода Валконскі загадаў сваім атрадам спаліць замак дашчэнту.

Гэтым першым зімовым днём па бруку яго вуліцы ехала карэта. Пан Юзаф акінуў поглядам наваколле і павярнуўся да дачкі.

— Тут жывуць nobilis, а за другой лініяй умацаванняў селяцца простыя мяшчане. Я загадаў аб’ехаць калегіум, каб паказаць табе касцёл Святога Станіслава. Ён адзін з самых старых у нашым гаспадарстве. Думаю, ты будзеш задаволена.

Катажына любавалася святыняй, якая была сапраўдным сэрцам горада, узвышалася над усімі пабудовамі і здалёк дарыла сваё святло і надзею. Далей карэта павярнула да езуіцкага калегіума3. Гэты будынак быў выкананы ў буйных пластычных формах ранняга барока. Барочная пластыка праяўлялася ў аркатурным і пілястравым аздабленні фасадаў, у фігурных, з багатымі валютамі тарцавых шчытах двухсхільнага даху з "заломам". Калі фурманка спынілася, шляхціц з дачкой выйшлі і пакрочылі да ўваходу.

— Адзін туды пайду, — прамовіў пан Юзаф.

— Добра, бацька. Я пачакаю.

Той стаў падымацца па лесвіцы, а дзяўчына прысела на лаву. Раптам яна заўважыла, што за ёй назіраюць дзве пары вачэй. Два маленькія хлапчукі стаялі за парэнчамі і пазіралі на шляхцянку. Катажына ўсміхнулася і паклікала іх. Малодшы з іх, павагаўшыся, зрабіў некалькі крокаў наперад і спыніўся. Большы назіраў за ім, але не жадаў выпаўзаць са свайго сховішча.

— Падыдзі, я не зраблю нічога злога, — сказала яна.

Хлопчык пасмялеў і падышоў бліжэй.

— Хто ты?

— Генлых.

— Скажы, Генрых, ты ведаеш Марціна Нямцэвіча?

Хлопчык кіўнуў.

— А дзе ён?

— Пабег туды.

— А мяне правядзеш?

— Не!

— Чаму?

— Там Тхол.

— Які Тхор?

Яна вымавіла гэта занадта гучна. Малыя скурчыліся і, відавочна, баяліся пра яго гаварыць. Абодва бялявыя, з рабаціннем на доўгіх насах і ўпалымі шчокамі, дзеці былі як заморышы, якія ледзь трымаліся на нагах. Шляхцянка працягнула руку да малодшага і ўсміхнулася. Той адказаў тым жа, зрабіў яшчэ крок насустрач, але пачулася нечая хада і хлопчыкі, як па камандзе, пабеглі прэч.

Катажына зноў засталася адна. Пачакаўшы яшчэ трохі, яна паднялася і пакрочыла ў той бок, куды паказаў малы. Доўга блукала па шырокіх калідорах, калі, нарэшце, убачыла прыадчыненыя дзверы. За імі ў пакоі вялі размову два чалавекі. Галасы гучалі прыглушана, але, зрабіўшы яшчэ некалькі крокаў, Катажына змагла чуць іх гаворку.

— Лічыце гэта неабходным? — спытаў дрыготкі голас.

— Я ўпэўнены, мой брат.

— А калі не ўсе змогуць? — спрабаваў пераканаць першы голас.

— Хто будзе супраць, таго пераканаем розгамі. Гні дрэва, пакуль яно маладое.

— Але яны ж дзеці!

— Дзеці вырастаюць і слухаюцца менш. Таму будзе лепш, калі зразумеюць гэта цяпер. Вы мусіце памятаць, што дзеці — кветкі жыцця, спадар Барташэвіч. Кветкі! Разумееце? — ён засмяяўся і працягваў. — Гэта значыць, што мы з вамі з’яўляемся садоўнікамі. А што павінны рабіць садоўнікі?

Чалавек зарагатаў, і Катажына пачула яго лёгкую хаду, але зразумела, што не паспее збегчы і знерухомела. Толькі мужчына не меў намеру выйсці з аўдыторыі. Наадварот, цяпер ён стаяў яшчэ далей, чым першапачаткова.

— Бачыце гэтую герань? — спытаў ён у свайго суразмоўцы. — Той, хто яе даглядае, — дрэнны садоўнік. Калі я прынёс кветку сюды, то была найпрыгажэйшая з маёй калекцыі, а цяпер нават самая горшая з яе будзе лепшай за гэтую. Уявіце сабе, што я аддам герань вам. Даю на адсячэнне свой палец, што вы зможаце выхадзіць яе.

— Дзякую за давер...

— Вы не зразумелі, — абарваў яго езуіт. — Я гаварыў не пра кветкі, а пра нашых вучняў. Мы з вамі — садоўнікі, і можам вырасціць з гэтага насення тое, што пажадаем.

Ён зрабіў крок і паўтарыў яшчэ раз.

— Што пажадаем, спадар Барташэвіч. Дзеці вырастуць, а хто будзе мець на іх уплыў? Хто зможа накіроўваць іх думкі? І касцёл...

Катажына не пачула апошніх слоў, бо з боку лесвічнай пляцоўкі нехта тупаў па прыступках. Дзяўчына паспяшалася схавацца за выступам сцяны, і езуіт не заўважыў яе. Калі ён зайшоў у аўдыторыю, шляхцянка выскачыла і асцярожна пакрочыла да сходаў. Раптам яна пачула ўсхліпы. Катажына пачала спускацца, але, апынуўшыся ў тупіку першага паверха, нікога не знайшла. Тады шляхцянка заплюшчыла вочы ды паспрабавала па гуку зразумець, дзе знаходзілася схованка маленькага румзы. Павярнуўшыся ў той бок, адкуль, меркавала, даносіўся плач, яна расплюшчыла вочы і ўбачыла перад сабой дзверы, якія напалову прыкрывалі лесвіцу і тупік. Дзяўчына асцярожна пацягнула іх на сябе і, калі святло трапіла ў цемру, убачыла вучня, які сядзеў на каленях, закрыўшы твар ручкамі. Хлопчык нават не чуў, як яна падышла ззаду і ўздрыгнуў, калі паклала яму далонь на плячо. Ён азірнуўся і спуджана паглядзеў дзікаватымі вачыма на яе. Нарэшце зразумеў, што перад ім не прывід, а сястра і кінуўся ў яе абдымкі.

— Кася!

Але раптам, спужаўшыся свайго крыку, прыхіліўся чубатай галавой да яе жывата. Звычайна ён так рабіў, калі прыходзіў плакацца пасля чарговага бацькавага пакарання. Хлопчык абняў сястру і зашморгаў носам, але не сказаў ні слова. Катажына цярпліва чакала, калі сам распавядзе, што з ім сталася.

— Я больш не хачу заставацца тутака, Кася, — пачаў жаліцца брацік. — Я баюся.

— Цябе пакаралі?

Марцін усхліпнуў.

— За што, мой родны? — спытала яна, пагладзіўшы яго па чупрыне.

— Я спытаў у настаўніка, чаму Бог не заб’е д’ябла.

— І што табе адказалі?

— Нічога. Ён выйшаў, а вярнуўся з розгамі.

У Марціна зноў задрыжэў голас.

— Кася, мяне лупцавалі пры ўсіх. Калі бацька нічога не зробіць, я збягу адсюль.Яна абняла яго і пацалавала ў ільняныя валасы.

— Дурасік, не гавары так. Бацька прыехаў, каб забраць цябе адсюль.

— Праўда?!

— Праўда.

— І мы сёння будзем дома?

— Ага. Пойдзем, нашто сядзець пад лесвіцай?

Хлопчык шморгнуў носікам.

— Хаваўся ад настаўніка.

— Але ж кабінеты недалёка, маглі хутка знайсці.

— Не, наадварот: тут не шукалі б. Звычайна зайца ловяць у лесе, а не на двары паляўнічага.

— Хітрун! Я б не датумкала, — засмяялася дзяўчына і пачала падымацца па прыступках.

На калідоры другога паверха яны сустрэліся з панам Юзафам. Ён ужо паспеў разабрацца з усімі справамі, з’есці абед у дырэктара і цяпер, задаволены сабой, кандыбаў па калідоры да выхаду.

— Ух, мае чэрці! — выпаліў, але адразу прыкрыў рот і пачаў азірацца, каб упэўніцца, што ніхто не пачуў яго слоў.

— Анёльчыкі, — выправіў сябе і зірнуў з блюзнерскай усмешкай на сына з дачкой. — Ну, пойдзем мо, а то я ў такім месцы, можна сказаць, Божым доме, яшчэ нараблю столькі грахоў, што нават чэрці з пекла выпруць.

— Тата, — з дакорам шапнула Катажына.

— Добра, добра, маўчу, донечка. А наш спадар-дабрадзей, — звярнуўся ён да сына, — згроб рэчы ў куфар?

— Не.

— Дык дзе ж ты так доўга бадзяўся? Хутчэй збірайся! Зараз табе служку прышлю, каб дапамог. Хадзем, доню, няхай гэтаму невуку стане сорамна, што такі няспрытны.

Ён засмяяўся і падміргнуў.

— Што стаіш, як прырос? Калі праз хвіліну не вернешся — без цябе паедзем.

Пачуўшы тое, хлопчык даў такога драпака, быццам за ім ваўкі гналіся. Бацька

толькі крэкнуць паспеў ад здзіўлення. Марцін жа бег што ёсць моцы. Дужа баяўся, што бацька зменіць рашэнне. За год навучання ён зненавідзеў усё, што мела хоць нейкую сувязь з калегіумам. І не столькі апантанасць у служэнні Богу, колькі жорсткая дысцыпліна, якой прытрымліваліся езуіты, прыгнятала яго. Уляцеўшы ў пакой, ён кінуўся да сваёй паліцы, скінуў усе рэчы на ложак і пачаў іх перабіраць. Ад хвалявання Марцін нават не заўважыў, як у пакой увайшлі два хлапчукі. Абодва ў форме, бялявыя, з доўгімі насамі і тонкімі вуснамі. Яны здзіўлена пазіралі на Марціна. Нарэшце малодшы спытаў:

— Няўжо ты, Малцінка, хочаш збегчы?

Марцін азірнуўся.

— Чаму так?

— Вось лэчы пакуеш, ды і сам узлушаны.

— Ну вас! Выдумалі!

— А мы, можа, хвалюемся за цябе. Вось сёння перад Тхолам цябе абаранялі. Ты ж не прысутнічаў на занятку, — абурыўся Казімір.

Марцін паглядзеў з-пад ілба на іх. Тхорам называлі выкладчыка тэалогіі, які быў самым лютым сярод настаўнікаў. Вучні не любілі яго і злую мянушку спецыяльна вымаўлялі са скажэннем літары "р", як гэта рабіў ён.

— І што сказалі?

— Бы хворы.

— Паверыў?

— Не. Цябе ўвесь калегіум шукае. Калі знойдуць, то і ў хвост, і ў грыву дадуць!

— Радуешся?

— Дурань, мы ж сябры!

— То прабач. Не хацеў цябе пакрыўдзіць, Казімір. А ты што скажаш? — звярнуўся ён да другога.

Малец абняў Марціна і муркнуў.

— Малтын. Хочаш, я з табой збягу? Мы ж сяблы?

Хлопец заўсміхаўся.

— Не, Генрых, не трэба. Ды я і не збягаю: за мной бацька прыехаў.

Казімір уздыхнуў:

— Пашчасціла. Калі ад’язджаеш?

— Зараз.

— Вось гад, каб не прыйшлі, то і не развітаўся б!

— Не адшукаў бы.

— Брэшаш!

— Няхай і так. Але добра, што сустрэліся.

— Можа застанешся? — жаласліва папрасіў Генрых.

— Не.

— І правільна, табе іншае патрэбна, — згодна матнуў галавой старэйшы. — Галоўнае, не забывайся на нас, пішы лісты.

— Не люблю.

— Ну не, брат, прыйдзецца. А то грош цана твайму сяброўству.

Марцін махнуў рукой:

— Згода. Слухай, а чаму вы так рана?

— Рыторыкі не было, замянілі заняткамі ў тэатры, а мы прыйшлі пераапрануцца.

Ён прыслухаўся.

— Чу! Нехта ідзе!

У пакой у суправаджэнні манаха ўвайшлі служкі, якія згрэблі рэчы паніча і панеслі да карэты. Марцін жа выняў з куфэрка сцізорык і падаў братам.

— Каб памяталі пра мяне.

— Ну, братка, гэта шчыры падарунак. Прымі і ты ад нас вось гэты кулон ды абяцанне прыйсці на дапамогу.

З гэтымі словамі Казімір зняў з шыі кулон і працягнуў хлопцу. Той пакланіўся і кінуўся абдымаць сяброў. Яны пастаялі так трохі на развітанне, і Марцін пайшоў прэч. Ён крочыў па калідоры і разумеў, што ў апошні раз бачыць усё гэта. Паўз яго праходзілі браты-езуіты, іншыя вучні, а ён праводзіў іх вачыма і ўсміхаўся.

Раптам з-за дзвярэй настаўніцкай з’явіўся Тхор. Учэпістым позіркам выкладчык прабегся па калідоры, адразу заўважыў Марціна і паклікаў да сябе. Таго аж затрэсла.

— Спадар, я цябе якраз шукаў. Чуў пра ад’езд. Я ад пачатку ведаў — ты ў нас ненадоўга, не прыжывешся. Адно шкада — наш тэатр згубіў добрага акцёра. Так не маню. Жадаю поспехаў.

Марцін ужо збіраўся ісці прэч, калі Тхор раптам схапіў яго за каўнер, нахіліўся да вуха і зашаптаў:

— Не зганьбіце гонару нашага калегіума. Адзін жмук гнілой саломы ў стагу капу псуе. Я буду за гэтым сачыць, і няхай толькі...

Ён заскрыгатаў зубамі і выпрастаўся.

— Цяпер бывайце.

Словы Тхора збілі Марціна з панталыку. Узрушаны, ён выйшаў з будынка і накіраваўся да фурманкі, дзе чакалі бацька і Катажына.

***

Дом пінскага падстаросты Адама Пратасевіча вылучаўся сярод іншых камянічак. Зрэшты, суседнія дамы некаторых мяшчан-купцоў амаль не саступалі яму раскошай і прыгажосцю, але яму дадавала пекнасці яшчэ і выгоднае знаходжанне на ўзгорку, адкуль адкрываўся не толькі від на цэнтральны пляц, але і на касцёл езуітаў і Піну, якая павольна і рахмана гнала сваю плынь насустрач Прыпяці. Цяпер, калі сонца ззяла на яе роўнядзі, здавалася, што бераг абмываюць срэбныя хвалі.

Карэту Нямцэвічаў сустрэў служка, апрануты ў чырвоную світку. Калі пан з дзецьмі выйшлі, ён узяўся паказваць вазніцы яго месца на стайні. Другі служка чакаў на ганку і павёў іх да пакояў. У прасторных сенцах, куды ён іх спачатку завёў, для адзення гасцей была спецыяльная шафа. Падлогу ўсцілаў персідскі кілім, стаялі драўляныя крэслы з выразнымі парэнчамі ў выглядзе галоў ільва і спінкамі, упрыгожанымі роспісам дзіўных птушак. На сценах вісела пяць люстраў, у якіх адбівалася святло свечак на трох жырандолях.

Насустрач гасцям выйшаў сам гаспадар. Паны былі рады адзін аднаму ды, хоць сівыя грывы мелі абодва, ледзь не пусціліся ў скокі. Марцін з павагай нахіліўся і пацалаваў пану Адаму руку, а пасля шчокі і лоб. Калі ж той убачыў Катажыну, стары воўк не мог даць веры, бо малое дзяўчо, якое не так даўно трымаў на руках, неверагодным чынам ператварылася ў дзяўчыну.

— Кася... Выбачайце, панна Катажына. Вы ўжо нявеста! Юзаф, — звярнуўся ён да сябра. — Ці не занадта доўга перабіраеш кавалераў? Калі ўжо ўбачу сваю хрэсніцу з немаўлём на руках?

Катажына пачырванела і адвярнулася.

— Ну, доню, што за глупства? Чаму галавой круціш? Усе вы такія, ды супраць прыроды не папрэш! Мая Анэля крычала маці, жонцы маёй, што пострыг хоча прыняць, — ён засмяяўся. — Цяпер ужо трэцяга носіць пад сэрцам. Ды, з гаворкі выйшла, схадзіла б ты да яе.

— Яна цяпер у вас?

— Прывезла ўнукаў, каб бабку парад аваць. Ой жа, чэрці! Памятаеш, дзе яе былыя пакоі? Зайдзі, а мы тут з бацькам тваім пра справы мужчынскія пагутарым.

Дзяўчына выйшла з гасцёўні. Марцін жа, якога таксама ўжо не займала ні калекцыя зброі, ні мяккае крэсла, хадзіў уздоўж сцяны, счапіўшы рукі за спінай. Пан Адам заўважыў гэта і паклікаў яго.

— Чаго смуткуеш, ваяр? Зараз знайду табе кампаньёна.

Ён крыкнуў, і перад гасцямі з’явіўся малады служка.

— Янка, — вымавіў гаспадар, — пакліч сюды Тадэвуша!

— Паніч у парку практыкуецца ў фехтаванні.

— Тады адвядзі і гэтага туды. Яму, думаю, таксама не перашкодзіць памахаць шпагай, бо за год вучобы мог і забыцца, як яе трымаць.

Янка пакланіўся і пайшоў да дзвярэй, што вялі да выйсця ў парк праз веранду, а Марцін пакрочыў за ім. Калі служка з панічам выйшлі, Адам павярнуўся да сябра і сказаў:

— Нам будзе лепш у маім кабінеце, дзе ніхто не будзе перашкаджаць.

— Вы не прымаеце гасцей?

— Не.

— А як жа хлопчык? Ён без бацькоў?

— Гэта мой хрэснік. Заязджае да мяне даволі часта, а я прыгаіўся душой да яго.

— Прозвішча?

— Сын Адама Касцюшкі — Тадэвуш. Годны сын год нага бацькі. Дык чаму, кажаш, вырашыў Марціна забраць?

— Хачу, каб вучыўся на ваенны чын. Можа, парадуе мяне на старасці, стане слынным ваяром.

— А ці не так даўно вашамосць хацеў, каб малец атрымаў добрую адукацыю?

— Дык да яго навука прыстае, як гарох да сцяны. Што тут ужо зробіш?

— Змучыш дзіця, браце, са сваімі пераборамі! Куды цяпер аддаць мусіш?

— У Нясвіж.

— Ого! Корпус кадэтаў?

— Толькі цяпер "Корпус артылерыі і фартыфікацыі".

— Пане Каханку пастараўся? Ператварыў бацькаву задуму на свой капыл.

— Акрамя вайсковай архітэктуры маецца і цывільная.

— А чуў, што ў Слуцку Геранім заснаваў таксама школу кадэтаў?

— Гэтаму злодзею я і сабаку не аддам у яго школу! Кожны гад мае свой яд, а ў гэтага на ўсю Рэч Паспалітую хопіць.

— Неяк не дагадзіў табе? — засмяяўся Пратасевіч.

— Гэтага пацука толькі чорт панам кліча. Сустрэўся я з ім не так даўно ў Менску. Пыхі столькі, колькі кароль сабе не дазволіць. Увесь сам з сябе, нос у неба ўтыркнуты, а вочы, напэўна, у свінні пазычыў.

— Ды не ганьбі ты з-за аднаго ўсё кодла.

— Ты пра Рыбаньку? Той у параўнанні з ім — авечка, але вось сынок яго разам з Геранімам д’яблу душу прадаў. Здаецца мне, што пасля смерці бацькі, калі некаму будзе трымаць за каўнер, пакажа яшчэ сябе.

— Не так даўно яго, дарэчы, выбралі маршалкам Літоўскага Трыбунала.

— Як? Хто?

— Я думаў, Юзаф, ты ўжо сталы чалавек, ды вось гаворыш, як дзіця. Падумай сам. Бацька, канечне, грошы добрыя пад ногі панам кінуў, ды яму ад гэтага хлеба на стале не паменшае. Дык чаму ж не даць пасаду? Час сыну прыйшоў. Акрамя таго, яго любіць народ, што на папойках бывае. Пра Альбанскую банду ты таксама не чуў? Брыдота! Свайму дзяржаўцу яны нахабна ў вочы смяюцца, а тут, як дваровыя сабакі, гэтаму слізню боты ліжуць...

— Кадук яго бяры! А як справы пры двары? Што новага чуваць?

— Там таксама не салодка. Тузом дворскай партыі цяпер Бруль. Яму сам кароль верыць.

— Я чуў, бы яго з Саксоніі вытурылі праз усеагульную нянавісць.

— А то! Хто ж з галоты будзе любіць таго, хто ўвёў такія падаткі, што кішэні пустыя? Ды вось гэты хцівец цяпер у нашым гаспадарстве пажывіцца захацеў. Трэба аддаць належнае, хутка, поскудзь, разабраўся ў міжусобнай валтузні. Сцяміў, што Аўгуста III Расея на трон пасадзіла, значыць, і наступнага, у выпадку чаго, руская баба з-пад абцаса выкіне, таму заняў бок Чартарыйскіх.

— Я пра гэта ведаў.

— Няўжо? Ну і што яшчэ сарокі на крылах носяць?

— Кажуць, Чартарыйскія для яго "міласць гаспадарскую" здабылі і дакументы на годнасць падрабілі.

— І гэтым хацеў здзівіць? Цяпер такіх даволі.

— Тое не ўсё. Яго сынку да паўналецця дарасці патрэбна б было, а малец ужо варшаўскі староста.

— Шчодра.

— Вось і я пра тое. Ды не доўга сябрамі былі, бо Брулю палец у рот не кладзі... Толькі Чартарыйскія доўга не цярпелі, такую поўхву яму заехалі. Справа тут такая, што пан Генрых задумаў дачку сваю выдаць за Казіміра Панятоўскага, а сына ажаніць з дачкой Аўгуста Чартарыйскага.

— Ого! Кавалак вялікі! А Чартарыйскія?

— Адмовіліся.

Юзаф зарагатаў.

— Бедны Генрых. Калі хоча, то магу яму нявесту сярод сваёй дворні пашукаць!

— Што не бедны, то магу цябе запэўніць, а вось за абразу Чартарыйскія паплаціліся. Дачку саксонец выдаў за надворнага маршалка кароннага Юрыя Мнішка. Як ведаеш, даўняга ворага Чартарыйскіх.

— Нядоўга ліса плакалася!

— Толькі гэтае сватанне не адзінай прычынай было, з-за чаго Бруль з імі грызціся пачаў. Чартарыйскія хацелі ўвесці рэформу, ад якой сын быў бы каранаваны яшчэ пры жыцці. Яны ж на сябе коўдру цягнулі, каб адзін з іх пасля мог сабе выгоду шукаць.

— Ці не занадта ім? Адкуль такая прыткасць?

— Відаць, адчулі за спінай падтрымку Расеі.

— Але!

Пан Адам падышоў да вакна. Яго погляд на нечым спыніўся, і ён падаў знак сябру, каб той падышоў.

— Глядзі.

На невялікай пляцоўцы паміж трыма клёнамі біліся на шаблях Марцін і Тадэвуш.

— Горка мне, — выцадзіў шляхціц. — Я з Янушам таксама так гуляў, а цяпер па-сапраўднаму горлы адзін аднаму гатовы перагрызці.

— Кінь. Не трэба.

— Не магу, Юзаф. Сэрца баліць. Дзякуй, што ты мяне падтрымаў.

Нямцэвіч паклаў руку сябру на плячо і схіліў галаву.

— Адкуль ведаеш? Жыццё з нас надта ж пасмяяцца любіць, з чалавечай слабасці перад ім. Можа, так і з нашымі хлопчыкамі будзе? Праз якіх дзесяць год не на жарт шаблі скрыжуюць?

— Змоўч! Яны такога не павінны ўбачыць.

— Яны ўжо гэта бачаць.

Адам уздыхнуў.

— Бруль цяпер з рэспубліканцамі... Радзівілы аж пішчаць ад задавальнення, адчуваючы сваю моц. Пракляцце!

— Чартарыйскія іх не надта баяцца.

— За іх спінай ведаеш хто. Успомніш мае словы. У гэтым годзе іх пляменнік паслом накіраваны ў Пецярбург.

— Хто такі?

— Літоўскі стольнік — Станіслаў Панятоўскі. Чуў, можа, пра новага каханка імператрыцы?

— Што за баба!

— Чартарыйскія соймы зрываюць. Раней таксама ненавідзелі "ліберум вета", а цяпер карыстаюцца.

— А "рэспубліканцы"?

— Ім правадыроў добрых не хапае. Цяпер на чале лагера ў Кароне стаў Ян Браніцкі, а ў нашым Княстве — вялікі гетман літоўскі Радзівіл Рыбанька.

— Паглядзім, што з таго будзе.

Адам захрыпеў і паваліўся на калені. У яго пачаўся прыпадак.

— Бязладдзе... Яно спаліць гаспадарства знутры, — паспеў адказаць ён. — Пакліч лекара, я не магу дыхаць...

Праз некаторы час пан Юзаф зайшоў у кабінет. Пратасевіч ляжаў нерухома і глядзеў у адчыненае акно.

— Я ад’язджаю, Адаме, — пачаў госць.

— Не адпушчу, братка. Пабудзь, а то загадаю, каб Яшка вас з мушкетам трымаў.

Ён паспрабаваў прыўзняцца з ложка, але госць спыніў яго.

— Дарма. Не рабі так, а сам прыязджай. Хутка вяселле дачцэ буду ладзіць... Згода?

— А то не! Ці ж я праміну такую магчымасць, каб выпіць за здароўе маладых. Толькі вось бачыш, да чаго давёў сябе?

Ён уздыхнуў:

— Нявеста...

— Бывай.

Юзаф падышоў бліжэй і абняў сябра.

— Старыя мы з табой, Адаме, сталі. Зломкі.

— Ды каб цябе! Я вось прыеду на вяселле і танчыць мазурку пачну, няхай толькі мне не дапаможаш!

Ён засмяяўся, але смех перайшоў у хрып, і пан выплюнуў згустак крыві.

— Прэч! Ідзі ўжо адсюль! — закрычаў праз сілу гаспадар. — Я сам! Паклікаць лекара!

Нямцэвіч вылецеў за дзверы, каля якіх яго ледзь не збіў лекар, што нёсся на званочак гаспадара.

***

Халоднай надарылася восень. Лісце з дрэваў абляцела яшчэ ў канцы верасня і ўслала зямлю жоўта-чырвоным дываном. Гасцінец размылі дажджы, таму цяпер па ім было цяжка праехаць нават конна. Дождж няшчадна хлястаў твар касымі струме нямі, а ад злога павеву ветру не было куды хавацца. Блізкі подых зімы папярэджваў вазніцаў, каб спяшаліся, бо хутка мароз скуе бруд на гасцінцах, і, пакуль не выпадзе снег, коні не выйдуць на лёд.

Дзед Тарас вярнуўся позна, нічога не сказаў і паваліўся на палаці. Мокры кажух ён не меў сілы зняць, гучна кашляў і скрыгатаў зубамі ад невыноснага болю ў гру дзях. Напужаная Зуліся паднесла да яго ссохлых вуснаў гарлач з саладухай1. Стары адпіў і зноў паваліўся на сухую салому. Кроплі поту выступілі ў яго на ілбе, а каш ляў так, быццам душа вось-вось выскачыць з грудзей. Зуліся дакранулася да яго і ціха прашаптала: "А кыш, Паляндра, а кыш!" Потым яна пайшла да печы, падклала сушняку і раздзьмула вуголле. Дзяўчына доўга не магла заснуць, бо ўвесь час чула енк і кашаль дзядулі. Адной было страшна ў цемры: часам здавалася, што гэта не

Вегетарыянская страва з жытняй мукі, якая мела лекавыя ўласцівасці.холад падступае да шыі, а душыць ледзяной рукой хатнік. У вёсцы верылі, што ён папярэджваў перад надыходам бяды, таму дзяўчына баялася нават раптоўнага стуку ў дзверы і, калі пачула ціхі віск на падстрэшшы, заплакала.

Разам з дажджом, мокрым снегам і шалёным ветрам па размытай дарозе ў вёску дабралася Трасца. Яна заганяла ў дамавіну ўсіх, не шкадавала нават дзяцей. Астапчыкава Хадосця доўга раўла, калі раніцай знайшла сваё немаўлятка ў калысцы нежывым. Дзяўчына ледзь не ўтапілася, балазе, выцягнулі хлопцы, але потым доўга яшчэ плакала. То, можа, так было і лепш для яго, бо да пазашлюбных дзяцей дрэнна ставіліся ў вёсцы, але і пазбавіцца ад дзіцяці не дазвалялася. У суседніх Бароўках дзеўка заспала свайго і закапала ў полі. Толькі вось нехта данёс пану, а той, нядоўга думаючы, загадаў паводле Статута яе судзіць. Дзеўку схапілі, прыцягнулі на стайню і засеклі да смерці, каб іншыя такога не рабілі... Асабліва цяжка прыходзілася старым: іх адпявалі ледзь не кожны дзень. Здаралася, што некаторых не было каму і пахаваць, тады бабы ішлі ў апусцелую хату. Ад іх слоў "мо так і да мяне пасля хто прыйдзе" з прыкрасцю крывіліся маладыя хлопцы, якіх клікалі, каб несці труну.

Людзі здзічэлі ад жаху і верылі ва ўсялякія забабоны. Поп у суседнім мястэчку хапаўся за галаву, калі яму распавядалі пра тое, што рабілася ў вёсцы. Спачатку нехта пусціў плётку, быццам Адась з суседніх Гацькавічаў, едучы на возе праз Стары Бор, падвёз нейкую чорную худую бабу і тут пакінуў. Па чутках, гэта была Трасца. Уночы да яго прыйшло чалавек дзесяць са Старога Бору, прыгразілі нажом і пачалі пра ўсё дапытвацца. Адась спачатку адмаўляўся, крыж пацалаваў. Пасля зразумеў: з гэтымі кашы не зварыш, і паспрабаваў уцячы. Яго схапілі ды збілі так, што раніцай сканаў. У Сасноўках жанчыны і дзяўчаты, адзетыя ў жалобу, хадзілі Трасцу пужаць. Да самага змяркання тапталіся вакол вёскі, грукалі, крычалі, каб адагнаць хваробу. Усе вельмі баяліся благіх прыкмет. У хаце ўдавы Хадосці выпадкова скінуліся міскі з прыпечка. Гаспадыня тады ледзь з глузду не з’ехала: хвалявалася за пецярых чубатых сыноў. Казала, быццам гэта пячурнік яе перад няшчасцем папярэджвае, дрыжэла, малілася за малодшага Юраську, бо таго яшчэ пастрыгчы не паспела. Толькі сама не ўбераглася: праз тыдзень пакінула ўсіх сіротамі на ахову святому Юльяну.

Стары Тарас ужо тры дні не падымаўся на ногі. Ён стрымліваў сябе, каб не енчыць, бо даводзіў тым унучку да плачу. За гэтыя дні прайшлі перад вачыма яго гады, а жыццё пражыць — не песеньку спець. Светлым успамінам з дзяцінства быў дзень, калі бацька падарыў яму маленькі просценькі сцізорык з касцяной ручкай і вострым лязом. Гэта быў скарб, якому зайздросцілі ўсе сябры. Прыгадаў, як у час засевак выбралі яго. Як ганарылася маці і чыста прыбірала ў хаце, бо, казала, тады і палі будуць чыстымі. Пасля ён, чубаты, у белай кашулі нясмела тупаў па першым полі і нават калі пазней займеў уласную палоску, то выходзіў у поле, як на свята. У першы дзень уставаў на золку, нетаропка збіраўся, мыў твар крынічнай вадой і выціраў абрусам, які падносіла жонка. Чамусьці запомніў той момант, як яна выняла з куфра новую кашулю, а ў вярэньку паклала свянцоную ваду, хлеб, соль, яйкі, якія павінны зберагчы ад дурнога вока і перадаць ніве жыццёвую сілу. У такі момант ён рабіў усё так, як некалі бацька. Святой вадой акропліваў валоў і пачынаў араць, але працаваў нядоўга і вяртаўся дахаты, дзе чакала жонка, якая загадзя пякла печыва, гатавала мяса і асвячала ў царкве яйкі.

Ой, як жа ён кахаў сваю Антаніну! Пасля вяселля хату збудаваў па дзедаўскім звычаі. Напярэдадні ў месцах, дзе, меркаваў, прыйдуцца куты хаты, насыпаў жыта.

Раніцай праверыў, але зерне было раскідана, быццам курыца разгрэбла. Сцяміў — праца рук хатніка. Значыць, той не жадае, каб на гэтым месцы хата стаяла. Тады зноў насыпаў чатыры кучкі ў іншым месцы, ды зноў разгроб нехта зерне. Хацеў ужо кінуць і пабудаваць, як атрымаецца, але старыя раілі з хатнікам не звязвацца. Казалі, што калі паставіць хату тут, то ноччу спакою гаспадарам не дасць. Ды, урэшце, на трэці раз дамовіўся і ў хуткім часе скончыў будоўлю.

Цяпер дзед Тарас ляжаў і дзякаваў Богу за тое, што паспелі зжаць і змалоць жыта. Борці ён таксама ўладкаваў і пачысціў, а ўвесну дачка з унукамі павінны самі справіцца. Васілька падрос, замест яго пан Незабытоўскі старэйшым на стайню возьме, яны ўжо гэта замовілі. Дачку было шкада, бо палову жыцця ўдавой пражыла, шчасця няшмат зведала, а цяпер увогуле адна застанецца. Сэрца балела за ўнучку. Дужа хацеў стары пабачыць яе ў вясельным уборы... А трасца яшчэ больш ціснула ў грудзях і перашкаджала дыханню. Дзед абвёў хату вачыма. На момант яму здалося, што перад ім стаіць яго Антаніна ды ўсміхаеца. Ці, можа, Зуліся? Яна вельмі падобна да бабкі. Ён выцягнуў руку, хацеў спытаць, але вусны не варушыліся. Дзяўчына ўсміхнулася, узяла яго далонь і павяла за сабой да святла, якое ззяла з расчыненых дзвярэй так ярка, што сляпіла вочы...

Ужо трэцюю ноч сваю моц спрабавалі маразы. Яны старанна зашклілі чыстым ільдом лужыны, узбярэжжа ракі і спакойную роўнядзь возера. Дабраліся нават да цэбраў з вадой, і калі якая гаспадыня не заносіла іх на ноч у хату, то раніцай прыходзілася выкалупваць лёд, каб напаіць быдла. Гэтай раніцай сонца свяціла ярка. Халодны паўночны вецер, які прасушыў зямлю і паабрываў апошняе лісце на дрэвах, цяпер сваволіў удосталь. Яно кружылася ў паветры, падала на дол, і вочы тапіліся ў залаціста-чырвоным сусвеце. Над краем плылі чароды птушак, луналі над зямлёй доўга, нібы чакалі, што раптам растане лёд, і не патрэбна будзе адлятаць.

Зуліся мыла ў начоўках бялізну на двары. Вада была ледзяная, і рукі аж скручвала ад яе зімовага холаду. Пасля трохі прызвычаілася, і толькі тады, калі высоўвала рукі з вады, на марозным паветры яны студзянелі, бы пакрываліся коркай лёду. Васілька сядзеў на прызбе і рэзаў на слончыку дзедаў тытунь. Моцна пахла спелымі яблыкамі, што былі раскіданы на траве. Гронкі рабіны гарэлі чырванню і звісалі над парканам. Вераб’і, якія паселі на старой яблыні, гучна ціўкалі ды неспакойна пераляталі з адной галінкі на другую.

Дзяўчына павесіла на галлё апошні ручнік і выцерла мокрыя рукі фартухом. Пальцамі цяжка было нават паварушыць. Зуліся падзьмухала на іх і пачала расціраць у далонях. Яна ўздрыгнула, калі ў суседзяў закрычаў певень. Павярнуўшыся ў той бок, яна сумна паглядзела на верхавіну бярозкі і перавяла погляд на брата.

— Нашто табе тытунь? Васілька, не рэж мне душу.

Хлопец змаўчаў.

— Васілька, — паклікала зноў, — не трэба.

Той зірнуў на яе, вінавата ўсміхнуўся і адказаў:

— Дзеду Лявону аднясу. Ты не думай, мне таксама...

Ён не дагаварыў, апусціў вочы і калі зноў падняў, то аж спужаўся.

— Зуліська, не плач, а то і мне выць хочацца.

Хлопец пераадолеў сябе, стрымаў слёзы і з дакорам паглядзеў на сястру.

— Лявон стары, ды і адзін застаўся. Баба Аўгіння заўчора памерла, калі нашага дзеда хавалі. Хто цяпер яе чалавека глядзець будзе?

Зуліся кіўнула і паглядзела ў неба. У блакітна-сіняй халоднай прасторы ляцела чарада дзікіх гусей. Яны развітваліся жалобным крыкам і, магчыма, цяпер зайздросцілі тым двуногім, што мелі шчасце не пакідаць родныя абшары. Гусі крычалі і ляцелі далей, а дзяўчына не магла адарваць вачэй ад гэтых драбнюткіх кропак. Пасля, крыху пастаяўшы, яна падышла да Васількі і прысела, схіліўшы галаву на яго калені.

— Што далей рабіць будзем? Маці каторы дзень ляжыць. А калі раптам?

— Змоўкні, дурніца! Сама не разумееш, што вярзеш! — прыпыніў брат.

Зуліся прыціхла і паглядзела на яго.

— Васілька, я баюся.

— Чаго?

Дзяўчына не адказала. Тады ён загаварыў больш лагодным голасам.

— Не трэба, заўтра ўсё зладзіцца, трывай.

— Добра, — згадзілася і зноў паклала галаву на калені.

Хлопцу самому раптам стала страшна, бы вось-вось пачнуцца грымоты і зямля паплыве пад нагамі. Сястра ж падняла галаву і сказала:

— Тады пайду ігліцы на падсціл Рагулі ў хлеў награбу, а ты занясеш.

— Ідзі спачатку паглядзі, як там маці.

— Добра.

Яна паднялася, абтрэсла сухое лісце са спадніцы і накіравалася да хаты. Васілька кінуў тытунь у мяшэчак і гукнуў сястру.

— Есці ёсць што?

— Рэпу варыла, капусту. Павячэраеш?

— Потым. Спачатку на двары ўпраўлюся.

— А я да таго часу карову падаю, малако будзе.

— То няхай.

Яна падышла да дзвярэй і спынілася, бо баялася ў апошні час заходзіць у хату. Брат зразумеў гэта.

— Пайшлі разам.

Зулісі зрабілася сорамна.

— Не, — пакруціла галавой.

Дзяўчына адчыніла дзверы, і яны гучна зарыпелі. "Змазаць трэба. Рыпяць, як на хаўтуры", — падумаў хлопец і крыкнуў сястры.

— Зуліся!

Дзяўчына азірнулася.

— Што табе?

— Ты... можа б у царкву схадзіла? То гэта... свечку за здароўе маці паставіла?

Яна спахмурнела.

— За дзеда ставіла, а яно ўсё роўна.

— Ды я не...

— Схаджу, — раззлавалася яна і зачыніла за сабой дзверы.

Маці ляжала нерухома на палацях. Зуліся падышла да печы, адсунула заслонку і выняла чыгунок з вадой. Пазмятаўшы смецце з прыпечка курыным крылом, яна паклікала:

— Матулечка, табе можа што прынесці?

Маці не адказала. Тады дзяўчына падышла да яе і закрычала. Да горла падступіў камяк, і яна адчула, што ногі ўжо не трымаюць. Неяк адолеўшы млосць, дзяўчына выскачыла з хаты. Яна дабегла да дуба і там не вытрымала, упала на калені і пачала вырываць траву, б’ючы рукамі зямлю. Знямогшыся, Зуліся перавалілася на спіну, утаропілася шклянымі вачыма ў небасхіл і знерухомела.

***

Улляна і Людовіка сядзелі каля агню. У каміне патухалі адзін за адным вугельчыкі. Людовіка пазірала на жар і бавілася з ім: то падсоўвала бліжэй ножкі, то прымала і мацала пачырванелыя шчокі халоднымі ручкамі, якія праз хвіліну станавіліся такімі ж гарачымі.

— Давайце, панначка, прычашу ды будзеце апранацца, — сказала Улляна.

Людовіка скрывіла нос і пакруціла галавой.

— Не, не хачу. Я так хадзіць буду.

— Паважныя пані так не робяць.

— Адкуль ведаеш? Ты ж, акрамя нашага маёнтка, нідзе не была.

Улляна паднялася з падлогі і абтрэсла спадніцу.

— Чаму ж. А калі да вас прыязджалі панначкі пагасцяваць? — яна падышла да століка і ўзяла грэбень. — Ды і ваша маці...

— Што мая маці?

— Яна вельмі гожая.

Дзяўчынка ўздыхнула і сказала:

— Ага. Я хацела б быць такой.

— Так яно і ёсць. А калі мне не верыце, то спытайце ў Параскі. Яна ўжо маніць не будзе.

Дзяўчынцы словы прыйшліся даспадобы, але яна не паказала выгляду і паспрабавала перавесці гаворку.

— Уля, а чаму ў мяне ўвесь час рукі халодныя? Вось сядзім каля агню — шчокі чырвоныя ад спякоты, а рукі не.

— Мне бабуля казала, бы сэрца ў такога чалавека гарачае.

— Як то?

— Добрае, значыць, палкае.

Людовіка засмяялася і памацала ручкай левы бок. Раптам дзверы адчыніліся, і ў пакой маланкай уляцела гувернантка.

Мадам Рэўер была вельмі ўзрушана. Яна спрабавала нешта сказаць, але не магла і толькі махала рукамі ды глядзела вялізнымі вачыма на дзяўчат.

— Madam, madam, qu‘est qui c’est passe‘? — падскочыла да яе Людовіка. — Peuxje vous aider?

— C‘est terriblement! Terriblement! Encore la semaine et je ne subirai pas.

— Expliquez-vous, enfin, pourquoi vous criez tellement?

— Louisa, monfenfant, oй votre pere a trouve un tel cuisinier? Il met melame dans bouillie ces epices afreuse. Je ne peux pas manger et je mourrai bientot de la famine.

Людовіка засмяялася.

— Chere, Madame. Si vous voulez prenez mes sucreries et petits-pains. Ils se trouvent sur la table. Prenez-les.

— Ma Louisa, vous etes le meilleur enfant que le Dieu a cree.Яна павагалася, але нарэшце падышла да куфэрка і ўзяла слодычы.

— Merci, ma petite mademoiselle. Aujourd’hui je vous perments ne venire pas pour le cours de latin.

Так сказала, выціснула з сябе ўсмешку і выйшла з пакоя, а Людовіка пачала тлумачыць Улляне іх размову.

— Вось так, — скончыла яна. — Бацька загадаў класці болей спецый, як гэта робяць нашы суседзі, да якіх ездзіць па справах. Гэтым, яны лічаць, можна паказаць раскошу, бо спецыі каштуюць вялікіх грошай. Каб толькі тата чуў, што на гэты конт Параска сказала! Кажа, што ката пачаставала такім мясам з поліўкай, дык ён на наступны дзень ледзь не здох. Тады бабця прапанавала ў склеп спецый занесці, каб пацукі перадохлі, а то сыр і каўбасы ядуць.

Нечая павольная хада чулася з калідора. Праз імгненне дзяўчаты пачулі голас старой:

— Хто тут пра мяне гаворыць, га? Гэта вы, панначка, так сакочаце, што і ў скле­пе чуваць?

— Я, Параска. Як там пацукі?

Старая кіўнула.

— Здох адзін. Пайду зараз выносіць.

— Ой, бабцю, а можна я з табой пайду? — пачала ўпрошваць дзяўчынка. — Я іх ніколі не бачыла.

— Добра. Але няхай цябе Улляна спачатку расчэша і апране цёпла.

— Я не хачу апранацца.

— Тады адна пайду.

— У-у-у.

Старая заўсміхалася.

— Не пушчу голенькую. Хуценька апранайся!

Людовіка ўскочыла на ложак і паклікала Улляну. Тая пачала завіхацца каля выхаванкі.

— А дзе чаравічкі? — буркацела малая. — Знайдзі мне чаравічкі! Уля, хутчэй!

Калі яе апранулі, Параска сказала:

— Зараз пойдзем глядзець на пацука, а пасля зойдзеш да маці. Яна хацела цябе бачыць.

— Мгу, — кіўнула дзяўчынка і пацягнула яе за руку. — Пайшлі хутчэй, а то збяжыць.

— Не збяжыць, ён нежывы.

— А калі котка з’есць?

— Гэта можа. Тады пайшлі, а Улляна прыбярэ, пакуль нас няма.

Яны выйшлі з пакоя, пакінуўшы яе адну. Дзяўчына заслала ложак, сцерла крошкі на століку і прымасцілася зноў каля каміна. Доўга сядзела так, закрыўшы вочы рукамі, пакуль не пачула над сабой голас Параскі.

— Чаго такая спалатнелая? Захварэла мо? Я некалькі дзён за табой назіраю. Што з табой, ясачка?

Улляна маўчала, але Параска прысела каля яе і чакала. Нарэшце дзяўчына не вытрымала і расплакалася.

— Што мне рабіць, цётачка, я цяжкая.

Тут старая ўсё і зразумела.

— Божачка ты мой, — пачала бедаваць яна, — не зберагла я цябе, дзіцятка. Бачыла ж, што нядобра ён на цябе глядзіць, як воўк на ягня.Яна прыгарнула дзяўчыну да сябе і пачала гладзіць яе галаву.

— Паплач, птушачка мая, лягчэй стане. Ой, старая дурніца. Ведала ж, што такое можа стацца. Ой, горачка нам з табой.

— Цётачка, я яму сказала, што дзіця будзе.

Старая ўздыхнула.

— А панічу з гэтага бяда невялікая. Усё адно з табой не ажэніцца. Не ў свае сані не садзіся, дзіця. Што ён сказаў табе?

— Грошай даў і загадаў да варажбіткі ісці, каб дапамагла скінуць.

— А ты хадзіла?

Улляна заплакала яшчэ больш.

— Баюся!

Старая схіліла галаву і ўздыхнула.

— Нікуды не трэба ісці. Адвар зраблю, яно само выйдзе. Вазьму грэх на душу, каб тваю не загубіць. Нікому больш не гаварыла?

Улляна адмоўна пакруціла галавой.

— То добра, бо сама ведаеш, што за забойства дзіцяці цябе таксама не пашкадуюць. Зараз ідзі ў людскую, чакай мяне там да вечара і нічога не еш. Што маўчыш?

— У людскую не пайду.

— От дзеўка! Ну тады знікні з вачэй, а калі сцямнее, то прыходзь у маю каморку!

Увечары Параска доўга варыла нешта ў чыгуне, потым астудзіла, выліла ў гла­дыш і пашаптала над вадой. Непрыемны пах, ад якога цягнула на ваніты, стаяў у каморы. Адвар гэты не толькі смярдзеў, але і меў да таго ж брыдкі цёмна-зялёны, як балотная ціна, колер. Улляна з агідай глядзела на келіх, які працягнула ёй старая.

— Нельга так з лекамі, — сказала жанчына. — Калі ты іх не будзеш шанаваць — не дапамогуць. Пі!

Дзяўчына ўзяла келіх, але рукі дрыжэлі, і яна выпусціла яго. Параска плюнула і пачала выціраць падлогу анучай.

— Чаго тут баяцца? — злавала яна на дурное дзяўчо. — Думаеш нарадзіць крапіўніка? Дзіця ўсё жыццё пакутаваць будзе, бо ніхто яго за чалавека не палічыць.

Старая вымыла рукі і адцадзіла адвар, які застаўся на дне, у новы келіх.

— Добра, што не ўсё выліла. Калі б зноў прыйшлося варыць, то зёлак бы не хапіла. А ну, бяры і моцна трымай!

Улляна праглынула слёзы і выпіла адвар. Параска паглядзела на яе з жал ем, узяла пусты келіх і загадала:

— Цяпер ідзі і кладзіся. Ноч паспіш, а пасля пабачым. Калі ў жываце забаліць, то не звяртай увагі і не ўставай з ложка. Горш будзе.

Улляна кіўнула, але не паспела зрабіць і некалькі крокаў, як адчула, што ногі не слухаюцца, а дзікі боль раздзірае цела. Яна войкнула і павалілася на падлогу. У непрытомнасці ляжала і чула, як над ёй нахілілася старая, а потым пабегла на стайню, каб знайсці каго, хто б мог аднесці дзяўчо ў пакой. Апошняе, што запомніла, была пяшчота нечых дужых рук, якія асцярожна падхапілі яе і паднялі ў паветра.

Раніцай, калі прачнулася, дзяўчына пачула два галасы. Параска з кімсьці гава­рыла каля яе ложка.

— Магла забіць, — дакараў мужчынскі голас.

— Па-іншаму ж ніяк, хлопча. Бачыў, як у Ігумене ў лялькі гуляюць на плошчы

каля касцёла? Там ёсць адна з саламянай каронай.

— Ну.

— Дык калі б дазналіся пра яе ганьбу, то вадзілі б па плошчы з такой каронай разам з грахом, каб іншыя не рабілі! Сядзі лепш тут, а я да панначкі пайду. Прачнецца — скажаш.

Дзеры зарыпелі і зачыніліся, а хлопец падышоў бліжэй. Ён дакрануўся да дзявочай шчакі і прамовіў:

— Расплюшчы вочы. Бачу, што не спіш: павекі міргацяць.

Улляна паслухалася.

— Чаму ты тут?

— Табе ўчора блага было.

— Усю ноч са мной быў?

Міхась кіўнуў і дадаў:

— Крычала ў сне.

У дзяўчыны шалёна закалацілася сэрца.

— Што гаварыла? Ну, чаго маўчыш?

Міхась бліснуў вачыма і сціснуў кулакі.

— Заб’ю яго! Сябе не пашкадую, але адпомшчу. Няхай толькі трапіць на вочы!

Улляна закрыла твар далонямі.

— Божа, — прашаптала яна і пачула, як хлопец падняўся ды выйшаў за дзверы.

***

Нетаропкім, мяккім поступам Катажына ішла па калідоры да свайго пакоя. Лёгкасць хады і няўлоўная жаноцкасць прысутнічалі ў кожным яе руху. Зачыніўшы дзверы, яна заплюшчыла вочы і стаяла некалькі хвілін, не кранаючыся з месца. З адчыненага акна веяла холадам. Панна здзівілася: перад яе адыходам яно было зачынена. Відаць, шалёны вецер змог падужаць рамы і цяпер гуляўся па пакоі. Ён раскідаў паперы, а тонкія свечы на далікатных падстаўках скаціліся ў вугал, фіранкі былі абарваныя і кідаліся ў бакі пад кожным павевам, сцябаючы сцены. На ложку ж ляжаў вялікі чорны сабака. Ён вінавата пазіраў на гаспадыню.

— Талан! — крыкнула на нечаканага госця. — Ты зараз жа пакінеш пакой!

Сабака завіляў хвастом, але не крануўся.

— Талан!

Яна сур’ёзна глядзела на яго, але хацелася чамусьці рассмяяцца: такія вочы былі ў гэтага бандыта. Яшчэ шчанём прывучала яго да парадку і паслухмянасці, але Марцін распесціў сабаку, які больш не слухаўся загадаў і выкідваў розныя дурыкі. Вось і цяпер, нягледзячы на шматлікія спробы адвучыць Талана ад звычкі забірацца на яе ложак, ён зноў прабраўся ды ўсцёгся на падушкі. Шляхцянка падышла да сабакі і, ухапіўшыся за ашыйнік, пацягнула на сябе, каб змусіць саскочыць на падлогу. Талан упарціўся, але скарыўся.

— Прэч адсюль! — крыкнула яна.

Талан хрыпеў, вінавата віляючы хвастом. На крык гаспадыні ў пакой убегла Глэся і вывела сабаку. Катажына падышла да расхінутага вакна, зачыніла яго і, трохі памарудзіўшы, прысела ў крэсла. Яна перавяла позірк на партрэт, які вісеў над столікам, адкуль на яе глядзела маці. Не маючы больш моцы трымаць у сабе пачуцці, дзяўчына закрыла твар далонямі і заплакала. Тонкія плечы ўздрыгвалі, а рудыя валасы, якія выбіліся з тоўстай касы, спадалі на іх і гарэлі полымем.

— Матулечка, я больш не стрываю, — прашаптала яна.

Неадольнае пачуццё наканаванасці, якую не ў стане была змяніць і аспрэчыць, здалося занадта жорсткім. Раптам стала шкада бацьку і не хацелася расставацца з Марцінам. Але і іншая думка заляцела ў галаву. Яна зноў стала каля люстэрка і выпнула жывоцік. Усмешка з’явілася на твары маладой шляхцянкі. На момант дзяўчына заплюшчыла вочы, але сумелася, засаромелася свайго выбрыку і закрылатвар далонямі. У пакой прасунула галаву Глэся, каб сказаць, што бацька загадаў збірацца.

— Прынясі маю новую сукенку і пакліч служак, — загадала ёй гаспадыня.

— То ж хіба я не спраўлюся? — пакрыўдзілася тая, але не пасмела аслухацца.

Калі Катажына апранулася, то падышла да століка, адчыніла замкнёную на ключ шуфляду і выцягнула адтуль маленькі куфэрачак. У ім ляжалі старыя срэбныя завушніцы і ланцужок з кулонам, якія належылі яе маці.

— Дапамажы мне!

Служка кінулася да пані, асцярожна ўзяла ўпрыгожанні і вохкнула:

— Што за прыгажосць, панначка! А які ўзор выбіты! Гэта ж трэба: сплеценыя кветкі шыпшыны.

Катажына нічога не адказала, а паказала на дзверы:

— Скажы бацьку, што я сабралася.

На двары ў гэты час мітусілася чэлядзь, іржалі коні і чуўся сабачы брэх. Пан Юзаф аддаваў апошнія загады, хадзіў з важным выглядам і пакрыкваў на халопаў. Часам ён зрываўся на самых нетаропкіх і лупіў іх пугай, якую трымаў у левай руцэ. Нарэшце ўсе паселі ў фурманкі, і гаспадар загадаў ехаць. Катажына стрымала хваляванне ў сэрцы і заплюшчыла вочы, зрабіўшы выгляд, што задрамала. Так яна хацела пазбегнуць непатрэбнай размовы з мачахай, якая звычайна бесперапынна малаціла ў дарозе языком. З бацькам таксама не хацелася весці размовы, бо і так доўга гаварылі ўчора, таму так і сядзела, змружыўшы вочы і схіліўшы галаву на плячо Марціну.

Па прыездзе іх віталі залпамі, а на ганак выскачыў сам гаспадар. Паны расцалаваліся і пакрочылі да вялікай залы, дзе ўжо сабраліся госці. Яны доўга пра нешта гаманілі, нават часам узнімалі голас, але хутка сцішваліся і працягвалі гаворку спакойна. Катажына, якая адразу апынулася ў кампаніі дзяўчат, краем вока назірала за панамі. Ёй раптам стала зразумела, чаму іх фамілія была запрошаная сюды ў якасці ганаровых гасцей, а бацька так нерваваўся перад ад’ездам. Раптам ёй стала агідна, але ўсё ж схіліла галаву і стрымала слёзы.

Усіх запрасілі да стала, і Жывіцкі пачаў застолле, выпіўшы за здароўе ўсіх прысутных, пачынаючы з больш знатных і паважаных. Самым жаданым госцем гаспадар назваў пана Юзафа, што, канечне, прыйшлося даспадобы апошняму. Пасля падышла чарга астатніх. Менш вяльможных шляхціцаў ён проста назваў па чарзе, не падымаючы кожны раз келіх, а ўзняў і выпіў, калі сказаў пра ўсіх. Некаторых нават не памятаў па прозвішчы, таму адзначаў позіркам. За кожным госцем стаялі слугі якія падлівалі віно ў келіхі, часам не абмінаючы ўвагай і сябе. Жанчыны пакутвалі ад таго звычаю, бо не кожная кабета магла выпіць столькі, колькі лезла ў глоткі яснавяльможным. Жанчыны вылівалі віно ў талеркі або пад стол, што прыводзіла да казусаў, бо пры гэтым маглі пацярпець чые-небудзь порткі ці сукенка. Але зухаватыя слугі ў той жа момант зноўку напаўнялі келіхі для чарговага тосту.

Было відаць, што пан Жывіцкі стараўся, хацеў паказаць сваё багацце і тое колькі грошай было заплочана за баль. Тры пакоі былі заняты гасцямі, стаялі сталы для гульні ў карты, а служкі сноўдалі туды-сюды і бесперапынна нешта падносілі. Свечкі асвятлялі ўсе куты, паўсюль былі развешаны карціны, ляжалі дываны і грымела музыка. Гаспадар задаволена пазіраў на гасцей, сачыў за іх тварамі, а пасля падняўся і абвясціў для ўсіх, што будзе піць за самага дарагога госця.

— Пан Юзаф, калі нам ужо радніцца, то ведай, мой даражэнькі, — ты і твая сям’я будзеце самымі чаканымі ў маёй сядзібе. Добраму госцю брамы самі адчыняюцца.

Нямцэвіч, расчулены, палез цалавацца да гаспадара, а прысутныя абмяняліся шматзначнымі позіркамі. Цяпер усім стала зразумела, хто з’яўляецца нарачонай Станіслава, бо да гэтага ўсё трымалі ў сакрэце, абяцаючы, што на балі кожны зможа задаволіць сваю цікавасць. Катажына адчула, як больш чым сотня вачэй утаропілася ў яе. Некаторыя свідравалі вачыма з зайздрасцю, іншыя проста з цікавасці. Не абышлося без злосных позіркаў закаханых паненак і сябровак маладога шляхцюка, па якіх можна было зразумець іх расчараванне і крыўду. "Божа, дай мне моцы вытрымаць", — падумала яна і схіліла галаву. А будучыя родзічы тым часам увайшлі ў азарт.

—Усіх запрашаем на вяселле! — крычаў пан Юзаф.

— І яно будзе найпышнейшым! Ніхто не зраўняецца! — дадаў Жывіцкі.

Твары прысутных трохі скрывіліся, але ніхто не стаў пярэчыць. Зараўлі трубы,

барабаны і пачулася нават страляніна. Госці падняліся і пачалі крычаць, праслаўляючы будучых маладых.

— Няхай будучы жаніх вып’е з чаравічка нявесты! — крыкнуў нейкі пан з сівой чупрынай.

Яго падтрымалі госці, і ўсе погляды звярнуліся да Станіслава. Ён надзьмуўся, але падняўся і падышоў да Катажыны. З непрыхаванай фанабэрлівасцю зняў чаравічак і паглядзеў на нарачоную. Яму падалі гарэлкі, і паніч з аднага маху выпіў. Па зале пранёсся адабральны рогат паноў і хіхіканне паненак. Катажына адвяла позірк, але Станіслаў схапіў яе за руку і вывеў на сярэдзіну залы. І тады абвясцілі танцы. Прыгожая музыка напоўніла пакоі, і госці пусціліся ў скокі. Маладыя паненкі аж свяціліся, стралялі вочкамі, а кавалеры так і слаліся лістом. Пасля быў менуэт, які ўваходзіў у моду, затым кадрыля, і змянілася гэта ўсё на "сваё" — казачка, "ходжанага" і "гоненага". Старыя ж выбралі карты. Катажына танчыла шмат, але цяпер не заўважала, з кім даводзілася быць у пары. Яе засмучала тое, што адбыўшы першы танец, Станіслаў зрабіў выгляд, нібы не бачыць яе, а пасля наогул некуды знік. Тым часам гаспадар падаў знак, і музыка спынілася. Пан Жывіцкі прапанаваў гасцям ісці на двор глядзець феерверк. Катажына памкнулася да выхаду, і ў гэты момант пачула размову двух служак.

— Гаспадар будзе задаволены: цвярозых сёння не будзе. Паны ўпіліся да свінячага роху. Як гавораць, п’юць, як у бочку льюць. Адзін ужо з лесвіцы скаціўся, а палова ляжыць, як нежывыя.

— Ага. Паны Маляўскі і Рогач морды набілі адзін аднаму. А я бутэльку змог схаваць. Пасля разап’ём, калі ўсё сцішыцца. Заўтра наш пан зноў іх будзе лячыць гарэлкай.

— А то! Зноў раніцай пачнецца баляванне.

— Ды пасля вяселле... Жонкі такіх будуць чакаць, а ім абы выпіць. Паніч заўчора вярнуўся з апошняга балю. Маці запытала, дзе быў, дык той адказаў, што ў касцёле.

— А яна?

— "Ці не ў тым касцёле, дзе чаркі звіняць?" І давай яго па спіне вучыць розуму!

Другі зарагатаў:

— Цяжка будзе панам! Ой, цяжка!

— Ну, глядзі, каб ад пітва пасля не пайшлі за вяселлем хаўтуры, бо не па-чалавечы ж нап’юцца.— А ты што не так п’еш? Табе волю, дык і не...

— Цыц, — той спужаўся, — глядзі, панначка нас слухае.

Яны сціхлі і схілілі галовы перад Катажынай, а дзяўчына пайшла далей.

Раптам яна заўважыла Станіслава, які памкнуўся да яе.

— Мы з вамі, шаноўная спадарыня, так і не паспелі пагаварыць, — зашаптаў ён.

— Яшчэ будзе час, шаноўны, альбо вы некуды спяшаецеся?

Станіслаў раптам папунсавеў і сціснуў кулакі.

— Я б хацеў спачатку ва ўсім разабрацца. Вы павінны ведаць, што спадарыню бачу ў першы раз, але пачуцці так і не... тым больш нашы бацькі так хочуць, і я вымушаны, — апошняе слова ён падкрэсліў, — вымушаны скарыцца, але душа, натура... Шаноўная пані разумее?

— Я заўважыла б, што гэтая партыя, дарагі спадар, не залежыць ад нас абаіх. Як было сказана, гэта вырашылі нашы бацькі, а мы з вамі вымушаны падпарадкоўвацца і паважаць іх намаганні ў імя агульнай славы роду і для гонару Айчыны. Я з такім жа пачуццём вымушана скарыцца перад наканаваннем і прашу ў Пана Бога толькі аднаго — цярпення, каб быць разам з вамі.

Твар Станіслава скрывіўся, і шляхціц не знайшоў нічога лепшага, як мыкнуць у адказ. "Ёлуп, — падумала Катажына, — я змагла даць табе словам аплявуху, а ты і не ведаеш, што сказаць. Ой, маўчы, дурань, разумнейшым будзеш". Яна ўсміхнулася і прамовіла на развітанне:

— Здаецца, пана кліча да сябе бацька. То расстанемся ненадоўга, бывайце, яснавяльможны.

Частка ІІІ

***

У паўцёмным пакоі, які асвятляла адна лучына, за сталом сядзеў чалавек. Яго згаслыя бясколерныя вочы ўтрапёна глядзелі на аркуш паперы ў руках. Цяжкі гэта быў позірк, поўны болю, смутку і адчаю. Чорныя кругі пад вачыма і пакутлівы позірк указвалі на тое, што стары Офенберг жыў апошнія тыдні, а можа нават і дні, ды, самае страшнае, ведаў пра гэта і ўсё разумеў...

Пажоўклы аркуш Сцяпан выняў з патаемнага куфэрачка, дзе ляжалі самыя дарагія для яго рэчы. Яшчэ паўстагоддзя таму гэтак жа ўважліва ён разглядаў той самы чарцёж, але колькі моцы было тады ў целе, колькі жадання здабыць славу і абараніць годнасць дзяржавы. Ён і сябры лічылі, што выбралі шлях найбольш надзейны, які прывядзе да свабоды і рассячэ ланцугі абрыдлай уніі. А што атрымалася? Яны патанулі ў брудзе і крыві, гуляючы па недарэчных правілах "хатняй вайны". Прыйшлі шведы, "пагаспадарылі", за імі расейцы... А далей? Божа, толькі б не горш, хай бы ўсё вярнуць! За што ты так не любіш гэтую зямлю?

На стале гарэла грамніца. Шляхціц яшчэ падумаў, што як на хаўтуры... Так жаласліва мігцеў агеньчык. Ён чамусьці не баяўся смерці, ды і досыць — цяпер час маладым весці рэй. А полымя свечкі ўсё дрыжэла... Слёзы воску падалі на падстаўку і імгненна застывалі, ператвараючыся ў брудна-жоўтыя кроплі. Па кім жа плакаў агарак? Мабыць, жаліўся на свой нядоўгі лёс, ці шкадаваў старога, альбо бедаваў разам з ім аб гармідары, які тварыўся ў дзяржаве і не мог скончыцца добра.

Сцяпан сумна ўсміхнуўся... На пачатку стагоддзя разгарэлася вогнішча хатняй вайны на абшарах няшчаснага краю. Магнаты біліся жорстка, люта. Кажуць, што Бацькаўшчыну не купляюць і не прадаюць, а гэтыя... Офенберг зачыніў куфар і доўга сядзеў задуменны. Колькі давялося пабачыць на свае вочы здрады, угодніцтвады гнілых чалавечых сэрцаў. Гандлявалі пасадамі, маёнткамі з халопамі і нават сумленнем. Пан закрыў твар далонямі, і дзве кроплі пацяклі па шчоках. У змроку дагарала свечка. Як слёзы, сцякаў па агарку воск. Шляхціц паглядзеў на свечку і прамовіў: "Плачаш? То няхай. Хто страціў Бацькаўшчыну, той плача ўсё жыццё".

Яго роздум парушыла пані Тэафілія, якая ўвайшла ў яго кабінет і пачала наракаць:

— Што ты, бацька, зусім ані ў зуб нічога не бярэш, хутка ад ветру звалішся! З пакоя не выходзіш, напаліў тут, хоць сякеру вешай.

— Сціхні! — суха абарваў яе Сцяпан. — Рана мяне зямліцы аддаеш!

— Божухна! Ці ж я пра гэта? Знахарку заўтра да цябе прывяду: вупыр1 да цябе ходзіць. Ён кроў з грудзей п’е, а месца тое потым замазвае, каб нябачна было.

— Паганка! — прыкрыкнуў на яе Сцяпан. — Бога пабойся!

— Барані Божа! Маці так вучыла, людзі кажуць.

Сцяпан паціснуў плячыма.

— Як сабе хочаш.

— Тады схаджу раніцай за бабкай. Адно нядобра: яшчэ ноч так будзеш ляжаць.

— От, знайшла палахліўца, — стары ўжо ўпотай смяяўся з яе.

Тэафілія ўважліва паглядзела на яго і ўздыхнула.

— Не верыш, смяешся. Ну, глядзі тады.

Але ўсё ж прынесла з іншага пакоя свечку і асцярожна накрыла міскай, каб аберагчы мужа ад прывідаў. Яна дапамагла Сцяпану легчы, узяла са стала келіх з недапітымі ім лекамі ды пайшла да сябе. Але той доўга не мог заснуць ад болю ў грудзях. На двары зусім сцямнела, было амаль за поўнач, а яго ўсё не браў сон. Шляхціц варочаўся, цяжка дыхаў і чуў як выў сабака.

— Чакай, не час яшчэ. Хоць тры дзянёчкі дай пажыць, — сіпеў ён.

З кута каля дзвярэй пачуўся ціхі смех. Офенберг змоўк і пачаў углядацца. Вочы балелі, быццам нейкі туман засціў іх, таму шляхціц не мог разгледзець постаць. Тады, з цяжкасцю падняўшы руку, ён адкінуў місу, і полымя свечкі напоўніла пакой. Постаць уздрыгнула, але не знікла, пачала набліжацца.

— Ты? — засіпеў стары. — Сапега? Але ж...

— І што? Хутка сам да Абраама на піва паедзеш. Рыхтуйся.

— Чаго прыйшоў?

— Рахункі звесці. Не пазнаў спачатку?

— Не разгледзеў. Вусны ў цябе апухлі, ды язык, бы джала.

Вупыр ухмыльнуўся.

— Не твая справа. А памятаеш, як разам рукі ў крыві мылі?

Сцяпану зрабілася агідна. Былы сябра нагадаў тое, пра што даўно хацелася забыцца.

— Зялёныя былі, — адказаў злосна, — не разумелі, што рабілі. Уся забава была напіцца. Толькі не забывайся, што не адны Айчыну ў бязладдзе скінулі.

— Анягож! Усе ў пекле сустрэнемся, толькі ў розны час, — зарагатаў Сапега.

— Адзін прыйшоў?

— Не, з Вішнявецкім.

— Міхалам? Ворагамі ж былі!

— Былі, — ухмыльнуўся. — І цяпер свіней разам не пасвім.

— Дзе ж ён?

Сапега спахмурнеў.

— Гавары, што маўчыш?

— У пушчы ваўкалакам ходзіць, чалавека хоча забіць... Ды нашто табе ведаць? Лепш раскажу, дзеля чаго прыйшоў. Палёгку табе хацеў зрабіць перад смерцю. Чуеш, Феліцыян жывы.

Сцяпан прыўзняўся на ложку, але сілы не было, і ён зноў упаў.

— Жывы?!

— Табе пасыльны зманіў. У хлопца сапраўды стралялі, толькі не забілі, а паранілі. Карчмар нейкі падабраў і выхадзіў. Цяпер ён якраз едзе пушчай сюды.

— Жывы... — прастагнаў зноў стары.

Сапега моўчкі схіліў галаву і адвярнуўся. Офенберг зірнуў на яго.

— Маўчыш? Што яшчэ скажаш?

І тут нядобрая думка прыйшла ў галаву.

— Дзе Вішнявецкі?! — жахнуўшыся, крыкнуў на вупыра. — Што вы задумалі?

Сцяпан паспрабаваў устаць, ды не змог. Тады, стогнучы, скаціўся на бок, зваліўся на падлогу і пачаў паўзці да здані.

— Ляжы! — гыркнуў вупыр. — Усё роўна не дапаможаш, бо гэта іх справа. Трэба чакаць.

Сцяпан да болю сціснуў зубы: Сапега гаварыў праўду. У гэты момант полымя свечкі затрымцела, і ў пакоі з’явілася яшчэ адна постаць.

— Злая зорка сёння гарыць на небе. Відаць, наракае, што помстаю не супакоіш душы, — прашыпела яна з цемры і паплыла да ложка.

Стары захрыпеў і закрыў твар далонямі.

Сапега здзіўлена паглядзеў на яго. "Бач, як любіць свайго шчанюка", — падумаў ён і перавёў позірк на Вішнявецкага, шыя якога была сіняй ад запечанай крыві.

— Ды жывы твой смярдзюк, — гаркнуў вупыр. — Сабака, каб яго чэрці, не падпусціў нават!

Офенберг з палёгкай уздыхнуў і ўпаў у знямозе.

— Асіна па вас плача, — нарэшце вымавіў ён.

— Ну, ты пагавары — разарву! Адно дзяржыся! — выбухнуў Сапега.

Той уздыхнуў:

— Сам да вас прыйду хутка. Дурань ты, горш мне ўжо не будзе.

— Я дурань?! Ды кароль Прусіі ў мяне рады пытаў! У Карла Пітэна аж зубы трашчалі ад злосці. Гэта я, Бенядзікт Сапега, прапанаваў дэтранізаваць караля Аўгуста! Што, не было? Наш Сас і квакнуць у адказ не паспеў. Гэты слімак пасля нават павіншаваў новага караля, забыўшыся, што тыдзень таму сам сядзеў на тым троне... Ці ж гэта мужчына? Праўду гавару, Крыштап?

Трэці цень праплыў каля вакна і накіраваўся да іх. Перад Сцяпанам з’явіўся сам менскі ваявода. Завіша паглядзеў яшчэ раз у вакно, каб ведаць, колькі ім засталося часу і, скрабянуўшы кіпцюром па змерзлай шыбе, павярнуўся да Сапегі.

— Каралём выбралі зялёнага вісуса! — закрычаў вупыр.

Вішнявецкі ашчэрыўся ў адказ.

— Не, ты не з-за маладосці не хацеў яго выбіраць. Няўжо памяць адняло? Нагадаць табе, як гэта было? Кароль прускі люта ненавідзеў Аўгуста. Што ён тады сказаў прымасу Радзіеўскаму, таксама не памятаеш? Калі нашы паны даведаліся пра выбар новага гаспадара ад караля Швецыі, то падняўся страшэнны вой. Шматхто лічыў сябе больш радавітым, здольным. Прымас Радзіеўскі адразу звярнуўся да Карла з просьбай, каб знялі кандыдатуру Ляшчынскага. Дурань, ён спаслаўся на маладосць кандыдата, забыўшыся, што той такога ж узросту!

— А мо і быў бы добрым дзяржаўцам? — вымавіў Сапега.

Ён трохі памаўчаў і дадаў:

— Адукацыю меў, сумленны чалавек.

— Не, — пакруціў галавой Завіша. — Верце мне, бо на сваім вяку бачыў шмат каралёў. Не хапала яму якраз таго, што патрэбна ўладару, — моцнага характару. Што гэта за дзяржаўца, які не можа шляхце кулак паказаць? Вымерлі сапраўдныя гаспадары дзяржавы... Наша зямля няшчасная — ёй патрэбны чалавек, які павядзе за сабой, ды вось нешта не бачу пакуль яго. А суседзі ўсё глядзяць сквапна і слінай давяцца, як той Іван Жахлівы. Божа, ты забіраеш лепшых людзей да сябе, а нам пакідаеш зрэб’е!

— Няўжо ты гэта сказаў! — крыва ўсміхнуўся Сапега. — Ці мне падалося? Пра Бацькаўшчыну ён раптам прыгадаў!

Прывід злосна рассмяяўся і коса зірнуў на суразмоўцу.

— Маўчаў бы! Сам жа ў вайну ўвязаўся.

— Каб не выпадак, можа, яшчэ і паразважаў бы. Няўжо думаеш, што пасля таго, як твае слугі на вузкай вуліцы Вільні Вішнявецкіх пастралялі, мой род такое даруе?

— Яны памыліліся, колькі разоў гаварыў! Не ведалі, хто гэта быў, а атрымалася... Ну сутыкнуліся дзве фурманкі, ну пачалі страляніну... Нашаму роду пасля большыя крыўды ўчынілі.

Завіша з Вішнявецкім схілілі галовы.

— Думаеце, па-людску гэта? Мне потым усё паведамілі. Калі па бітве пад Алькенікамі быў узяты ў палон Міхал з Сапегаў, вы яго не пашкадавалі. У касцёле — святым месцы — напалі...

— Паны п’янымі былі, — пачаў апраўдвацца Вішнявецкі. — Мае жаўнеры спрабавалі стрымаць іх.

— Не замазвай мне вочы, — прасіпеў магнат. — Супраць Бога і сумлення пайшлі, слова дадзенае зламалі... Міхал прасіў вас, каб злітаваліся. Не вартыя бота цяпер твае абяцанні!

— Гэта Белазор, — выдыхнуў Офенберг. — Бенядзікт, гэта ён, а Вішнявецкі спрабаваў хлопца з іх зубоў вырваць.

У гэты момант яшчэ адзін цень з’явіўся перад хворым.

— Я! Так, тое быў я! — крыкнуў з кута канонік. — Першым даў поўхву, калі ён прасіў адпушчэння грахоў. Вішнявецкія ўзялі яго пад рукі і павялі да карэты але пан Свядэцкі ззаду канюшага ў галаву ўдарыў шабляй. А тут ужо і ўся шляхта далучылася. Шматкі адны засталіся ад вашага Сапегі! Ха-ха-ха! Тры дні ў брудзе на вуліцы цела ляжала...

Канонік запляскаў у далоні і знік у цемры. Паны змоўклі. За акном хутка павінен быў пачацца новы дзень. Сцяпан разумеў, што, каб убачыць яго, трэба загаварыць прывідаў. Не проста так яны прыходзяць на зямлю — тут іх трымаюць няскончаныя справы. Раптам аднекуль на падлогу пасыпаліся манеты. Срэбра са звонам адскоквала ад дошак, закочвалася за мэблю, блішчэла ў святле агарка. Пасля з’явіўся і цень чалавека. Ён упаў на калені і пачаў зграбаць грошы, хціва скрыгочучы зубамі.

— Нікому не кранацца з месца! Парву! — крыкнуў магнат і ўчэпістымі тоўстымі пальцамі гроб пад прыпол кунтуша свой скарб.

— Каб цябе кот узбрыкнуў! Напужаў жа, — скрывіўся Сапега. — У мяне такога дабра... Чаго прыцёгся?

— У Офенберга спытай.

Магнат паглядзеў на Сцяпана, але той у адказ толькі паціснуў плячыма.

— Ды так, прыгадаў. Падумаў, што Пацею найбольшы кавалак перапаў падчас нашай грызні. Вось і ўсё.

— Гэтага дастаткова. Ноч сёння такая. Каго б ты не ўзгадаў, усе прыйдуць. А мне ж зайздросціць не трэба — за сваё адплаціў. Не давядзі свет такое на ўласнай скуры каму...

— Брэшаш! Ты, Людвік, прайдзісвет! — злосна засоп Сапега. — Грошы да цябе самі ліпнуць. Пасля Алькенікаў прыдбаў права распараджацца нашымі маёнткамі і добра золата нашкроб. Затым праз тры гады ўзяў прывілей на гандаль тытунем у Рэчы Паспалітай, а праз год і права на біццё срэбнай манеты займеў.

— Яму таго мала было, Бенядзікт, — умяшаўся Завіша. — Гэты вылюдак усю дзяржаву сапсаванай манетай напоўніў. Там, паводле яго ініцыялаў, "Л. П." выбіта было, а народ тлумачыў "людскі плач"...

Ён не паспеў дагаварыць, бо пачуўся ўзмах крылаў і спеў пеўня. Прывіды паглядзелі адзін на аднаго і пачалі знікаць у паветры. Апошнім сышоў Завіша, які паспеў ціха шапнуць даўняму сябру:

— Пашчасціла, братка, загаварыў ты нас. Але заўтра прыйдзем па цябе, рыхтуйся.

І знік, пакінуўшы сябра ў роздуме.

***

На абсягах Вялікага Княства наводзіў свае парадкі апошні, самы сцюдзёны месяц зімы. Лютыя маразы стаялі каторы дзень, холад прабіраў да костак. Снежнай коўдрай было пакрыта ўсё навокал і, апрача чорных камлёў дрэў, у бялюткай прасторы нічога не было відаць. Дзве кропкі ў гэтым забытым краі ўсё ж не былі падуладны зімовай скамянеласці і рухаліся наперад. Да Рэчыцы, куды вёў іх шлях, заставалася яшчэ пяць вёрст.

Навокал іх абступала каралеўства лесу. Вялізныя яліны, абсыпаныя зімовай пацярухай, драмалі і шатамі закрывалі неба. Пара крыжадзюбаў, спужаная храпам каня, зляцела са старой сасны. Мароз усё мацнеў, і чым далей яны прасоўваліся, тым цяжэй было ісці каню праз намеценыя на лясной сцежцы гурбы. Феліцыяну зрабілася не па сабе: чымсьці насцярожвала гэтая дзіўная цішыня, ды і мароз усё мацнеў. Лес гусцеў. Офенберг не разумеў, чаму ён не можа выехаць на гасцінец. Здавалася, гэта чыесьці злыя чары не даюць расступіцца панурым ялінам. Парбус бег поруч з канём, тапырыў вушы і злосна гыркаў, пазіраючы час ад часу на гаспадара. Паніч паглядзеў на яго і заўважыў кроў на снезе, па якім прабег сабака.

— Парбус! — паклікаў. — Асцярожней.

Але той, кульгаючы, бег цяпер наперадзе, а крывавыя сляды павялічваліся. Тады Феліцыян спешыўся, каб паглядзець лапу. Ён прысеў і паклікаў сабаку, але той не падышоў. Парбус стаяў на месцы і глядзеў у цемру, дзе блішчэлі два зялёныя агеньчыкі. Хлопец падняўся і стаў чакаць. З-за крывой асіны выйшаў стары воўк. Асцярожна ступаючы па снежнай кромцы, звер наблізіўся да чалавека. Парбус загырчэў, але воўк нават не павярнуў галавы. Ён утрапеніўся ў хлопца, і Феліцыян таксама не адводзіў ад яго позірку. "Ваўкалак, — круцілася ў галаве. — Так, вунь і палоска белая вакол шыі, і вочы, быццам чалавечыя. Чаго ж ён хоча? Старыя звы-чайна гавораць, што калі ваўкалак — ахвяра чар, то можна ўратавацца, а калі сам чараўнік — заб’е, не пашкадуе".

Воўк ашчэрыўся, рыхтуючыся да скоку, але Парбус завішчаў і першы кінуўся на яго. Яны счапіліся на смерць, грызліся, толькі чуўся гыркат ды павіскванне. Снег стаў чырвоны ад крыві, хлопец схапіўся за галаву і чакаў. Ён бачыў, як губляе сілу Парбус і ўсё больш становіцца слядоў ад воўчых іклаў на яго скуры. Воўк учапіўся яму ў вуха і разадраў, а потым прыкусіў глотку. Сабака пачаў задыхацца, шляхціц не вытрымаў, схапіў сук і, падбегшы, ударыў ваўка. Той узвыў і кінуўся на чалавека, але яго апярэдзіў Парбус, які з усяе моцы ўчапіўся ў шэрую глотку і сціснуў сківіцы. Цяпер воўк канаў, а сабака ляжаў нерухома і не расціскаў іклы. Феліцыян нахіліўся над імі. Ён паспрабаваў падняць сабаку, той вільнуў хвастом, але не адпусціў.

— Парбус, до ўжо. Здох ён.

Офенберг азірнуўся, шукаючы вачыма каня, ды марна. Тады хлопец асцярожна ўзяў на рукі Парбуса і пайшоў па замеценай сцежцы.

Шлях быў доўгім і цяжкім. Былі хвіліны, калі хацелася ўпасці ў гурбы і проста заснуць. Здавалася, не хопіць волі, каб ісці далей. Ды і куды? Шляхціц не ведаў нават, што чакае наперадзе і ці ёсць хто жывы сярод гэтай белай пустэчы. Пад вечар, калі прабіраўся праз поле, ён наперадзе ўбачыў святло. Зразумеўшы, што натрапіў на жытло, ён ледзь не звар’яцеў ад радасці. У галаве круцілася толькі адно: "Уратаваўся! Дзякуй, пане Езусе!" Ён дакандыбаў да брамы сядзібы і пачаў грукаць. Адчынілі не адразу, нягледзячы на тое, што адразу назваў гаспадарам сваё імя. Ад полымя паходні слеплі вочы, і ён стаяў некалькі хвілін нерухома, засланіўшы іх рукавом. Пасля, калі служка адышоў трохі далей, каб не сляпіць госця, той змог нарэшце разгледзець людзей, якія сабраліся вакол.

У атачэнні слуг стаялі два шляхціцы. Адзін, з сівым павуціннем на галаве і доўгімі вусамі, уважліва разглядаў яго, быццам прыцэньваўся. Ён быў высокі, худы і трохі горбіўся, а адну руку трымаў на эфесе шпагі. Другі, юнак сярэдняга росту, ветліва ўсміхаўся, прыхільна пазіраючы на Офенберга. Ён першы загаварыў, узяўшы Феліцыяна ў абдымкі.

— Ах, братэньку, нездарма я сёння сон бачыў, што госць да нас завітае. А вы, татка, веры не давалі. Бачыце, як яно!

— Сапраўды! Мы вельмі рады яснавяльможнаму. Праходзь, шаноўны, не варта стаяць на марозе.

Феліцыян зайшоў у хату, адкуль прыемна пахла вячэрай. Агледзеўшыся, упэўніўся, што трапіў да дробнай шляхты ці "шарачкоў", як іх яшчэ грэбліва называлі больш заможныя паны. У адрозненне ад разбэшчанай прыдворнай шляхты, а таксама фальваркавай, "частковай" шляхце і "шарачкам" жылося цяжка. Іх побыт мала чым адрозніваўся ад халопавага. Але, нягледзячы на гэта, яны горда называлі сябе панамі і старанна аберагалі гэты свой тытул, ад чаго нават часам рабілася смешна. Гаспадары запрасілі госця за стол:

— Пакаштуй нашага сціплага паедку, яснавяльможны. У цябе, пэўна, даўно кішкі марш іграюць.

Стары ўсміхнуўся і паглядзеў уважліва на Феліцыяна. Той злавіў сябе на думцы, што сімпатызуе гэтаму чалавеку, які, відаць, шмат чаго меў за плячыма. Глыбокія зморшчыны парэзалі яго твар, пажаўцелы ды грубы, і прамянямі рассейваліся з вугалкоў вачэй, вельмі жывых і светлых.

— Які вецер занёс цябе да нас, братка? — звярнуўся да Офенберга малады пан. — Чаму ў такую пару зямлю мераеш?

Той распавёў ім пра выпадак у лесе, але змаўчаў пра дуэль, выбраўшы толькі некаторыя моманты, каб растлумачыць, як апынуўся ў Нясвіжы.

— Значыць, смерць у вочы паглядзела? — перапытаў стары гаспадар.

— Няўжо такое на свеце здараецца! — выдыхнуў яго сын.

— Розных і мне жыццё караваяў напякло. Вось так ведаеш, што пірог крыпаны, а вось з чым — здагадаешся толькі тады, калі пакаштуеш.

Пан Юры перавёў позірк на госця.

— Стралец страляе, а пан Бог кулі носіць.

Юнак зірнуў са здзіўленнем.

— Хочаш даведацца, чаму так гавару?

Феліцыян кіўнуў.

— Па вачах цябе бачна, шаноўны. Кажу, бо пажыў ужо. Іншы жупан часам не варты сярмягі. Ды што жупан! Думаеш, мы з магнатамі роўныя?

— Што ж такое гаворыце, бацька? — здзівіўся Адам.

Ён пачаў размахваць рукамі і апантана гаварыць.

— Паводле права роўныя. Маем жа вольнасці шляхецкія, гербы, караля, зако­ны і, нарэшце, горла. Калі хто мне яго перарэжа, то заплаціць столькі ж, колькі і за іншага пана!

— Малады ты, Адаме...

— Бацька! — цяпер ужо ўзмаліўся юнак. — Усе зоркі роўныя па памерах! Толькі сярод іх ёсць няроўнасць, бо адна ад другой свеціць ярчэй, але гэта не псуе кожную.

Пан Юры паглядзеў на яго і паківаў галавой.

— Так, па Статуце мы роўныя, але ў жыцці... — ён уздыхнуў — Сам Радзівіл можа з табой за адзін стол сесці і называць "братка", ды вось толькі паспрабуй яму запярэчыць ці не выканаць загад, як адразу скажуць, хто ты. Не толькі сам, а і дзеці з унукамі яго няміласць спазнаюць. Дарма, што хвіліну таму крычаў табе: "Любімся!"

— Бацька! Душа плача ад тваіх слоў! У нас жа Рэспубліка!

— Даведаешся, што значыць гэтае слова, калі цябе на сеймік запросяць і загадаюць скакаць пад чыю-небудзь дудку! Чаго вочы вырачыў? Святая праўда! Наш госць пацвердзіць.

Паніч з надзеяй паглядзеў на Офенберга, а той не змог вытрымаць гэтага наіўнага дзіцячага погляду і апусціў вочы.

— З голай кішэняй нічога не зробіш. Мы ў іх руках сляпая зброя. Скажуць на сейміку голас за аднаго аддаць — аддадзім, загадаюць за другога кашулю на сабе парваць — тое і зробім. Ім бяда вялікая, што гэта апошняя світка?

Феліцыян слухаў і не суваў носу ў гэты маналог, бо разумеў, што старому даўно набалела.

— А за непаслухмянасць можна вельмі лёгка пакараць, — працягваў пан. — Пазбавіць арэнды, учыніць наезд на фальварак, урэшце, збіць кіем ці розгамі.

Ён паглядзеў уважліва на сына.

— Кожны праўду ведае, ды не кожны яе любіць. Эх, калісь і наш Бог прачнецца! Але ж што гэта я... Пайду загадаю госцю сцяліць.

З гэтымі словамі шляхціц падняўся з лавы і выйшаў. Адам сумна ўсміхнуўся і апусціў вочы, больш нічога не пытаючы ў Феліцыяна. Так яны моўчкі сядзелі некаторы час, пакуль стары не вярнуўся і не запрасіў Офенберга ісці за ім.

***

Катажына спускалася па прыступках на другі паверх, каб зайсці ў бібліятэку. Яна задумалася і ішла па інерцыі, калі раптам пачула:

— Добры дзень, шаноўная пані.

Перад ёй стаяў юнак з брудна-зялёнымі вачыма і тонкімі, сціснутымі ў адну лінію, вуснамі. У руках ён трымаў звязку кніг і глобус. Катажына змерыла яго поглядам і ўсміхнулася. Яна прыгадала, што муж якраз гаварыў пра гувернанта і будучае навучанне сына. Значыць, гэта і ёсць настаўнік для Глеба? Яна нават зазлавала, бо цяпер пад яе наглядам было яшчэ адно дзіця. Чаму ж ён навучыць... Хіба толькі гаварыць... Яна зноў уважліва агледзела гувернанта. Ад гэтага позірку малады чала­век сумеўся і апусціў вочы.

— Дзень добры, — прамовіла нарэшце гаспадыня. — Я правільна разумею — вы Мікалай Стракоўскі?

— Яснавяльможная панна не памыляецца. Я буду настаўнікам...

— Спадзяюся, ваш узрост гэтаму не перашкодзіць, — перапыніла яна.

Вымавіўшы гэтыя словы, яна пакрочыла далей. Мікалай яшчэ больш папун-

савеў і пайшоў за служкам. Праз хвіліну ён азірнуўся і выпусціў з рук глобус, які з грукатам паляцеў уніз. Малады чалавек войкнуў і кінуўся за ім, але на апошняй прыступцы не ўтрымаўся ды сам бразнуўся на падлогу. Служка, які назіраў усё, плюнуў і пачаў падымацца, а юнак, схапіўшы глобус, пабег следам.

Катажына спяшалася ў свой кабінет. Думкі былі заняты гаспадаркай. Падчас вандровак Станіслава яна была вымушана займацца хатнімі справамі і па сутнасці трымала маёнтак на сваіх плячах. Не паспела яна ўладкавацца ў крэсле, як дзверы адчыніла Глэся, каб паведаміць, што да яе прыехала Багдана.

— Няхай ідзе сюды, — адказала пані і прыплюшчыла вочы.

Пасля вяселля Багдана часта заязджала да сяброўкі. Яе аддалі замуж дзесьці праз месяц пасля вяселля Катажыны. Шляхціц Заброўскі, нарачоны дзяўчыны, быў добрым чалавекам, але занадта старым для маладой панны. Яна, даведаўшыся пра такую партыю, хацела пайсці ў манастыр, ды пабаялася засмуціць бацьку, таму змірылася з яго выбарам.

— Ведаеш, што я табе зараз распавяду? — крыкнула Багданіца, калі ўляцела ў пакой і спынілася перад Катажынай.

— Чакаю, калі пачнеш.

— Паны Забалоцкія на балі ў пана Скірмунта пабіліся!

— Яны заўсёды б’юцца.

— Ды не, на гэты раз моцна. Пан Мнішак шабляй пану Тамашу руку пасек, а пасля, як убачыў кроў, адразу цвярозым стаў і ад жаху пад спадніцу пані Залескай схаваўся. Іншыя панны, пашкадаваўшы небараку, абступілі яе і не далі яснавяльможным пакараць гэтага злодзея.

Катажына пырснула ад смеху.

— Я казала, што гэтыя спадніцы з рагоўкамі толькі дзеля такога і служаць. Крэпасць для баязліўцаў!

— Табе смешна, а я ледзь Богу душу не ад дал а. Паны пасля напіліся і паміж сабой пачалі біцца. Павярнулі сталы, скінулі посуд і абрусы, а гаспадар ад крыўды сам на іх з шабляй паляцеў, ды яго звязалі і кінулі ў кут, каб сядзеў ціха.

— А ты стаяла і чакала? Трэба было ўцякаць.

— Паны дзверы зачынілі, каб ніхто не збег. Пані Альжбэта ў непрытомнасці была, пакуль усё не скончылася.

Яна села на ложак і выставіла нагу.

— Мне мой Альберцік чаравічкі падарыў замшавыя, са спражкамі і маленькімі агатамі на носіку і пятцы. Ніхто такіх не мае!

— Вой, а што на шыі ў цябе?

— Перлавыя пацеркі! Былі яшчэ срэбныя спражкі пры падвязках, ды пан Ян быў такім добрым кавалерам, калі я сумавала на мінулым балі ў паноў Старжынскіх, што я падарыла іх яму. Так ён не забудзе ні той баль, ні мяне. Ведаеш, пан Ян абяцаў, што прышпіліць гэтыя спражкі на сваю вупраж!

— У пана Яна, акрамя тваіх, яшчэ колькі вісіць!

— Нічога, мае будуць найлепшыя! А ты як?

— Заўчора з Альжбэтай бачылася.

— У мяне таксама мазалі на вачах ад яе. Чым на гэты раз хвалілася?

— Прыносіла галандскія бялілы, дала мне скрыначку.

— Пакажы. Я ў Альберціка таксама іх прасіла заказаць, ды яшчэ ваду пахучую, але вось не прывезлі.

Катажына дастала скрыначку з бяліламі. Багдана ўсунула ў яе палец і мазанула сабе твар. Пасля павярнулася да люстэрка.

— Гэтыя нават лепшыя, чым у Гражыны! Трэба будзе выпытаць у Альжбэты, дзе яна замаўляла. Ад гэтых такая далікатная бледнасць твару! Дарэчы, пасля можна блакітным пазначыць жылкі, бровы падвесці і наклеіць мушку. Я на прыёме ва Уняхоўскіх такую штуку з кавалачка шоўку зрабіла, дык пан Яцак усё ніяк не мог адчапіцца, залёты строіў і маю мушку хваліў.

— Пан Яцак бабздыр, якіх свет не бачыў.

— Ведаю, ды толькі гэты бабздыр мяне на танцы і запрашаў. Скакалі з ім мазурку, пасля ў паланэзе кружыліся. Ой, як прыгадаю, дык сэрца б’ецца мацней. Пан Захвоцкі за паннай Гертрудай плёўся, як на цапе, а ў цёмным куце пацалаваў! Кажуць, у іх усё дамоўлена, але бацькоў баяцца.

Яна пачала накручваць валасы на палец.

— Між тым, панна Гертруда за старым панам Янушам даўно замоўлена, таму і плача кожны вечар, а ў касцёле на каленях кленчыць.

— А пані Ядвіга была?

— А як жа! Божа літасцівы, са старой пыл сыплецца, а на балі скача!

Яны засмяяліся.

— Што яшчэ адбылося?

— Бачыла пана Радзецкага.

— Г эта праўда, што яму руку адсеклі?

— Праўда, бо на сейміку не хацеў голасу змяніць. Паны Даброўскі з Хмарай нават не размаўлялі і не глядзелі адзін на аднаго. Не так даўно першы на другога збройны наезд зрабіў, то цяпер судзяцца.

Яна замоўкла. Пасля, раптам нешта прыгадаўшы, падскочыла і зноў пачала апавядаць.

— Ці ведаеш, што Яўстафія Грышэўская аддадзена бацькамі да Радзівілаў на выхаванне?

— Таварышкай?

— Ага. Да жонкі гаспадара.

— Шкада яе — нагаруецца там.

— А як жа! Толькі мо да лепшага ўсё ж? Грышкоўскі нават старэйшай дачцэ не зможа добры пасаг забяспечыць. Такі пан, што боты ў латах, але стараецца таго не паказваць. На стале есці няма чаго, а прыбіраецца, каб не горш за якога сябру-ка свайго. Калі аддасць Радзівілам, то тыя выдадуць дзеўку замуж ды прызначаць пасаг, які бацька нават не нашкрабе. Ім грошай не ўбудзе!

Катажына кіўнула і апусціла вочы. Багдана, зразумеўшы яе смутак, не наважвалася загаварыць першай, а паднялася і пачала хадзіць па пакоі, уважліва разглядаючы інтэр’ер.

— Як твой сынок? — нарэшце спытала яна.

— Якраз сёння прыехаў настаўнік, якога наняў Станіслаў.

— Малады? Прыгожы?

— Занадта малады, Багуся, таму...

— Ой, Катажынка, глупства... Толькі памятаю, што ты ўсё хацела аддаць малога на выхаванне дзеду.

— Думала, пабудзе з бацькам гадоў дзесяць, а тады і назад забяром.

— То чаму ж?

— Станіслаў не захацеў. Сказаў, цяпер па-іншаму робяць.

— Дурное. Вось я да дванаццаці год маці не бачыла, пакуль час у свет выйсці не прыйшоў. Памятаю, як сказала мне нянька, што пабачуся хутка з ёй, то мне так страшна зрабілася, але потым...

— Цяпер інакш.

— Не кажы. І сёння так шмат хто робіць: дзеду з бабкай, няньцы ці заможнейшым панам на выхаванне пакідаюць. А як падрасце, то тады час мамку з бацькам убачыць.

Багданіца падумала трохі і дадала:

— Мо і добра, што вы настаўніка ўзялі. Учора пан Кастусь такія жахі пра сваю колішнюю акадэмію расказваў. Гаварыў, горшых вучняў садзілі на нейкія "асліныя лаўкі" каля печы ці вадзілі па вуліцы ў саламянай кароне.

— Ведаю. Марцін яшчэ распавядаў, нібы ў кожным класе таемна прызначаецца "цэнзар", які даносіць настаўнікам.

— Ой, дзякуй Богу, пан Юзаф забраў яго адтуль. Вучыў бы адну філасофію і тэалогію. Гэтых бедных дзяцей прымушаюць гаварыць толькі на латыні, нават у горадзе. Я аднойчы сама бачыла, як адзін з пекарам мучыўся. Ён просіць слодыч, а гэты не разумее і суне хлеб. Хлопчык ужо пальцам пачаў паказваць, а той дурань не бачыць. Я не вытрымала, бо ў малога такі няшчасны выгляд быў, дык растлумачыла. Як жа ён заззяў!

Яны засмяяліся.

— А што яшчэ табе пан Кастусь на вушка нашаптаў? — пакпіла Катажына.

— Паспрабаваў пацалаваць, калі ніхто не бачыў.

— А ты і не супраць? Дурань твой пан, як не зразумееш! У ладным адзенні, а бруд аж блішчыць.

— Чаму так яго не любіш?

— Дык жа відаць, што за чалавек! Вочкі ў сіраты пазычыў, а думкі ў разбойніка. Можа, калісь на занятках па тэалогіі яму вушы серай залілі?

Багдана з непаразуменнем паглядзела на сяброўку.

— Я пра тое, што не чуў ён святых слоў! — засмяялася тая.

Багданіца плюнула і махнула рукой.

— Ой, Катажынка, цябе не выправіш. Лепш пачастуй мяне кавай са слодычамі.

***

Дзяўчына азірнулася і сумелася, сустрэўшыся позіркам з дзіўным юнаком. Вузкія зялёныя вочы Ігната даўно цікавалі за гэтай пекнай шляхцянкай. Сядзеў спачатку ды любаваўся, сачыў за кожным яе рухам, бляскам шэрых вачэй, якія з непрыхаванай кплівасцю аглядалі прысутных. Тое яму больш за ўсё падабалася: яе пагарда гэтымі хамамі. А вочы! Колькі ў іх жыцця і нават чагосьці вядзьмарскага! Чараўніца! У той момант вочы Зулісі міжволі спыніліся на ім, і панначка, зноў злавіўшы стрэчны позірк, раптам пачырванела. На твары той румянец успыхнуў кветкай чырвонай ружы, але хутка знік, бо яна добра валодала сваімі пачуццямі. Ігнат жа і не падумаў адвесці вочы. Нарэшце хлопец наблізіўся з нізкім паклонам, пачціва зняўшы перад дзяўчынай капялюш.

— Дазвольце, шаноўная панна, вітаць вас. Аб’ехаў палову нашага панства, але такой прыгажуні не сустракаў!

Шляхцянка засмяялася і адказала:

— Можа і так, але здаецца мне, што ўсе паненкі з той паловы, якіх пан меў магчымасць бачыць, чулі тое самае!

Ігнат аж прысеў.

— Ах, панна! Маё сэрца абліваецца крывёй. Няўжо шаноўная не верыць майму слову?

— Ведай, паніч, што бусел глядзіць на ваду, а ўглядаецца пад ваду. Так і я, бо воўк не пастух, а каза не агароднік.

— Ох і язычок у вяльможнай!

А сам пра сябе дадаў: "Не язык, а шыла ды з перцам!"

Зуліся нічога не адказала і адвярнулася. Тады Ігнат абышоў вакол і зноў стаў перад ёй.

— Чаму пані на мяне сэрца мае?

— Таму што пан глядзеў на мяне, як у сабакі вачэй пазычыўшы.

У шляхціца ад гэткіх слоў і мову заняло. Выручыў яго дзядзька Бенядзікт, які падсеў і зухавата падміргнуў панічу:

— Вядзі, Ігнат, паненку да моладзі, павесялі госцю. Там і таварышы твае ўжо сабраліся. Глядзі, калі не дурань, за такой прыгажуняй. Дзе ты яе знайшоў, шахрай? От, чуе чорт, дзе смажаным пахне!

Ён падхапіў іх і зацёг у іншы пакой, дзе ў асобнай зале сабралася маладзь. Смех і гоман там сапраўды не сціхалі. Гулялі ў загадванне слоў, і зараз была чарга юнакоў. Кожны задаваў пытанне выбранай дзяўчыне, якая мусіла даць трапны ці жартоўны адказ. Калі панна не адгадвала, то павінна была адкупіцца пацалункам, таму і выбіралі найпрыгажэйшых ці найбольш сарамлівых, з якіх можна было пакпіць. Таму знарок прыдумлялі пытанне з двайным сэнсам, каб панны засаромеліся даць адказ. Цяпер жа загадваў Ян Яблонскі, які даўно чапляўся да Марысенькі Садоўскай. Панначка заўжды чырванела і закрывала твар далонькамі, а паніч прыдумваў усё новыя смешныя загадкі.

— У што пані пхнуць, каб вада пацякла? — блазнаваў ён.

Ад такога пытання Марысенька аж пабялела, а Ян трыумфаваў:

— Ну, кажы, паненка!

Шляхцянка не вытрымала і выбегла з пакоя, а ёй услед чуўся рогат хлапечай кампаніі.

— У сажалку, — паляцеў наўздагон адказ паніча.

Ігнат таксама хітра ўсміхнуўся і паглядзеў на Зулісю.

— У мяне пытанне! — выгукнуў юнак. — І да самай ладнай паненкі ў гэтым гурце!

Вочкі маладых шляхцянак заблішчалі ў чаканні, каго ж ён назаве найпрыгажэйшай?

— Вось той, — працягваў дурыцца паніч, — у чырвоных пантофліках.

Зуліся ўсміхнулася. "Ах ты, валацуга, блазнуеш! Вось у каго ляйчына пад хвост

патрапіла!" — падумала яна.

— Адкажы, панначка, што табе патрэбна зрабіць, каб дзіця мела?

Вымавіў і, задаволены, засмяяўся ў рукаў, сустрэўшы адабральны гул сярод хлопцаў. Паненкі ж зачырванеліся, пачалі перашэптвацца, а некаторыя пахавалі вочы. Уся ўвага была звернута на Зулісю. Дзяўчына зрабіла крок наперад, уважліва абвёўшы вачыма залу, працягнула рукі да Ігната і прамовіла:

— Панічу трэба даць мне яго ў рукі патрымаць. Тады буду мець дзіця... у руках!

Ігнат не чакаў, што яму нос падатруць, а тая працягвала выбіраць вочы.

— А цяпер дазволь, шаноўны, мне задаць пытанне. На вадзе ляжыць ды не тоне, па агні бяжыць, ды не гарыць.

Ігнат зморшчыў лоб і прыціх, але ў галаву нічога не лезла.

— Вось табе і маеш! Прыдумай, панначка, іншую, пашкадуй.

— Добра. Што любіш, але не купіш, а што не любіш, ды не прадасі?

Ігнат задумаўся, але нічога не мог адказаць. Непрыемную цішыню перарваў нечы голас.

— Можа, пані дазволіць адказаць на пытанне?

Зуліся азірнулася. Перад ёй стаяў Феліцыян і пазіраў на яе з непрыхаванай пяшчотай.

— Калі ласка. Я язык нікому не завязваю.

Офенберг усміхнуўся.

— Любіць чалавек маладосць, але не купіць за грошы. А вось старасць, хоць зусім не патрэбна, не зможа не толькі прадаць, але і аддаць іншаму. Адказаў на тваё пытанне?

Дзяўчына кіўнула і сарамліва ўсміхнулася яму ў адказ. У гэты момант якраз усіх гасцей паклікалі ў галоўную залу танчыць. Зуліся выходзіла амаль апошняй, калі яе хтосьці затрымаў за руку.

— Куды ляціш, чараўніца?

Панначка спахмурнела.

— Шаноўнаму не трэба так гаварыць. У чым я перад ім вінаватая?

— Што з сэрца не вырваць. Скажы, чым прываражыла і як ад гэтага лячыцца?

Тая засмяялася.

— Лячыўся ж неяк, калі столькі часу ад паніча ніякай вестачкі не было.

— Не злуйся, панначка, не хацеў пакрыўдзіць. Не па сваёй волі не змог дагэтуль з табой пабачыцца. Але вось цяпер тут дзеля цябе. Падабаешся мне, прыгажуня. Адкажы і ты, ці я да сэрца табе?

Дзяўчына запунсавела і схіліла галаву. Шляхціц зноў запытаў:

— Ці будзеш яшчэ чакаць, пакуль не пагавару з бацькам?

Яна кіўнула і закрыла твар далонькамі. Феліцыян сарваўся з месца, падхапіў яе і падняў у паветра. Так пакружыўшы, нарэшце асцярожна апусціў свой скарб на падлогу і стаў на калена.

— Калі згадзілася чакаць, то прымі гэта.

Ён працягнуў срэбны медальён з выявай Найсвяцейшай Панны.

— Ад бяды зберажэ цябе ды ад няшчасця ўратуе.

З гэтымі словамі надзеў падарунак Зулісі на шыю і пацалаваў руку. Затым паніч правёў яе ў залу, дзе дзяўчыну даўно чакала цётка.

— Расцвіла ты, мая рабінка, у гады ўвайшла, — шчабятала яна. — Іншыя дрэвы рана цвітуць і плады хутчэй даюць, а вось рабіна позна сваю прыгажосць паказвае,быццам баіцца даверыцца каму. Кіслыя ягады толькі зімой можна ў рот пакласці, але ж якая смаката! Паглядзіш, як чырванню на бялюткім снезе гарыць, то аж сэрца радуецца. Ох, свой час ягадзе, свой час баравіку.

Дзяўчына запунсавела і адвярнулася.

— Досыць вам, цётачка.

— Ну, Зуліська, я ўжо даўно пра гэта думала. Буду цяпер партыю шукаць, а то заседзелася ты ў дзеўках.

Сказаўшы тое, яна заспяшалася ў другі канец залы, пакінуўшы пляменніцу са сваімі думкамі. Крыху больш за год прайшло з таго часу, як засталіся яны з Васількам адны на гэтым свеце. Брата прыняў да сябе на працу пан Незабытоўскі, бо той нікуды не хацеў ад’язджаць з дзедавай сядзібы, а цётка ўзяла на сябе апякунства пляменніцы і забрала да сябе. Па законе Княства, калі ў сірот не было родзічаў "па мячы", апекунамі станавіліся родныя "па кудзелі". Праўда, для жанчын у такім выпадку выстаўляліся некаторыя патрабаванні, з якіх галоўнае, каб гэта была замужняя кабета, якая "мела гаспадара цнатлівага і прыстойнага". Муж цёткі Ядвігі, пан Ян Усевіч, быў добрым чалавекам і пагадзіўся прыняць дзяўчыну. За гэта, магчыма, Бог і паспрыяў яму ў заключэнні дамовы аб куплі зямлі, якая была ўдалай для пана. Справы пайшлі ўгору, і Усевіч у хуткім часе папоўніў свой гаманец дукатамі і тынфамі.

Цяпер жыццё неслася перад Зулісяй з незвычайнай хуткасцю. Раней здавалася, што яго плынь такая павольная, але на здзіўленне яна хутка ператварылася ў бурлівую раку са шматлікімі вірамі і камянямі. Пасля балю цётка Ядвіга не на жарт загарэлася думкай пра ўладкаванне яе лёсу. Пачала шляхцянка з выхавання, бо сама дзівілася, як гэта сястра не займалася з дачкой. Танцы, вышыванне сталі неад’емнай часткай дня панначкі, і яна так стамлялася, што заўсёды чакала вечара. Звычайна тады ўся сям’я садзілася перад камінам, каб паслухаць, як чытае ўголас дзядзька Ян. Часам яму надакучвала, і тады чарга пераходзіла да Зулісі.

Маладыя панічы, іх дзеці, пакуль жылі разам з бацькамі. Дзядзька быў чалаве­кам сармацкіх позіркаў і лічыў, што, пакуль ён жывы, маёнтак будзе непадзельны. Таму дарослыя браты былі цалкам залежныя ад яго волі. Яны не маглі нават ні ў чым пярэчыць, каб бацька, барані Божа, не пазбавіў іх часткі спадчыны. Зуліся дзівілася спачатку, калі гэтыя бэйбусы хадзілі на пэўнай адлегласці ад гаспадара, носячы яго шаблю, альбо станавіліся воддаль пры лаўцы, на якой той сядзеў у касцёле. Пані Ядвіга са свайго боку баялася спачатку, што дзяўчына, не атрымаўшы патрэбнай адукацыі, якую належала мець паненцы, будзе з цяжкасцю ўсяму вучыцца. Але праз нейкі час жанчына ўбачыла, як яе Зуліся пачынае на вачах мяняцца, вельмі лёгка схоплівае ўсё, чаму яе вучаць, і пераймае. Сынаўка, здавалася, атрымала крылы і прасцяг, дзе магла іх расправіць, а гэта не магло не радаваць добрую жанчыну.

***

Ужо зусім развіднела, але снег не пераставаў ісці з ночы. У гэтай снежнай прасторы па полі ехаў вершнік. Снег сыпаў яму за каўнер, наліпаў на валасы, але Офенберг не зважаў на гэта. Перад дзвярыма роднага маёнтка ён спыніў каня, спешыўся і пачаў грукаць у дзверы. Праз нейкі час пачуліся крокі і спужаны голас старой.

— Адчыняй! — закрычаў ён. — Гэта я — Феліцыян.

Дзверы зарыпелі і адчыніліся. Перад ім стаяла збялелая Тэафілія. Яна выпрастала руку, каб дакрануцца да яго, войкнула і павалілася ў ногі.

— Божухна! — галасіла яна. — Жывы! Нам жа ганца прыслалі, што цябе... Стары ад гора другі раз сівым стаў, да ложка жалем прывязаны. Найяснейшая пані, не вытрымае яго сэрца такога!

— Лекара запрашалі?

— А як жа! Той нешта выпісаў, а ён не п’е. Лаецца: "Усё роўна тры чвэрці да смерці, дык нашто гэтае паскудства глытаць?"

Феліцыян зайшоў у пакоі дзядзькі. Там панаваў паўзмрок. Каля ложка на зэдліку гарэла свечка, а на падлозе ляжала міса.

— Што гэта? — незадаволена спытаў Офенберг.

Тэафілія збянтэжылася і нічога не адказала. Феліцыян звёў бровы:

— Прыбяры, і так дыхаць няма чым!

У гэты момант хворы заенчыў і пачаў нешта шаптаць падобнае да малітвы, пасля сцішыўся. Юнак прысеў у крэсла, якое стаяла каля ложка.

— Я пабуду з ім, ідзі.

Жанчына выйшла з пакоя, а Феліцыян прымасціўся каля дзядзькі. Яму было цяжка глядзець на зжаўцелы твар роднага і такога дарагога чалавека, які не раз дзеля яго рызыкаваў уласным жыццём. Раптам стары застагнаў, расплюшчыў вочы і, убачыўшы паніча, заўсміхаўся.

— Жывы!

— А як жа! Захацеў цябе наведаць.

— Мы думалі...

Ён закірхаў і прастагнаў:

— Піць.

Феліцыян кінуўся да стала і падаў келіх з лекамі. Стары скрывіўся і выплюхнуў зёлкі на падлогу.

— Смерць на носе, а вы гэтую атруту піць прымушаеце. Налі мне добрага віна.

— Табе ж лепш стане... — разгубіўся хлопец.

— На тым свеце, ды і не ад гэтай брыдоты. Рабі, што сказаў, калі хочаш хоць у апошнюю хвіліну зрабіць палёгку. Ад старасці ды ад смерці няма лекаў на свеце.

Тут заўважыў плямы крыві на рукаве ў Філіцыяна.

— Што гэта?

— Ды так, у лесе воўк з Парбусам счапіліся.

— Уратаваў ён, значыць, цябе. Добра, што падарыў яго. Дай мне сваю руку.

Сцяпан намацаў нешта пад падушкай і ўзяў руку сынаўца. На яго далоні блішчэў сігнет.

— Час прыйшоў насіць. Для цябе загадаў зрабіць. Памятай, хто ты, бо кодла наша старое. Гонар і годнасць захоўвай — іх не купіш. Старасць слабая на ногі Феліцыяне, але моцная на розум. Таму слухаць маёй добрай рады табе не зашкодзіць. Памятай, сынку, што ты грамадзянін Рэчы Паспалітай, але найперш усё ж жаўнер Вялікага Княства Літоўскага.

З гэтымі словамі ён паспрабаваў падняцца з ложка, але Феліцыян не дазволіў і паклаў руку на зморшчаную кісць старога. Той паглядзеў на далонь юнака, бы нешта прыгадаў і дакрануўся да шрама каля вялікага пальца.

— Ну і даў жа мне жаху, — прамовіў нарэшце ён.

— Ты пра шрам?

Сцяпан кіўнуў

— Ніяк не загоіцца, а колькі гадоў прайшло. Памятаеш?

— Не вельмі добра. Памятаю гадзюку, як працягнуў да яе руку, а потым... Ты схапіўся за галаву, потым выняў сцізорак, пашырыў ранку і высмактаў кроў.

Сцяпан слаба ўсміхнуўся.

— Доўга кляў сябе, што не дагледзеў. Ты і малечай нічога не баяўся, нават не заплакаў. Каб атрута, барані Пане Езусе, пайшла па жылах, то і я б не жыў! Пакуль сядзеў ды чакаў, калі спадзе жар і скончацца твае трызненні, то з адчаю не ведаў, якім багам маліцца.

Яны некалькі хвілін памаўчалі, і Офенберг загаварыў зноў.

— Што на свеце чуваць?

— Прыкра мне.

— Чаму?

— Спазнаў чалавечую "ласку". Розныя людзі па зямлі ходзяць: адны за грош прадаць могуць, а іншыя за добрае слова ад смерці ўратуюць. Як тут зразумець, хто перад табой стаіць і каму душу адкрываеш?

— А ты ў вочы глядзі. А душу... Яе лепш зусім нікому не паказваць. Не той моцны, хто стрымлівае коней, а той, хто сябе стрымае. А цяпер ідзі, я стаміўся.

— Блаславі, дзядзька.

Феліцыян стаў на калені перад ім, і стары, паклаўшы руку яму на галаву, вымавіў:

— Бласлаўляю на ўсё добрае, а на іншае — сам здагадайся.

Паніч пацалаваў дзядзьку руку і выйшаў. Яго ўжо чакала ў пакоях Тэафілія. Яна загадала, каб сынаўцу падалі вячэру. Пані доўга і ўважліва глядзела на панурага Феліцыяна. Таму нават кавалак у горла не лез з-за горкіх думак. Тады жанчына прычыніла дзверы, падсела да яго і зашаптала:

— Вось што я табе скажу. Можаш называць бязбожніцай, як дзядзька, але паслухай мяне. Каб не мучыца з-за нядобрых думак, зрабі так. Зараз з’еш хлеб, а апошнюю лусту вазьмі з сабой і ідзі на раздарожжа. Калі дойдзеш, прытуліся да зямліцы і ўважліва слухай. Што ў вушы ўвойдзе, тое прыйдзеш і раскажаш.

Феліцыян грэбліва паглядзеў на яе, але паслухаўся. Ішоў доўга па замеценым шляху, з цяжкасцю перастаўляючы ногі ў гурбах снегу. Насустрач яму выў пранізлівы вецер і шпурляў ледзяныя крышталікі ў твар. Мароз прабіраў да костак, і шляхціц пачаў быў клясці старую ды сябе, што згадзіўся патураць. Але, прыгадаўшы хворага, сціснуў зубы і пакрочыў далей. Нарэшце дайшоў да скрыжавання. Стаўшы на калені, Офенберг падняў рукі ўгору і ўпаў у мяккі халодны абрус.

Вецер узвыў, зрабіўся шалёным ды злым. Паніч нават крыху спужаўся. Каля яго, крокаў за пяць, нехта страшна зарагатаў і пачулася конскае іржанне. Пасля недзе завыў сабака ды так сумна, бы жаліўся, але адразу і сцішыўся, як не было. Потым вельмі блізка над ім нехта жаласліва і горка заплакаў. Феліцыяна перасмыкнула, і ён з усіх ног пабег да маёнтка, каб толькі не чуць больш нічога і не думаць пра благое...

Дома пані Тэафілія доўга яго распытвала і паіла медавухай, каб адагрэць і развязаць язык.

— А можа смяяўся той голас, песні спяваў? — пыталася яна і з надзеяй паглядала на сынаўца. — Ой, божухна, нядобры знак. Калі б песню пачуў, то мо б і ачуняў, а так... Маліцца трэба.

Шляхцянка сумна ўздыхнула, паднялася і выйшла з пакоя, пакінуўшы паніча сам-насам з невясёлымі думкамі. Юнак так і сядзеў, абхапіўшы галаву далонямі. Калі ж пачуў крокі, то ўзняў вочы і аслупянеў. Катажына, заўважыўшы яго, таксама пабялела. Зрэнкі яе цёмна-зялёных вачэй пашырыліся, іх затуманіла празрыстая плёнка, якая пагражала ператварыцца ў салёныя кроплі. Але яна пераадолела сябе і зрабіла крок насустрач.Феліцыян стаяў перад ёй разгублены. Шляхцянка знарок выпусціла з рук свеч­ку. Офенберг падняў яе, і калі зноў паглядзеў на сяброўку, то здзівіўся змене, якая з ёй адбылася. Перад ім стаяла ўжо не тое дзяўчо, якое чырванела, калі цалаваў яе ў шчаку на развітанне, а жанчына з праніклівым і гордым позіркам. Яна падышла бліжэй да названага брата і пацалавала яго ў лоб, а пасля дакранулася мяккай халоднай далонькай да шчакі і вымавіла:

— Нездарма я малілася і верыла наперакор людскім словам. Толькі Міласэрны Творца даў мне тваё жыццё, брат, але забірае да сябе дзядзьку.

— Дзякуй, што стаяла пры ім стаянцом гэты час. Але цётка не хоча, каб сябе мучыла, ідзі адпачні.

— Хіба гэта цяжар — клапаціцца пра роднага чалавека?

— А дзіця? Можаш...

Катажына перапыніла:

— На ўсё воля Бога. Пойдзем, яму стала горш. Ты павінен быць побач.

Сцяпан ляжаў на ложку і глядзеў шклянымі затуманенымі вачыма на свечку.

Полымя час ад часу ўздрыгвала ад яго слабога дыхання. Стары Офенберг, здавалася, нічога не бачыў і не разумеў, апроч смерці гэтага агарка. "Ці ж так трэба паміраць? — думаў ён. — Паміраем і плачам". Пачуўшы крокі, ён павярнуў галаву і ўбачыў Катажыну з сынаўцам. Спрабуючы нешта сказаць, хворы заварушыў вуснамі, але замест гукаў пачуўся енк. Маладая жанчына закрыла твар рукамі і схілілася на плячо панічу. Каб не пужаць яе, стары больш не гаварыў, толькі скіраваў позірк на юнака і паказаў вачыма на крыж, а пасля на герб, які вісеў насупраць. Феліцыян зразумеў яго і кіўнуў, тады шляхціц уздыхнуў з палёгкай і заплюшчыў вочы.

***

Перад брамай касцёла вазніца затрымаў коней. Катажына выскачыла на снежны пляц, удыхнула марознае паветра і пайшла па сцежцы да дзвярэй. Сёння прыехала знарок рана, калі тут было няшмат людзей. Панна зайшла ўнутр, агледзелася і, нікога не ўбачыўшы, укленчыла перад распяццем. Тым часам з боку ўваходу пачуліся крокі, і нейкі шляхцюк сеў на лаву непадалёк ад яе. Патрохі зала пачала напаўняцца, і жанчына, прашаптаўшы апошнія словы малітвы, памкнулася да дзвярэй. Якое ж было яе здзіўленне, калі шляхціц таксама падняўся і пайшоў следам. Катажына здзівілася, ды не падала выгляду. Калі ж яна звярнула на сцежачку, пан пацёгся туды ж, але яму было цяжка ісці па гэтай вузкай каляіне. Пані паглядзела на яго смешныя спробы нагнаць яе, засмяялася і накіравалася да саняў. Убачыўшы тое, яснавяльможны праз сумёты паляцеў ёй напярэймы. Галантна схіліўшыся ў паклоне, ён падаў Катажыне руку і дапамог сесці.

— Дзякую, — прамовіла яна.

— Заўсёды рады дапамагчы паненцы. Дазвольце назваць сябе — Яраш Лычкоўскі. Ці магу я спадзявацца на тое, што яшчэ ўбачу шаноўную? Цяпер не змагу без гэтага, як зямля не можа без сонца.

Катажына ўсміхнулася, але нічога не адказала. Вазніца пагнаў коней, пакінуўшы пана стаяць. Ён жа расправіў рукі і паваліўся ў сумёт. Не звяртаючы ўвагі на х мінакоў, пан Яраш ляжаў у снезе і па-блазенску ўсміхаўся.

Ужо вечарэла, калі пані зачынілася ў сваіх пакоях. Ціха патрэсквалі ў маленькай пячурцы з зялёнай кафлі паленцы. Полымя асвятляла ўтульны пакойчык. Катажына сядзела ў крэсле і думала пра ранішняе здарэнне. Яна прыгадала дзіўнага паніча, усміхнулася, але гэтыя думкі былі абарваныя Глэсяй, якая ўбегла без стуку і закрычала:

— Пані, кулігі! Пані!

На двары чулася валтузня і брэх сабак. Катажына падышла да акна і ў свеце паходняў разгледзела шэсць саней.

— Пані, што рабіць будзем? — спытала напужаная служка.

Гаспадыня нават не павярнулася да яе і абыякава адказала:

— Загадай прымаць.

Госці адразу накіраваліся да стала. Нягледзячы на тое, што ўсе былі на доб­рым падпітку, яны пацягнуліся адразу да келіхаў з віном і гарэлкай. Служкі ледзь паспявалі падносіць гарачае і напоі. Катажына з хвіліну назірала за гэтым, а пасля грэбліва ўсміхнулася і накіравалася да сябе, загадаўшы Глэсі прыглядваць за ўсім. Жанчына села ў крэсла, захутала ногі коўдрай і ўзяла кнігу. Яна заплюшчыла вочы і на імгненне перанеслася ў дом бацькоў. Перад ёю з’явіўся мілы сэрцу вобраз кабінета, дзе былі бацька і брацік...

Жанчына расплюшчыла вочы і ўздыхнула. У пячурцы ўжо смылелі галавешкі. Адтуль цягнула цяплом і пахла паленым. "Зноў Глэся туды смецце выкінула, — падумала пані, злуючыся на дурнаватую служку. — Задам жа я ёй заўтра чапалосу!" Яна разгарнула кнігу, і адтуль выпалі два аркушы з вершамі, якія напісала яшчэ дома. Катажына падабрала іх, і сумная ўсмешка з’явілася на малінавых вуснах. З хвіліну павагаўшыся, шляхцянка ўстала, падышла да каміна, і аркушы павольна апусціліся на дагараючыя вугельчыкі. Успыхнуўшы, агонь хціва пачаў лізаць паперу.

У гэты момант дзверы зарыпелі, падпіхнутыя нечым плячом, і моцна грукнуліся аб сцяну. У пакоі ўвалілася некалькі п’яных шляхцюкоў. На адным з іх верхам сядзеў Станіслаў з падбітым вокам і ў падзёртым жупане, заляпаным ванітамі і брудам. Ён агледзеўся і, заўважыўшы жонку, зарагатаў.

— Ты павінна выйсці і павітаць гасцей! — закрычаў ён. — Яны чакаюць!

Яна не кранулася.

— Прашу шаноўных пакінуць мае пакоі.

— Калі сама не пойдзеш, то за косы выцягну! Наперад, браткі! Няхай госці павесяляцца!

Яны пасунуліся да шляхцянкі, але тая знянацку павярнулася і паказала мізеркорду. Паны пабялелі і нават трохі працвярэзіліся.

— Хто паспрабуе падысці бліжэй? Няма харобрых?

Станіслаў аж пачырванеў ад злосці. Ён паваліўся на падлогу, паглядзеў на жонку і раптам хітра падміргнуў сваім сябрукам.

— Усё адно пойдзеш. Ды што казаць — пабяжыш! Мы туды Глеба прынеслі. Ідзі, ратуй сына!

— Як прынеслі? — спужалася жанчына.

— У люльцы прынеслі, пані, — гігікнуў лісліва адзін з паноў.

Катажына моцна сціснула дзяржальна мізеркорды.

— Я выйду, — адказала спакойна.

Пан Станіслаў задаволена ашчэрыўся і выпаўз на каленках з пакоя, а за ім гэткім жа чынам накіравалася яго "світа". Калі гаспадыня спусцілася да залы, ніхто нават не звярнуў на яе ўвагі. Шляхцянка агледзелася і заўважыла фамілію Уняхоўскіх. Стары пан нервова круціў адной рукой вус, а другой трымаў палку з дзяржальнаму выглядзе галавы ільва, пастукваючы ёй аб падлогу. "Бедакі, — падумала яна, — мусіць, сілком выцягнулі з маёнтка". Тут былі і старая пані Кежгата з дочкамі, і нават сям’я Паплаўскіх, Учрывічы ды сам Караль Шурта. Асобна сядзелі за сталом тры браты Гаеўскія, вядомыя выпівохі і задзіры, з рукі якіх звычайна і ладзіліся ў гэтай акрузе кулігі.

Наогул, так павялося здаўна. Маладыя людзі дамаўляліся паміж сабой і выязджалі да найбліжэйшага суседа. Гаспадары павінны былі прыняць іх і запрасіць да стала. Што было пасля — вядома. Калі ў склепе сканчалася ежа, а ў піўніцы пусцелі бочкі з напоямі, спадарства забірала гаспадара з сям’ёй і слугамі ды ехалі да наступнага суседа. Пан Станіслаў вельмі любіў такія гульні, таму Катажына не здзівілася, убачыўшы на двары святло паходняў...

Яна назірала за прысутнымі ў зале: відовішча было малапрыемнае. Большасць гасцей выклікалі ў шляхцянкі пагарду. У такім выпадку звычайна прыгадвала словы бацькі, які любіў паўтараць, што жупан годнасці не дадае. Было, канечне, некалькі асоб, якіх рада была бачыць, але такіх пералічыла па пальцах. Гаспадыня ўздыхнула і збіралася пайсці адтуль, калі раптам нешта спыніла. Чамусьці падалося, быццам сярод гэтых постацей яна пазнала пана Яраша. Падумаўшы, што памылілася, шлях­цянка перавяла позірк у іншы бок. Але вочы не падманулі... Праз некалькі хвілін пані адчула, што за спінай хтосьці стаіць. Катажына азірнулася і ўбачыла перад сабой мужа, які з прыкрасцю глядзеў на яе. Пан Станіслаў быў на добрым падпітку і ледзь трымаўся на нагах. З двух бакоў яго прытрымлівалі паны Яраш і Караль.

— Вось яна, браткі, — вымавіў ён, ледзь перасоўваючы язык. — Мегера! Бачылі вочы, што бралі, а цяпер плачце, хоць павылазьце.

— Маўчы ты, п’яны дурань! — гаркнуў пан Яраш. — Добрая ў цябе жонка, цнатлівая і гжэчная. Сам не ведаеш, што вярзеш!

— Ты такі ж! Як там хлопы пра гэта гавораць: "Свой свайго пазнаў ды на піва пазваў?"

— Праўду сабакі кажуць.

— Праўду! — зноў закрычаў Станіслаў. — А што мяркуе пан Караль?

Малады паніч хітра прымружыў вочы і ціхенька мрукнуў:

— Госць у дом — пільнуй жонку.

— Блазнуеш, браце, — прасіпеў гаспадар. — Хто ж на такую паквапіцца? Хадзем, браткі, вып’ем. І я разам з вамі, каб заліць сваё гора.

За гэтым усім уважліва назірала Глэся. Яна бачыла, як стрымлівае сябе пані, каб не даць поўхву мужу, і як хітра паглядае пан Караль то на Катажыну, то на Яраша, які ў сваю чаргу не зводзіць вачэй з гаспадыні.

— Нічога добрага з таго не будзе, — шапнула яна сабе пад нос і збіралася пайсці ў людскую, калі заўважыла нейкага чужога служку.

Той круціўся каля стала, дзе ўжо даўно нікога не было, збіраў з талерак аб’едкі і хціва запіхваў сабе ў рот. Яна, мажліва, і не звярнула б увагі, каб не заціснутая пад паху ў шахрая срэбная талерка. Глэся звяла бровы і накіравалася да злыдня, які ледзь паспеў запіхнуць чарговы кавалак, калі ўбачыў яе.

— Мабыць, твой пан сваіх слуг не корміць.

Бялявы толькі кіўнуў, праглытваючы тое, што напхаў без разбору. Хлопец чмякнуў і, зірнуўшы на яе, папярхнуўся. Ён паказаў на спіну, каб Глэся дапамагла яму, але адразу ж пашкадаваў, бо дзяўчына мела моцны кулак.

— Вой! — завішчаў злыдзень. — Цяпер спіну склейваць давядзецца.

— Тое за справу!

— Вось табе і маеш! За якую?

— Ах, гад печаны, яшчэ пытаеш! А хто талерку са стала скраў?

У хлопца аж твар выцягнуўся.

— Не браў я! Гэта так... патрымаў, працёр...

З гэтымі словамі ён пачаў змахваць рукавом з талеркі тлушч і крошкі.

— Ды і наогул, гэта талерка майго пана. Ён заўсёды з сабой возіць ды толькі з такой есць.

Для доказу служка абхапіў яе дзвюма рукамі і пацалаваў.

— Ну, я пайшоў!

— Куды?! Кінь! А то зараз варту паклічу!

Служка жаласліва паглядзеў на Глэсю і выпусціў з рук здабычу. Талерка бразнулася аб падлогу, адкаціўшыся пад стол.

— Злая дзеўка. Свайго ж брата... Ат! У тваіх гаспадароў іх столькі... А ты мне спачатку да вока прыйшлася!

Хлопец панура пакандыбаў у людскую, а яна падскочыла да Грышкі, які ішоў з падносам на кухню, і шапнула, каб сачыў за ім.

— А чым аддзячыш? — пацікавіўся той.

— Каб цябе, Грышка! Даўся ж мне ў косці з дурнымі залётамі!

Той зрабіў важную міну і падсунуў свае вусны.

Глэся засмяялася і схапіла яго за нос.

— Можа, потым і пацалую, калі справу зробіш. Будзе пара, вырасце трава!

Дзяўчына паказала язык і знікла, пакінуўшы разгубленага юнака аднаго. Грышка правёў яе позіркам, няшчасна ўздыхнуў і паплёўся следам за злодзеем.

***

Раніцай наваколля было не пазнаць. Ноччу разгулялася завіруха і заслала ўсё бялюткай коўдрай. Снег блішчаў пад сонечнымі промнямі. Яны пранікалі праз шыбы ў пакой і бегалі па твары Катажыны. Яна паморшчылася і падскочыла, скінуўшы на падлогу коўдру з воўчай скуры. На гук яе званочка прыбегла Глэся.

— Прынясі вады, — загадала ёй гаспадыня.

Тая прынесла місу з цёплай вадой і чакала.

— Пані сёння ў добрым настроі. Можа, прысніла чаго?

— Адкуль ты ўсё ведаеш? — здзівілася Катажына. — Я сапраўды бачыла дзіўны сон.

— Магу растлумачыць, калі пані пажадае.

Жанчына ўсміхнулася.

— Ну, паспрабуй. Я бачыла двух мужчын. Адзін быў з кветкай лілеі, а другі з мячом. Ён падышоў да мяне, узяў за руку і павёў за сабой.

Служка звяла бровы.

— Хто з іх?

— Як хто? Той, што з мячом. Чаму ты спахмурнела?

— Няхай пані не злуе на мяне, але гэта дрэнны знак. Чалавек з лілеяй — святы Габрыіл, які з’яўляецца, каб пра нешта папярэдзіць. А вось пан з мячом падобны да святога Міхала. Ён прыходзіць да людзей, калі трэба быць асцярожным. Бараніцеся, пані.

Катажына надзьмулася і адвярнулася ад яе.

— Там усе ўжо прачнуліся, — паведаміла служка.

— Што робяць?

— Ведама што — п’юць. Як толькі які пан ачомваецца — адразу сівухі патрабуе. Хутка ўсё са склепу выжруць, а гарэлка наогул сёння нават можа скончыцца.

— Хутчэй бы!

Глэся здзіўлена паглядзела на яе. Катажына заўважыла гэты позірк, усміхнулася і патлумачыла:

— Калі ўбачаць, што тут няма чаго піць, то з’едуць самі.

— Дык перад гэтым нас давядуць да галечы!

— Хай сабе! Няхай ужо так, чым бачыць іх тут яшчэ тыдзень.

— Тое праўда. З мінулай нядзелі сядзяць. Я сёння, дарэчы, чула, як пан Караль падгаворваў гаспадара ехаць да нашага суседа Наліма.

— А ён?

— Згадзіўся. А вось пану Ярашу гэта не спадабалася.

— Адкуль такія думкі? Ты іх чытаеш?

— Дык жа па чалавеку бачна, пані...

Яна ўважліва паглядзела на Катажыну, якая адвярнулася, каб служка не заўважыла лёгкую чырвань на шчоках.

— Бачна? Я не разумею, пра што ты гаворыш.

— Ды так. Няхай пані не бярэ да галавы. Зараз патрэбна спусціцца, а то зноў прыпаўзуць сюды па вас.

Катажына кіўнула ў знак згоды і пайшла першая.

У зале чуўся рогат і грымела музыка.

Мужчыны сядзелі асобна, і яна, абмінуўшы іх кампанію, накіравалася да іншай залы, дзе звычайна знаходзіліся дамы. Па дарозе, міжволі зірнуўшы на Яраша, яна злавіла яго позірк і запунсавела. У гурце паноў гаворка ішла не толькі пра справы дзяржавы. Абмяркоўвалі ўсё: палітыку, законы, ураджай, дайшло нават да гаворкі пра жонак, але хутка прымоўклі, бо тыя былі ў суседнім пакоі. Тады загаварылі пра ўласныя справы...

— А дзе ж пан Сосна? Няўжо не захацеў прыехаць? — спытаў раптам Альшэўскі.

— Зараз у Абраама на піве наш Сосна, — адказаў нехта.

— Божухна, а такі малады быў! Шкада слаўнага рыцара. Калі тое сталася?

— Можа, гэтай вясной. Пахавалі з годнасцю, як і належыць.

— Эх, браткі, не будзем сумаваць, — махнуў рукой пан Завалька, парушыўшы ўсеагульнае маўчанне. — Я вось таксама хачу, каб мяне з гонарам да ўсіх святых адправілі. Калі жывыя будзеце, так і зрабіце. І не горш, чым пана гетмана Патоцкага!

— Блазнуеш, браце.

— Чаму б і не?

— Гэта шаноўныя пра што распавядаюць? — спытаў адзін малады паніч.

— От, моладзь, нічога не ведаюць! З гады чатыры таму тое было ці крыху болей. Ну і відовішча! Чатыры дні хаўтуры пана Патоцкага доўжыліся. За труной ішоў конь гетмана, накрыты доўгай коўдрай, а за імі неслі меч. Людзі гаварылі, што ўжо перад самым касцёлам выехаў рыцар на кані, зламаў аб гэтую труну кап’ё і зваліўся з каня.

— Усё праўда, — падтрымаў яго іншы пан. — Тое каб ведалі — слаўны рыцар памёр, сын і абаронца сваёй Айчыны.

— Слова — свята! Мне бацька, дарэчы, расказваў, як пахавалі нашага караля Стэфана, — падхапіў Суднік.

— Баторыя? Гэтага венгра?

— А каго ж яшчэ? Што там было! Знайшлі падобнага да яго чалавека, апранулі ў каралеўскае адзенне і пасадзілі на Баторавага каня. Уперадзе служкі неслі труну, а за ёй ішоў конь з двайніком. Відовішча, скажу вам! А ўсё каб людзі бачылі, што сам кароль і вялікі князь сябе на той свет праводзіў!

— Вох, і не такое вочы ўбачаць!

— Я ж папрашу, каб мяне мой любімы сабака праводзіў, — выдыхнуў пан Рафал.

— Ой, у цябе іх процьма, палова жыцця спатрэбіцца, каб вызначыць, які ўлюбёны. Нашто табе столькі?

— Паляванне.

Паны засмяяліся:

— Калі ў апошні раз там быў?

— Сусед мой, пан Рыгор Дамбоўскі, дык наогул, ледзь не спіць з імі, — уставіў Завалька.

— Ага. А на двары ў пана Рыгора сабак больш, чым курэй і гусей.

— І я чуў Усе грошы на гэтых бестый звёў. Іх і купіць, і карміць, і лячыць... Вялікія грошы! Ды яшчэ наняў служку, каб правільна даглядаў.

— Ведаў я гэткага ж наглядчыка. Добры прыбытак такая служба дае. Казалі, пан Рыгор свайму столькі заплаціў, што ён з’ехаў у іншыя краі ды купіў сабе маёнтак.

— Лёгка паверу! Эх, шэльма! Заўсёды гаварыў, што Рыгор — дурань!

Тут зайграла музыка, і ўсе пайшлі ў агульную залу. Катажына стаяла пабач з вазай з засушанымі ружамі. Гэтыя кветкі пані вельмі любіла, а каб і зімой любавацца іх прыгажосцю, загадала высушыць для сябе. Цяпер яна гулялася, асцярожна датыкаючыся тонкімі пальчыкамі да шыпоў, сціскала іх і хутка адпускала. Бавілася так доўга, пакуль не заўважыла, што за ёй назірае пан Яраш. Жанчына збянтэжылася, а шляхціц усміхнуўся і накіраваўся да яе. Калі ён пацалаваў руку, Катажына апусціла вочы, аднак рукі не адняла.

— Пані падабаюцца гэтыя кветкі?

— Так. Іх нельга не любіць. А чаму пан не танчыць?

Яраш спакойна зірнуў на яе і прамовіў.

— А я не выношу, пані, красак, бо паважаю толькі пах пораху. Не іду скакаць, бо ведаю толькі танцы з ворагамі маёй Бацькаўшчыны.

Катажына схіліла галаву.

— Але для гаспадыні гэтага дому я зраблю выключэнне, — хутка дадаў ён.

Шляхціц падхапіў кабету за тонкі стан і вывеў у цэнтр залы. Яго вочы п’янілі, і

Катажына, зразумеўшы, што гэта прорва, не вагаючыся ступіла на яе край.

* * *

Вясна не спяшалася прыходзіць у гэты край. Снег ніяк не мог растаць і вызваліць зямлю ад палону доўгай зімы. Яшчэ дзе-нідзе трапляліся брудныя, шэраватарудыя гурбы, што псавалі настрой.

Перад акном сядзібы Жывіцкіх гарэлі гронкі рабіны, якія нейкім дзівам яшчэ не былі з’едзены за зіму птушкамі. Гледзячы на гэты цуд, хацелася адчыніць аканіцы і пакласці на іх далоні, каб сагрэць халодныя рукі. Гаспадыня сядзела каля пячуркі і пазірала ў вакно. На гук яе званочка прыбегла запыханая Глэся, уся ў попеле, з расплеценай касой.

— Пані клікала? — спытала.

— А то не! Ты дзе так доўга была? Спала зноў?!

Глэся вінавата апусціла вочы.

— Загадаю ў наступны раз высекчы. Адарві мне арабіны!

— Нашто?

— Што за дурніца! Ідзі і не марудзь!

Служка выйшла, а калі вярнулася, то прынесла ў сподачку чырвоныя ягады з белымі ільдзінкамі на іх, якія патроху таялі ў цёплым пакоі. Яна пачала выбіраць лёд, але Катажына спыніла і загадала:

— Я сама. Паглядзі лепш, як нянька спраўляецца з Глебам.

Яна знікла, а Катажына ўселася ў крэсла і паклала сподачак сабе на калені. Жанчына любавалася чырвонымі агеньчыкамі, ад якіх яшчэ цягнула зімовым холадам. Шляхцянка адшчыкнула ягадку і кінула ў рот разам з ільдзінкай. Прыемная слодыч халодных ягад надавала бадзёрасці ўсяму целу. У пакой увайшла Глэся і спынілася каля дзвярэй.

— Пані, — паклікала яна.

— Чаго?

— Пані, там... — яна зніякавела.

— Г авары, ці табе мову заняло? Нешта здарылася?

— Паночку маленькаму блага.

Жанчына спалатнела, падхапілася з крэсла і выскачыла з пакоя. Прабегшы па калідоры да пакойчыка Глеба, шляхцянка спынілася каб аддыхацца і з болем у сэрцы адчыніла дзверы. Каля ложка маленькага паніча мітусілася нянька. Убачыўшы гаспадыню, яна ўздрыгнула і развярнула місу з гарачай вадой. Служка ўскрыкнула, пачала выціраць, ды Катажына, не звярнуўшы на яе ўвагі, кінулася да сына. Глеб, ухутаны ў коўдру, ляжаў нерухома. Твар яго быў чырвоны, а на ім выступалі маленькія кропелькі поту. Немаўля цяжка пасопвала носікам, і здавалася, што яно пачынае задыхацца, бо час ад часу хціва хапала паветра і кашляла. Катажына нахілілася над дзіцём, але баялася нават дакрануцца. Нарэшце яна ўзяла Глеба на рукі і памацала лобік. У хлопчыка была ліхаманка.

— Чаму не сказала? — запытала ў нянькі, ледзь стрымліваючы сябе, каб не закрычаць.

— Баялася, — паспрабавала апраўдацца тая.

— Што ты вярзеш!

— Гаспадыня, я думала, што пройдзе...

Яна моцна ўдарыла служку. Тая заплакала і павалілася на калені, але шляхцянка адштурхнула яе.

— Даўно заснуў?

— Не, во толькі. Плакаў шмат.

— Еў?

— Не.

— Бачыш, як высыпала на твары? Змазаць настойкай.

— А што гэта?

— Воспа. Хварэла на яе?

— Не, у дзяцінстве памятаю, сястра захварэла, дык праз тыдзень памерла. І браты два... Аднаму і месяца не было!

— Тады прэч адсюль, каб вочы мае цябе не бачылі!

Служка хацела яшчэ нешта сказаць, але Катажына зірнула на яе так, што тая вылецела за дзверы без аніякіх роспытаў. Пані прысела на ложак і пяшчотна пацалавала малечу. Глэся зашоргала нагой па падлозе, чакаючы, пакуль гаспадыня паглядзіць на яе.

— Пані, мне застацца?

Катажына кіўнула. Дзяўчына падышла бліжэй, уважліва паглядзела на хворага хлопчыка і сказала:

— Я зараз настойкі прынясу.

Катажына махнула рукой у знак згоды, і Глэся знікла. У гэты час малы заварушыўся і расплюшчыў вочы. Пазнаўшы матулю, дзіцё працягнула да яе маленькія ручкі і заплакала. Жанчына абняла яго і пачала спяваць песеньку, а ў самой балюча зашчымела сэрца. Прыгадала, як чакала яго, калі яшчэ была цяжарная. Кожны дзень тады падыходзіла да люстэрка і любавалася жывоцікам, з заміраннем адчувала, як варушыцца і б’е ножкамі ў яе пад сэрцам. Калі ж пасля народзінаў ёй у першы раз паклалі дзіця на грудзі, яго маленькія пальчыкі схапіліся за яе мезенец і не адпускалі. У той момант сэрца гатова было выскачыць з грудзей, а цела ахоплівала хваля захаплення. Хрэсьбіны Глеба правялі, як і належыць, з пышнасцю. На іх запрасілі ўсё наваколле, учыніўшы сапраўдны баль. Колькі тады з’ехалася гасцей! Каля іх тады праходзілі людзі, віншавалі, усміхаліся, а яна не бачыла нікога, акрамя сына. Пасля гэтага яна нават са свякроўю магла гаварыць смялей, бо стала паўнапраўнай гаспадыняй і маці нашчадка.

...Яна прачнулася, пачуўшы плач Глеба. Падхапіўшыся, жанчына падскочыла да ложка. Праўду кажуць, што калі хто жадае схапіць за сэрца маці, то няхай дакранецца да яе дзіцяці. Тут жа было яшчэ горш. Катажына не магла бараніць і кінуцца на крыўдзіцеля, каб выдрапаць яму вочы ці засланіць сабой сына. "Міласцівы Творца, гэта самае цяжкае выпрабаванне! За якія грахі так мяне пакараў?" — зляцела ў яе з вуснаў. Ды, засаромеўшыся тых слоў, сказаных у гневе, пані ўпала на калені і пача­ла маліцца. Глеб зноў заплакаў. Катажына паднялася, накіравалася да люлькі, але не дайшла і зноў укленчыла перад абразам. Слёзы цяклі па шчоках, а яна шаптала малітву і захлыналася імі. На вуснах выступіла пена, у грудзях шчымела ад плачу, але маці ўсё паўтарала пра сябе: "Гэта ён мяне выпрабоўвае! Ён добры! Ён не дазволіць..." Праз некаторы час хлопчык сапраўды сцішыўся. Жанчына, падумаўшы, што яму стала лепш, змоўкла і павалілася ў непрытомнасці на падлогу.

За месяц шляхцянка выплакала ўсе слёзы. Смерць Глеба была цяжкім ударам. Калі нарэшце яна, стрымліваючы слёзы, усё ж магла выходзіць з пакоя, іншая вестка забрала пад нагамі зямлю.

Глэся мела рацыю. З кахання да пана Яраша нічога добрага не атрымалася. Спачатку, калі шляхціц навадзіўся прыязджаць ледзь не праз кожныя тры дні, яна чакала гэтых візітаў. Але раптам вочы самі пачалі адкрывацца. Пан Станіслаў заўсёды рады быў прыняць госця ды вось аднойчы, вельмі ўважліва паглядзеўшы ў час размовы на Катажыну і Яраша, ён спахмурнеў і доўга не выходзіў з задумення, носячы пры сабе нейкія не дужа добрыя думкі. Пасля гэтага гаспадар часцей пакідаў іх адных, што непакоіла жанчыну.

Скончылася ўсё гэтак жа раптоўна, як і завязалася. Справа ў тым, што Глэся ўпала ў вока служцы пана Лычкоўскага. Бедны Грышка рабіў немагчымае, каб падчас візітаў гасцей не згубіць з вачэй вяртлявага Марка. Той жа цікаваў каля людской ды не даваў праходу Глэсі. Аднойчы, каб ён хоць трохі адчапіўся, дзяўчына напаіла Марка сівухай. Служка дзябнуў няслаба, але не заснуў, а разгаварыўся, ды зноў залё­ты пачаў строіць. Дзеўка вазьмі і ляпні, што пан Яраш так часта наведваецца, што хутка паселіцца ў іх маёнтку. Марка быў на добрым падпітку, таму за язык і чорту не прыйшлося цягнуць — сам усё расказаў, а Глэся, хоць і шкадавала сваю пані, слова ў слова ўсё ёй далажыла. Высветлілася, што на самай справе Лычкоўскі проста быў добрым акцёрам. Задумка развесціся з жонкай круцілася ў пана Станіслава ў гала-ве з першага імгнення іх сумеснага жыцця, але як гэта зрабіць, не ведаў. Такі план падказаў яму адзін з сяброў, а пану засталося толькі знайсці кандыдатуру. Такой "кандыдатурай" і стаў Яраш, ад якога ў гэты вечар даставіў ліст Марка і перадаў яго праз Глэсю.

Катажына дастала аркуш паперы і ўзяла пяро, але раптам прыгадала нешта і выняла іншы. Падышоўшы да акна, яна падставіла іх да святла. Цяпер было заўважна, якія вадзяныя знакі былі на іх. На першым вылучалася кветка ружы. Скончыўшы пісаць, гаспадыня паклікала Глэсю і аддала ліст.

— Аднясі і больш ніколі не бяры ад яго канверты.

Служка згодна кіўнула і пайшла, а гаспадыня села за стол, падпёршы гала­ву рукамі, і дала волю слязам. Нечакана яна пачула валтузню на калідоры і крык. Жанчына выйшла з кабінета і ўбачыла, як дваровыя трымаюць Глэсю, а Станіслаў, размахваючы лістом, нешта гаворыць сваім таварышам.

— Так вось адплаціла за маю дабрыню! — закрычаў ён. — Цяпер з ганьбай да бацькоў выганю! Глядзіце, шаноўныя, што жонка за маёй спінай робіць! Палюбоўніка сабе знайшла, лісты яму піша.

Катажыну перасмыкнула. Вось што, значыцца, ён задумаў: пры сведках узвесці на яе паклёп і развесціся. Шляхцянка не падала выгляду і спакойна падышла да паноў.

— Дзень добры, яснавяльможныя. Даруйце майму мужу гэтыя словы, бо ведаю, як вам непрыемна стаць сведкамі такога.

Яна паглядзела на Станіслава.

— Думаю, ён так робіць, бо занадта кахае мяне і не можа перажыць, што яго жонка магла напісаць іншаму ліст. Але я прашу прачытаць пры яснавяльможных тое, што запячатана. Няхай усе ўпэўняцца ў маёй чысціні перад мужам і Богам.

Станіслаў аж пабялеў, пачуўшы такое. Ён доўга глядзеў на жонку, пасля раптам ачомаўся і пачаў распячатваць канверт. Па меры таго, як лотр чытаў напісанае, голас яго падаў, а на твары з’явілася разгубленасць. Шляхцянка дачакалася, пакуль ён скончыць і дадала:

— А цяпер паглядзіце, шаноўныя, які аркуш з малюнкам я выбрала для адказу.

Панам стала цікава. Караль выхапіў ліст і паднёс да святла на якім прасвечвалася выява блазна. Шляхцюк кракнуў:

— Здаецца, гэта ўжо для цябе, Станіслаў.

Ён выкінуў паперу ды зарагатаў, не саромеючыся нікога з прысутных. Катажына адвярнулася і пайшла да кабінета. Цяпер усё было скончана. Вырашыўшы, што заўтра ж паедзе да бацькоў, шляхцянка загадала Глэсі абвесціць гэта гаспадару. Увечары ён сам з’явіўся да жонкі і не змог падняць галавы, каб паглядзець у вочы.

— Напішам "лісты расстання". Я больш не вярнуся сюды, але патрабую аддаць тое, што належыць мне па вене.

Станіслаў кіўнуў і выйшаў, а на наступны дзень яна загадала запрэгчы коней і без аніякага шкадавання пакінула сядзібу Жывіцкіх. Калі сані пад’ехалі да роднага маёнтка, яе сэрца радасна забілася ў грудзях. А як толькі вазніца спыніў коней, жанчына выскачыла і пабегла да брам. У доме было цёмна і ціха, быццам там усе вымерлі. Бацька сядзеў у сваім кабінеце ды глядзеў на полымя, калі дзверы адчыніліся і ў пакой увайшла Катажына. Ён уздыхнуў

— Заходзь.

Дачка падышла да яго і села каля ног, схіліўшы сваю галаву яму на калені.

— Тата, я стамілася.

— Ведаю.

Пан Юзаф пагладзіў яе па галаве.

— Ты не павінна быць такой, не трэба. Моцным заўсёды цяжка. Бачу, што даўно не плакала, а хавала ўсё ў сабе. Што гэта пад вачыма? Не ведаеш?

Яна, як маленькая, пакруціла галавой.

— Гэта нявыплаканыя слёзы, дачушка. Паплач, бо яны не дадаюць прыгажосці.

Тая не вытрымала і сапраўды заплакала, а бацька сумна спытаў:

— Ужо вырашыла, што будзеш далей рабіць?

— Пострыг прыму, — яна рашуча паглядзела на яго.

Як ні балюча было чуць тое, пан Юзаф уздыхнуў і адказаў:

— Гэта твой выбар.

***

Раніца была цудоўная. Промні сонца асыпалі горад боскім бласлаўленнем і сагравалі душы яго жыхароў. Мінулагодняе лісце клёну вецер шпурляў пад ногі нешматлікім мінакам, забыўшыся, што яшчэ хвіліну таму ашчадна збіраў і кружыў яго ў сваім дзікунскім танцы. Шляхцянка паспрабавала было адхінуцца, але жоўтае, аранжавае, чырвонае лісце пасыпалася на яе з нябёсаў.

Вузенькая вулачка Гародні вяла ад цэнтра ўглыб старых камянічак і халуп мяшчан. Смярдзела памыямі і тухлай капустай. На раскіданай саломе каля хаты цырульніка, бездапаможна лыпаючы зялёнымі вочкамі, мяўкала рудое кацянё. Зуліся схілілася над ім і паспрабавала пагладзіць. Тое не спужалася і нават само пасунулася да яе. Гэта здзівіла панначку, і дзяўчына ўзяла яго на рукі. Кацяня ўдзячна замурчэла, а шляхцянка пакрочыла далей. Вулачка пятляла, звівалася і зноў выпроствалася, але дзяўчына ішла, забыўшыся, і не заўважала на час. Раптам яна пачула чароўныя гукі дзвюх скрыпак. Дзіўная мелодыя, якую стваралі два сэрцы, заваражыла панен­ку і прымусіла яе спыніцца. Напачатку музыка гучала ціха, пасля набірала моц ды зноў сціхала, час ад часу перарываючыся, быццам бы на ўздыху.

— Я так даўно хацеў табе сказаць, — пачала адна скрыпка. — Я кахаю цябе...

— І я цябе кахаю, — загаварыла другая.

Ноткі першай скрыпкі сталі мажорнымі:

— Праўда?! Гэта і ёсць шчасце, любая. Няўжо так змагу называць цябе!

— Праўда!

Другая скрыпка засмяялася і працягвала зноў:

— А ведаеш, ноччу...

Яна не паспела скончыць, бо другая перахапіла яе словы і мякка запела:

— ...бачу сон, а ў ім ты мне ўсміхаешся.

— О, гэта так. Я заўсёды прыгадваю гэта, калі днём бачу цябе і...

— ...я хачу...

— ...сказаць табе...

— Любы!

— Любая!

— Я цябе кахаю, — загучала суладна, гучна, радасна, шчасліва.

Зуліся сумна ўсміхнулася і падумала: "Наіўныя. Яны яшчэ не ведаюць, што такое жыццё, не разумеюць, з чым давядзецца сутыкнуцца іх пачуццям... Але можа... Дай Бог!" Вулачка бегла далей, клікала за сабой, і шляхцянка паволі крочыла, напяваючы сабе пад нос ціхую мелодыю. Старая служка, якая цягнулася ззаду, пачала незадаволена буркатаць:

— Пані, досыць ужо. Не паспеем жа на таргі.

Зуліся павярнулася да яе і кіўнула:

— Зараз пойдзем. Вось пагляджу на горад, тады і вернемся.

Служка нешта сказала сабе пад нос, але пярэчыць гаспадыні не стала. Яны блукалі па Гародні яшчэ доўга, пакуль нарэшце панначка спынілася і павярнулася да халопкі.

— Усё, хадзем да гандлёвых радоў.

Таргі праходзілі адзін раз на тыдні і, канечне, не збіралі столькі народу, як кірмашы. Калісьці іх рабілі найчасцей перад набажэнствам у нядзелю альбо крыху пазней пасля яго. Толькі гэта выклікала незадавальненне клерыкаў, таму ў Гародні, як і ў большасці гарадоў Рэчы Паспалітай, іх тэрмін перанеслі на іншыя дні — панядзелак, аўторак ці сераду. Таргі адбываліся на гандлёвай плошчы, але і на ўзбочных вуліцах можна было пабачыць сялян, якія прадавалі з вазоў прывезенае збожжа ці гародніну. На ўскрайку вясковыя цёткі трымалі ў кошыках малако, свойскую птушку, мёд, воск і сушаныя грыбы. За горадам жа на вызначаным месцы прадавалі быдла.

У камянічках купцы раскладвалі свой тавар для заможных пакупнікоў. Г эта рабілася, каб панам было "лягчэй дыхаць", бо халопы не наважваліся сюды заходзіць. Каля адной такой крамы з тканінай Зуліся спынілася і пачала разглядваць стужкі. Служка стаяла за ёй і чакала. Да іх падышоў купец з кіслым тварам і без аніякага імпэту.

— У які кошт гэтыя? — спытала шляхцянка, паказваючы на дзве, што выбрала.

Купец гэтак жа вяла адказаў.

— Ты смяешся, — здзівілася яна. — Гэта занадта для простых стужак!

— То няхай панначка да майго суседа падыдзе. У яго і танна, і тавар лепшы.

— А гузікі ў цябе ёсць?

Той пакруціў адмоўна галавой.

— Як то? Вунь жа ляжаць за рулонам.

— Гэта дрэнь. Не для вяльможнай тавар, — пачаў апраўдвацца гаспадар. — Прашу, няхай панначка паглядзіць у суседа.

Зуліся незадаволена фыркнула і выйшла на вуліцу, але яе спыніла служка.

— Панна, паслухай мяне. Сёння гэты купец не змог яшчэ нічога прадаць, таму так і гаварыў.

— Чаму ж на сябе нагаворваў?

— Тут благая прыкмета, калі першай нешта купіць жанчына. Таму пачакайце пакуль ён вунь з тым мешчанінам паразмаўляе, і той што-небудзь набудзе. Добры тавар у яго, не ідзіце да суседа.

Шляхцянка так і зрабіла. Калі яна зайшла ў краму ў другі раз, купец аж падскочыў, убачыўшы дзяўчыну.

— Ах, шаноўная, — вохкнуў ён, — як я рады!

Ён замахаў рукамі і вываліў перад ёй стужкі і гузікі.

— Выбірай, панначка.

Служка паглядзела на яго і плюнула, а Зуліся засмяялася і падышла бліжэй. Купіўшы ўсё, што хацела, яна выйшла з крамы і пачала распытваць старую.

— Адкуль ведаеш гэта?

— Што?

— Пра забабоны ў гандлі?

— А-а-а. Адным вухам дзесьці чула. І не такое яшчэ ёсць!

— Праўда?

— А то! Напрыклад, ніхто не купіць быдла, калі ў яго бок вышчыпаны, бо будзе хварэць. Яшчэ яно павінна прадавацца з пастронкам, а то ці весціся не будзе, ці здохне, каб іх. Ой, пані, вунь лаўка, туды таксама хацелі зайсці?

У краме было пуста, а каля расчыненых дзвярэй стаялі два купцы і размаўлялі паміж сабой.

— Пан нейкі не так даўно быў, — уздыхнуў адзін. — Сказаў паказаць сукно, а калі я адрэзаў кавалак, то пачаў прасіць, каб пазычыў.

— А ты? Няўжо згадзіўся?

— Не, зразумела. Дык ведаеш, што ён учыніў? Адразу схапіўся за шаблю!

Ён зноў уздыхнуў. Другі купец махнуў галавой і пагадзіўся:

— Шмат крыўды чыняць нам паны.

Раптам ён агледзеўся па баках і, прыглушыўшы голас, зашаптаў:

— Няма ў іх аніякай шкадобы і павагі да нас. Яны ж яснавяльможныя! Прыязджаюць на таргі, робяць, што ў галаву заскочыць! Купцоў і мяшчан за людзей не прызнаюць, а карчмароў за бараду шкуматаюць, стрэльбай і шабляй пагражаючы. Гора адно!

— Праўду кажаш. А чуў, што тры панічы, браты, дарэчы, на мінулым кірмашы паміж сабой нешта не падзялілі. Старэйшы малодшага застрэліў, а сярэдні за гэта на старэйшага паскардзіўся гродскаму енералу.

— Не па-хрысціянску то, на брата...

Другі кіўнуў.

— А ты думаў як? Кажуць, падстрэлілі цішком, у спіну.

— Во табе і вяльможныя...

Ён не дагаварыў, бо ўбачыў Зулісю. Абодва схіліліся ў паклоне і змоўклі, але панначка не захацела заход зіць і пайшла прэч адтуль. Служка здзівілася, не разумеючы, чаму гаспадыня перадумала купляць тканіну, але паслухмяна пацёглася следам.

***

Маёнтак Усевічаў быў невялікі. Каля галоўнага ўваходу месцілася стайня з вазоўнямі і лямус, а ў цэнтры падвор’я ўзвышаўся высокі слуп, да якога прывязвалі коней заезджыя госці. За гумнішчам месцілася некалькі хлявоў, і вяндлярня, якая стаяла асобна, бліжэй да студні. За ёй жа пачынаўся сад, які вёў да сажалкі, дзе разводзілі рыбу.

Дазнаўшыся пра прыезд Стэфана з госцем, уся дворня высыпала з людской, каб паглядзець хоць краем вока на паніча, які ўжо так доўга не з’яўляўся ў бацькоўскім кутку. Пані Ядвіга не хавала слёз, калі цалавала сына, жалілася на здароўе і ўсё баялася самлець на яго руках. Пан Ян слухаў словы вітання і задаволена лыпаў вачыма ды ўсміхаўся, круцячы левай рукой доўгія вусы. Стэфан першы падышоў да бацькі, паваліўся на калені перад ім і дакрануўся вуснамі да ботаў. Пасля падняўся і пацалаваў у жывот, руку і, калі збіраўся схіліцца да ілба, той не вытрымаў такога цырыманіялу і сам схапіў сына ў жалезныя абдымкі. Феліцыян таксама пацалаваў руку пану і схіліўся перад гаспадыняй, выслухаўшы іх шчырыя словы. Толькі пасля гэтага ён заўважыў, што з дзвярэй, не маючы адвагі выйсці насустрач, выглядаебялявая галоўка Стасі. Панначка, злавіўшы яго позірк, раптам пачырванела і хуценька зачыніла дзверы, а Феліцыян засмяяўся і спытаў:

— Я бачу, пані Ядвіга, у вас дзве дачкі на выданне.

— Ды куды там, — махнула рукой гаспадыня. — Стася яшчэ дзіцё, хоць мы з мужам пачынаем і ёй шукаць добрага кавалера.

— Ці не рана?

— Наадварот! Баімся, што можам спазніцца з пошукамі. Дзевак цяпер — плот гарадзі, а вось з хлопцамі — бяда.

Яна паглядзела на мужа.

— Ды пра тое пасля пагаворым. Цяпер ідзіце са Стэфанам у яго пакоі, а я паклапачуся пра вячэру.

— Маці праўду кажа, — падхапіў пан Усевіч. — Ідзіце, а я разбяруся тут з дваровымі і прыйду да вас. Дарэчы, у нас яшчэ адзін госць спыніўся.

— Хто такі?

— Потым раскажу, сынку... Далікатнай псярні цюцька, самі ўбачыце, да нас з Расеі паслом едзе.

Так сказаўшы, пайшоў, а юнакі пацягнуліся да пакоя Стэфана. Ён быў невялікі, абстаўлены простай мэбляй, але ўтульны і сонечны. На гэта не магла не паўплываць старая сармацкая ўпартасць яго бацькі, які не прызнаваў новага і жыў пустымі трызненнямі ды захапленнем часамі былой велічы. Пасярод пакоя стаяў дубовы стол, а каля яго — вялікае крэсла з тоўстымі парэнчамі і ножкамі ў выглядзе ільвіных лап. На стале былі ахайна складзены аркушы пергамену, гусіныя пёры, стаяла чарнільніца, што нагадвала галаву ястраба. На самым краі, перавёрнутыя дагары, ляжалі кнігі ў старых пераплётах на ножках-падстаўках, са спражкамі. Сцяна каля ложка была ўвешана зброяй: шаблі, сцізорыкі рознай даўжыні і формы ляза, нават крыжацкі меч з выкшталцоным дзяржальнам, што нагадвала скручаную змяю.

Феліцыян адшпіліў шаблю, каб не замінала, і ўсцёгся разам з ботамі на ложак, усланы воўчай скурай. Заплюшчыў вочы і адчуў, як занылі ад стомы ногі.

— Я так сябе адчуваю, быццам каменне на Крэўскі замак цягаў, — пажартаваў шляхціц.

— Угу, — згадзіўся Стэфан, хлопаючы сябе па жываце. — Хутчэй бы на вячэру паклікалі.

— А ты як заўсёды. Ні хвіліны ні пра што іншае не думаеш, толькі пра пачастунак.

— У мяне, напэўна, у страўніку дзірка: што туды ні трапляе — усё вывальваецца. Абедаў, а жывот не ведаў.

Раптам у куце, амаль над самай галавой Феліцыяна, нешта зашабурсцела. Паніч толькі цяпер заўважыў гэтую чорную вялізную пляму і ляжаў нерухома, вылупіўшы вочы ад здзіўлення. Калі ж зрэнкі прызвычаіліся да цемрадзі, ён змог разгледзець чорнага гругана, які моцна трымаўся вялізнымі кіпцістымі лапамі за драўляны слуп.

— Во, пра Яшку забыліся! — ускрыкнуў Стэфан.

— Здох, напэўна, твой Яшка. Не варушыцца нават.

— Ды ну цябе! Я Стасі загадаў за ім назіраць. Тлусты ж які стаў! Адкарміла яго малая! Яшка, ляці сюды.

Але груган больш не варушыўся. З твару шляхціца знікла ўсмешка, і ён закрычаў:

— Стася! Зараз я табе ўлуплю!

Затым кінуўся да ложка, ускочыў на яго і таргануў гругана за крыло. У гэтымомант у пакой убегла Стася. Яна зірнула на брата і схавалася за дзвярыма, а пасля вінавата залапатала:

— Стэфан, міленькі, ты мне галаву не адрывай, бо маёй правіны тут нямашака.

Стэфан тым часам зняў птушку і, агледзеўшы, зразумеў, што здарылася. Ён зло-

сна паглядзеў на сястру і прабурчаў:

— Навошта так зрабіла? Зараз цябе...

— Не паб’еш! — перапыніла яна. — Бацька блізка. Твой Яшка ўсім косткай ў горле сядзеў. Два дні лётаў па пакоі, пляскаў крыламі і крычаў, быццам з яго жывога пёры скублі. Вось я і завязала спачатку дзюбу, а пасля крылы.

— Мучыцелька!

— Хто яшчэ каго мучыў! Бацька хацеў застрэліць.

— Як? Без мяне?

— А што рабіць? Мы ж не ведалі, калі прыедзеш.

Хлопец пачаў разблытваць аборкі на лапах птушкі, а потым вызваліў дзюбу. Груган толькі лыпаў чорнымі вугельчыкамі вачэй, але не супраціўляўся. Яго пёркі былі трошкі прымятыя і пацярэбленыя. Увесь час птах паслухмяна чакаў, пакуль паніч разрэжа аборкі, якія заміналі яго свабодзе. Калі ж гаспадар вызваліў яго, той нечакана расправіў крылы і закрычаў:

— Кыр-р-р! Кар-ра! Кар-ра!

Феліцыяна перасмыкнула. Стэфан здзіўлена паглядзеў на сястру.

— Ты навучыла?

— Не. Цяпер разумееш, чаму я так зрабіла?

— Лепш бы якога голуба завёў ці канара. Клопату меней ды і прыгожа, — пачаў кпіць з сябра Феліцыян.

— Я не дзеўка, каб галубоў у пакоі трымаць, — надзьмуўся Стэфан.

Чорны груган зноў заварушыў крыламі. Паніч пасадзіў яго сабе на плячо, і птах сцішыўся. Адной лапай ён моцна ўчапіўся за эпалеты на кунтушы, а абрубкам дру­гой абапіраўся, каб захаваць раўнавагу.

Феліцыян паглядзеў на абрубак і спытаў:

— Што сталася з лапай? Ты пастараўся?

— Скажаш яшчэ! Яшка, чуў што ён вярзе?

Груган ўтаропіўся чорнымі зрэнкамі на Феліцыяна і гучна каркнуў

— Зразумеў? — засмяяўся паніч. — За бацькавымі ботамі пабег. Толькі вось не паспеў заскочыць у дзверы, то дзвярыма лапу і адбіла. Доўга пасля выходжваў.

— Мух лавіў можа яшчэ?

— А што? І такое было. Яшчэ ў дваровых дзяцей чарвякоў на булкі мяняў. Смяешся? Можа, мы з ім як браты родныя, адным арэхам падзелімся.

— З груганом?

— Ён таксама Панам Богам створаны.

Тут дзверы адчыніліся, і ў пакой уваліўся пан Усевіч. З першага погляду можна было зразумець, што ён нешта задумаў. У яго вачах, якія звузіліся з-за ўсмешкі ў дзве шчыліны, скакалі шалёныя чорцікі. Пан трымаў у руцэ келіх з віном.

— Вось, — прамовіў, — не мог дачакацца. Хачу пахваліцца, які келіх мой ганчар зрабіў. Цацачка! З такога і каралю нясорамна піць!

— Дай, татка, паглядзець на тваё дзіва, — падскочыў Стэфан.

Узяў яго з бацькавых рук і пачаў разглядаць. Келіх сапраўды быў зроблены мясцовым майстрам. Тыя, у адрозненні ад ляхаў і еўрапейцаў, выкарыстоўвалі сваю гліну чырвонага колеру, у той час як посуд з Захаду быў з белай ды з маленькімі крупіначкамі-каменьчыкамі. Уверсе былі зроблены вялікія ўзорыстыя шчыліны,выгнутыя ў дугі, або проста трохкутнікі і палоскі. Каля верху ручкі таксама была шчыліна, і, можа, толькі сам ганчар ведаў сакрэт дзіўнага вырабу. Стэфан агледзеў келіх і засмяяўся:

— Што за жартачкі? З такога не вып’еш і глытка, бо ўсё праз дзіркі выл’ецца!

— Не, — пакруціў галавой пан Ян. — Тут таямніца ёсць. Але для тых, хто галаву на плячах носіць, а не качан капусты. Ну, паспрабуй напіцца!

Сын усміхнуўся і абхапіў рукамі келіх. Пальцамі ён паспрабаваў заціснуць большасць шчылін і нахіліў яго, каб адпіць. Але ў гэты момант мноства тоненькіх струменьчыкаў пырснула на яго, і паніч з ног да галавы абліўся віном. Раззлаваўшыся, ён хацеў шпурнуць келіх аб падлогу, але бацька спыніў яго і вымавіў:

— Бэйбусам вырас, а розуму не вынес. Значыць, не тваім зубам гэта кусаць.

Ён пакруціў посуд у руках і працягнуў Феліцыяну.

— А ты хочаш паспрабаваць?

— Можна, — адказаў юнак з гарэзлівай усмешкай.

Спачатку ён затыркнуў адным пальцам патаемную адтуліну і паглядзеў на пана Яна. Сустрэўшы яго паблажлівы позірк, паніч, не нахіляючы келіха, узяў у рот носік і пачаў уцягваць у сябе. Стэфан назіраў, як сябра спачатку высмактаў паветра, пасля чаго віно па канале ў ручцы паднялося да канала ў веньчыку ў рот Феліцыяну. Выпіўшы ўсё, той выцер вусны і падаў келіх задаволенаму гаспадару.

— Смачнае віно ў вас, дзядзька.

— А то! Ты яшчэ не ведаеш, што нас чакае на вячэру!

Стэфан запыхцеў і разгублена стаў пазіраць то на бацьку, а то на сябра.

— Чаго цябе чэрці дрэнчаць! — кпіў з яго той.

— Феліцыян, калі сябра мне, скажы, што ведаў... — пачаў слёзна прасіць юнак.

Офенберг кіўнуў галавой.

— Безумоўна.

— Вось! Я зноў у дурнях! — засмуціўся той. — Пойдзем ужо лепш да стала.

На стале на блакітным абрусе стаяў посуд з цудоўнай слуцкай гліны, белай, як

парцаляна. Пададзена было на чатыры асобы, і гэта трохі здзівіла юнакоў. Чацвёрты госць быў, відаць па ўсім, важнай птушкай, бо толькі каля яго талеркі і талеркі гаспадара былі пакладзены срэбныя лыжкі. Настаўлена было, як той казаў, і смажанага, і варанага, і так кускамі... Боршч літоўскі з яйкам і вяршкамі, які, меркавалі, мог нават лячыць ад гарачкі і спатольваў смагу пасля перапою, верашчака з соўсам, шчупак з шафранам, квашаная капуста, а на салодкае — пірагі — усё нейкім дзівам змясцілася на адным стале.

У панічоў аж дых заняло, але раптам яны заўважылі, што каля вакна нехта стаіць. Было бачна, госць даўно назірае за імі і, хутчэй за ўсё, паспеў зрабіць для сябе некаторыя высновы. Учэпістым праніклівым позіркам незнаёмец змераў прысутных і задаволена пасміхнуўся. Тое надта не спадабалася Стэфану, які адразу насцярожыўся і адчуў нейкае пачуццё варожасці. Госць быў невысокага росту, хударлявы але каржакаваты.

— Пан Дзмітры... — пачаў гаспадар.

— Князь, — суха абарваў госць.

Усевіч наліўся чырванню, паклаў руку на эфес шаблі, але стрымаў сябе і паўтарыў.

— Князь Дзмітры Стральцоў. Спадзяюся, вы не доўга чакалі. Гэта мой сын Стэфан і пан Офенберг.

Князь выціснуў з сябе ўсмешку і схіліў галаву ў знак пашаны. Паны адказалі тым жа.

— Я магу дараваць вам гэта як гаспадару.

У голасе праскоквалі ноткі самазакаханасці і пачуцця ўласнай перавагі, якія, між тым, менавіта ад яго пачуць было больш чым звычайна. Здавалася, што калі б ён не сказаў так, то гэта быў бы не поўны вобраз пасла. "Фу ты, чорт, — падумаў малодшы Усевіч. — Певень са шпорамі, але жыццё ўсім рогі абломвае".

Ён паглядзеў на бацьку і здагадаўся, што той таксама ледзь стрымлівае сябе, бо такі канцэрт ён мусіў назіраць на працягу трох дзён.

— Ну, госці дарагія, частуйцеся, — паклікаў гаспадар. — Што Бог даў.

***

Нягледзячы на празмерную асцярожнасць і пыхлівасць, князь быў добрым, уважлівым суразмоўцам. Яго ганарлівасць, а таксама залішняя пагарда ўсім не змаглі пераўзысці ўнутранае прыцягненне і таямнічае святло, якое ішло ад гэтага чалавека. Нават калі ён моршчыўся ад грубых слоў Стэфана або занадта нахабна паглядаў на пана Яна, яго шэрыя вочы цікавалі за кожным рухам. Немагчыма здагадацца, якія думкі круціліся ў яго галаве.

Феліцыян не мог зразумець, адкуль у яго бярэцца пачуццё прыхільнасці да госця. Відаць было, што і старога Усевіча зачапіў ганарлівы расеец. Але пан у глыбіні душы змагаўся з прыязнасцю да Стральцова і адначасова ненавідзеў госця з-за яго пасады, якая азначала не толькі прысутнасць у доме небяспекі.

Яшчэ з часоў Крывавага Патопу, калі так жорстка сутыкнуліся інтарэсы дзвюх суседак, гэтая вайна моцна паўплывала на адносіны Княства з Масковіяй. Але, адчуўшы на ўласнай скуры паборы на ўтрыманне войска, гвалт з боку як шведскіх, так і расейскіх жаўнераў, народ, пачухаўшы за вухам, зразумеў нарэшце, што было сапраўднай прычынай жадання імператара мець пры сабе падтрымку Рэчы Паспалітай. Менавіта з-за гэтага, хоць і ведаў — дурнота, пан Усевіч ненавідзеў усё, што было звязана з імперыяй.

— Князь, — нарэшце загаварыў ён з паслом, — а вы ведаеце, як ваша імя гучыць па-тутэйшаму?

Стральцоў насцярожыўся.

— Безумоўна, — суха адказаў ён. — Зміцер.

Усевіч кіўнуў.

— Віншую, добра ведаеце нашу мову.

— Гэта адна з асаблівасцей маёй працы, пан. І прашу заўважыць: мне больш імпануе, як клічуць мяне мае родныя, а не тутэйшы люд. Гэтак гучыць больш велічна, адпаведна пасадзе, якую займаю. Я маю рацыю, пан?

Шляхціц пачырванеў ад злосці. "Бач ты яго: есць, п’е, а добра не думае!"

— вылаяўся ён сам сабе. Ён ведаў пра грэблівую мянушку "пан", якой расейцы клікалі шляхту. Відаць, той позірк, якім адарыў гаспадар пасла, меў свае вынікі, бо здзеклівая ўсмешка раптам знікла з вуснаў госця, і ён, заплюшчыўшы вочы, схіліў перад ім галаву. Гэты паклон, зразумелы абодвум, быў як прабачэнне. Шляхціц у адказ звёў бровы і зноў загаварыў.

— У нас пан пану брат, і гэта Рэспубліка, князь.

Стральцоў не змог стрымаць з’едлівай усмешкі.

— Рэспубліка? Я не настолькі дурны, каб не разумець сэнс падзей, што адбываюцца у вашым панстве. Яно раздробленае, праз кожныя сто вёрст можна неспадзёўкі апынуцца ў каралеўстве якога-небудзь заможнага пана, ды і бяднейшыя ад іх стараюцца не адставаць. Пазачыняліся ў сваіх маёнтках і жывуць дзеля сябе, а кароль... — ён уважліва паглядзеў на Феліцыяна. — Не, здаецца я разгаварыўся.

— Ды вы, князь!.. — захлынаўся ад гневу Стэфан.

Князь спыніў яго:

— Раю вам супакоіцца, спадар. Мне не варта было распускаць язык, але і вы не забывайце, кім я з’яўляюся. Лепш здыміце шаблю і адкладзіце ўбок, бо не ўтрымаецеся. У маладых людзей пачуцці замінаюць розуму. Забіць не здолееце, але за абразу пасла... Мая дзяржава маўчаць не будзе.

— Безумоўна, ёй якраз можа спатрэбіцца падстава, — раптам умяшаўся Феліцыян. — Толькі вы забыліся, што калі свае б’юцца, чужому не трэба ўмешвацца.

Князь здзіўлена паглядзеў на яго.

— Але калі падумаць, то можна сказаць, што Рэспубліка пакуль не патрэбна ёй, — працягваў Офенберг. — Рэч Паспалітая павінна з’есці сябе знутры, тады...

— Вам не перашкодзіць быць крыху больш асцярожным і падбіраць выразы, шаноўны, — перапыніў князь.

— Буду памятаць тое.

На момант іх вочы сустрэліся. Усевіч паспрабаваў змяніць тэму размовы.

— Якая місія вашага візіту? Раскажыце нам, князь, калі толькі...

Князь перапыніў.

— Яна не з’яўляецца сакрэтнай. Я мушу мець размову з каралём пра нашых халопаў, якія збягаюць на тэрыторыю вашага гаспадарства і ў Ліфляндыю. Гэта сапраўдны здзек. Імператар спрабаваў нават пасылаць атрады, але і яны часам на вярталіся.

— Можна паспрабаваць вырашыць тое, што прымушае іх уцякаць. Зрабіце мякчэйшым рэкруцкі набор і супакойце баяр.

— Не думаю, што гэта іх спыніць. А ў вас цяпер нават паўз мяжу стаяць вартавыя фарпосты ад сямі да дзесяці вёрст, але, — ён пасміхнуўся, — там навучыліся зарабляць грошы і прапускаюць уцекачоў за плату, а памешчыкаў, якія едуць вяртаць сваіх халопаў — толькі па пашпартах. Каб іх халера! Вашы паны і рады — ім працоўныя рукі патрэбны. Рэдка хто вяртае беглых, ды і за такі кошт, што залатыя халопы нам атрымліваюцца. Хоць бывае — самі, сабакі, вяртаюцца. Дык тады ад іх наогул няма паратунку: альбо падбухторваюць іншых уцякаць, альбо пеўня былым гаспадарам пускаюць. Былі і такія, што кідалі свае гаспадаркі, рабавалі памешчыка, а пасля яшчэ вярталіся, ды не адны, а з бандамі, ды чынілі разбой і крадзяжы ад чаго нашы дваране ў вялікай небяспецы знаходзяцца. Больш за тое, вера праваслаўная з-за вас, паны-католікі, крыўды церпіць. Мужыкі, гледзячы на вашых, перахрышчваюцца і дзяцей сваіх робяць ці католікамі, ці ўніятамі, бо на гэта іх тутэйшыя святары падбухторваюць.

— Я чуў, што вяліся перамовы вашага пасла Гроса і памочнікаў. У Варшаве быў выдадзены каралеўскі ўніверсал, які забараняе прымаць на пасяленне ўцекачоў з Расеі і абавязвае выдаваць тых, хто пераходзіць мяжу, для расправы.

— Г эта толькі словы!

— Гэта каралеўскі ўніверсал!

— Каралеўскі?! Я ж гаварыў, пан, што ў вас кожны дзясяты — кароль.

— Ды як ты!.. Каб так сабака плакаў, як гэта праўда! — закрычаў Стэфан.

Ён выхапіў шаблю і кінуўся на пасла. Той спакойна глядзеў на паніча і накіраваў у яго бок дула невялікай крамянёвай стрэльбы. Але і гэта не спыніла яго, і, каб не Феліцыян і бацька, якія схапілі хлопца пад рукі і моцна трымалі, была б бяда. Стары гаспадар павярнуўся да госця і прамовіў:

— Гэтымі словамі вы закранаеце не толькі мой гонар, а і годнасць маёй Айчыны.

Князь паглядзеў на яго:

— Загадайце рыхтаваць мне карэту.

— Я хацеў пачуць іншае.

— Не разумею.

Усевіч зароў і схапіўся за шаблю.

— Нехта забыўся папрасіць прабачэння, чорт! Я ненавіджу вашу дзяржаву, як і вы маю, але захоўваю пачцівасць, а спадар кожным словам гадзіць у душу.

Князь схіліў галаву.

— Шчыра прашу прабачыць за крыўду і... ад’язджаю сёння.

Ян супакоіўся і панура адказаў:

— Ваша пажаданне будзе выканана.

Князь пакланіўся і накіраваўся да дзвярэй. Стэфан, паглядаючы ў яго бок, не ўтрымаўшыся, ляпнуў:

— Які госць, такое і частаванне.

Князь запаволіў хаду, але раздумаў і, стукнуўшы з усяе моцы абцасам аб пад­логу, выйшаў на двор. Калі ўсе разышліся, Феліцыян вырашыў прагуляцца па парку. Ад халоднага вясенняга паветра па целе прабеглі дрыжыкі. З боку двара даносіласяся квахтанне курэй, але з халопаў там нікога не было. Мусіць, сабраліся ў людской даядаць тое, што засталося пасля панскай вячэры. Офенберг крочыў па сцежцы і падкалупваў ботамі мінулагодняе апалае лісце. Яму падабаўся прэлы пах, але цяпер да яго далучаўся водар яшчэ чагосьці, што ніяк не мог разгадаць. Недалёка пад голымі шатамі старога клёна паніч заўважыў Стральцова. Той стаяў і назіраў за двума хлапчукамі, якія біліся на кіях. Адзін з іх, хударлявы і бледны, ніяк не мог даць належнага адпору свайму праціўніку і атрымліваў балючыя ўдары за сваю слабасць. Другі хлапчук злаваў на таварыша, думаючы, што ён знарок паддаецца, бо не хоча вучыцца біцца.

— Змітрок! — крычаў ён на малога. — Ну чаго ты, як няеўшы? Абараняйся годна, смярдзюк!

Зміцер аж пачырванеў ад натугі ці, можа, ад старання, але не мог перамагчы старэйшага брата. Буйныя кроплі поту выступілі ў яго на ілбе, вусны былі сціснуты ў тоненькую лінію, хлопчык плакаў ад крыўды. Пасол уважліва сачыў за кожным рухам малога, якому, было бачна, ён вельмі спачувае, таму Феліцыян змог падысці да яго бліжэй незаўважаным. З хвіліну ён стаяў за спінай Стральцова і бачыў, як той напружыўся і сціскае эфес шпагі тонкімі ўчэпістымі пальцамі далікатных рук. Раптам малы паслізнуўся, а брат засмяяўся і адкінуў кій.

— Ты як баба, — сказаў ён. — Што з цябе будзе? Лепш бы дзеўкай нарадзіўся, маці б падмога была, а то...

Хлопчык паглядзеў на яго і змахнуў слёзы рукавом.

— Я...

— Нават дровы калоць не пасіліш!

Сказаўшы такія словы, пайшоў, пакінуўшы брата аднаго. Князь стаяў і са шкадобай пазіраў на Змітрака, які, не зважаючы ні на каго, сядзеў і глытаў слёзы. Нарэшце, заўважыўшы пана, ён падскочыў і схіліўся ў паклоне.

— Ты чый? — спытаў князь.

— Панскі.

— Хочаш, каб твой брат пашкадаваў аб сваіх словах?

Змітрок кіўнуў галавой.

— Я куплю цябе і забяру з сабой, — раптам сказаў ён.

Хлопчык стаяў і разгублена пазіраў на князя. Гэта было так нечакана і страшна, што ён спачатку разгубіўся і не мог вымавіць ні слова. Слёзы адразу высахлі, і малы, ачомаўшыся, нарэшце ўцяміў, што яго чакае, паваліўся ў ногі князя:

— Паночку, пашкадуй. Не трэба нікуды везці. Я тут... — голас хлопчыка задрыжэў.

Князь Дзмітры задуменна паглядзеў на яго і вымавіў:

— Ідзі прэч.

Расеец адвярнуўся і заўважыў Офенберга. Феліцыян збіраўся пайсці, калі Стральцоў спыніў яго.

— Пачакайце, Офенберг. Я якраз хацеў пагаварыць з вамі.

Шляхціц здзівіўся, а пасол раптам адвёў вочы.

— Не пазірайце на мяне так. Вам не гаварылі, што маеце цяжкі позірк, быццам выцягваеце душу?

— А вы, князь, словамі за душу бераце.

— Словамі? Я звычайна гавару няшмат, бо з языковага мліва мука нерадзіва. Шчыра кажучы, не хацеў бы цямніць, шаноўны. Запрашаю і вас перайсці на службу майму гаспадару. Разумею, што такая прапанова падасца дзіўнай, але прашу падумаць грунтоўна. Мне няварта пускаць лёстачкі, апісваючы сучасны стан вашага панства...

— Няварта, — перапыніў Феліцыян. — А то мы можам не зразумець адзін адна­го, і справа дойдзе да дуэлі.

Але Стральцова ўжо нішто не магло спыніць.

— У вас завязаны вочы, Офенберг. Тут справа не абыдзецца закідваннем шапкамі. Як можна не бачыць, што яшчэ падчас вайны са Швецыяй, калі Рэч Паспалітая была ў хаўрусе з нашым Пятром Аляксандравічам, паны ваявалі не са сваімі ворагамі, а грызліся паміж сабой. Дзяржава, створаная гвалтоўна, можна сказаць, з прымяненнем вайсковай сілы, не будзе доўга існаваць. Упэўнены, Офенберг, вы яшчэ будзеце жыць у тыя часы, калі спраўдзяцца мае словы. Агонь у паперу не загорнеш.

— Толькі ўдод смярдзючы ў сваё гняздо плюе!

— Вы няправільна зразумелі. Гэта не...

— Здрада? А я думаю, якраз гэта вы і мелі на ўвазе! Лёс перабежчыка, князь, незайздросны: здраду прымаюць, а здраднікаў вешаюць.

Князь павярнуўся да яго бокам.

— Ведаў, што пачую такі адказ. Але вы пашкадуеце.

— Магчыма.

— Тады скажыце, чаму менавіта так? У чым соль зямлі?

Феліцыян зірнуў на яго, моўчкі апусціўся на калені і пацалаваў рудую глебу. Князь згодна кіўнуў і пакрочыў у бок маёнтка.

***

Раніцай, калі сонечныя промні ледзь-ледзь прабіваліся праз хмаркі і абуджалі наваколле, панначка прачнулася і ўсміхнулася ад думкі, што закралася ў галаву. Зуліся салодка пазяхнула і скінула коўдру. Яна ступіла босымі ножкамі на падлогу і пабегла да вакна. Адчуўшы ступнямі прыемную цеплыню, дзяўчо заплюшчыла вочы і стаяла так некалькі хвілін, але калі і гэта ёй надакучыла, яна вырашыла збірацца. Зуліся адкрыла куфар, дзе ляжала яе амазонка — вопратка для верхавой язды. Панна апранулася і ціхенька адчыніла дзверы. Прабіраючыся на дыбачках па калідоры, спынілася каля пакоя нянькі і прыслухалася. Адтуль даносілася пасопванне, што супакоіла панначку, і яна пакрочыла далей.

На двары ля стайні яе чакаў Васілька.

— Рана ты, — кінуў ён сястры.

— Няма дзіва! Я яшчэ не развучылася з сонцам уставаць. Чаго ўтрапеніўся?

— Ды ўсё прыглядаюся да цябе.

— Даўно не бачыў? Змянілася?

— Ага! Бы і свая, і адначасова чужая.

— Скажы калі ласка! — здзівілася дзяўчо. — Паедзем мо?

Васілька кіўнуў і пашыбаваў за коньмі. Праз хвіліну ён вывеў двух рысакоў. Зуліся выцягнула руку да Рукаса, той матнуў галавой ды сам пайшоў да гаспадыні. Прыхіліўшы морду да яе далоні, конь ціхенька захроп.

Хлопец глядзеў на іх і не пераставаў здзіўляцца.

— Пан Матэвуш сказаў, што падорыць табе каня.

— Праўда?

— А то! У яго такіх да гібелі. А калі заўпарціцца, то дзядзька сам выкупіць, грошай хопіць. Ну, падмагчы?

— Сама сяду. Хопіць з мяне кепікі строіць. Забыўся, як верхам езджу?

— Бы чорт у спадніцы.

— Памятаеш. То даганяй!

Яна тузанула за лейцы, і Рукас адразу перайшоў у галоп. Каля броду яны спыніліся і далі ўволю напіцца коням. Васілька паглядзеў на сястру і прамовіў:

— Я тады паеду... Ці правесці?

Зуліся засмяялася:

— Ды не заблукаю. Добра, што паехалі разам, бо нянька адной не дазволіла б. Нашто толькі цётачка да мяне яе прыставіла? А ты да Васіліны збіраешся? І не адмаўляйся, бо пачырванеў! Можа, ажэнішся?

— Ажанюся. Вось дзедаву сядзібу адбудую, гаспадарку завяду, тады і жонку ў хату прывесці трэба. Бачыў гэтай вясной першы раз двух буслоў у гняздзе — то знак, што ажанюся.

— А я лятучага, — засмяялася. — Значыць, не абгоніш мяне!

Дзяўчына павярнула Рукаса і пагнала галопам. На ўзгорку, дзе рос стары дуб, цяпер адзінока стаяла рабінка. Зуліся прылегла адпачыць каля дрэўца, паклала на траву накідку, заплюшчыла вочы і сама не заўважыла, як правалілася ў дрымоту...

...Яркае святло заслала вочы, але хутка знікла. На ўзгорку стаяў дуб, ціха шапацела лісце. Зуліся падабрала ногі пад сябе і адчула нечую руку на плячы.

— Добры дзень, мая ясачка, — пачула яна голас дзядулі.

Панна не спужалася, а ўскочыла і абняла старога.

— Я прыйшла да цябе, дзеду.

— Ведаю, але дарэмна клікала.

— Мне патрэбна парада.

— Ты сама ўжо можаш сабе раду даваць.

— Баюся, дзеду. Латвей камусь парадзіць, чым сабе.

— Добра, ідзі за мной.

Як толькі ён гэта прамовіў, яны апынуліся на лясной выжарыне каля борцяў, дзе прыемны ветрык разносіў наўкола пах меданосаў. Дзед усміхнуўся і паказаў унучцы на вырванае з карэннем дрэва.

— Прысядзем, каб пчолкі садзіліся.

— Дзеду...

— Усё ведаю. Нявеста ты ўжо. Але сказаць, што мне бацька заўсёды гаварыў? "Ажаніцца, як і паміраць, не спяшайся". То і дзяўчына: замуж ідзе — песні пяе, а калі выйшла, то слёзкі лье.

Зуліся апусціла галаву.

— Дзядзька кажа...

— Здагадваюся. А сама як?

— Лепей чэмер піці, чым з нялюбым жытку жыці.

— Як бабка, за тое і люблю цябе. Яна так сваім бацькам калісьці сказала. Гордасць таксама, мабыць, жаночае хараство, унучачка. Рабі, што сэрца кажа.

— А калі яно памыліцца?

— Хто ж без памылкі?

Ён уважліва паглядзеў на яе.

— Адказаў я на тваё пытанне?

Яна схіліла галаву:

— Адказаў.

— Тады час вяртацца. Памятай, Зуліся, сваю зямлю і памятай, адкуль род твой. Прамовіўшы, знік. Панна адчула, як нехта засланіў над ёй сонца і расплюшчыла вочы. Каля яе сядзеў Феліцыян і ўсміхаўся...

— Ты жывы! Жывы. Жывы... — загучала рэха над абшарамі Вольсы светлай сонечнай раніцай.

— Ведала! Ведала. Ведала... — звінеў у бары галасок птаха.

— Верыла! Верыла. Верыла... — адказваў яму другі.

— Памятай, — шаптала лісце.

Дзве постаці павольна крочылі па беразе, блакітным ад квецені незабудак.

— Гляджу на пані, не магу налюбавацца: з кожным днём усё больш расцвітае яе краса.

Дзяўчына запунсавела.

— Словы яснавяльможнага як мёд, але хачу ведаць, што ў сэрцы.

— Не магу сказаць, — усміхнуўся той.

— Як гэта?

— Бо сэрца маё пані даўно ўжо пры сабе мае.

Зуліся адвярнулася, каб шляхціц не бачыў чырвоных шчок і паглядзела ў бок, дзе стаяла рабінка.

— А што сталася з дубам? — спытаў Феліцыян.

— У мінулым годзе Жыжаль удаўся. Даўно такой моцнай навальніцы не было. Маланка рассекла яго на дзве паловы, а пасля полымя зжэрла ўсё.

— Шкада. Прыгожае было дрэва. Моцнае, як наша дзяржава.

Яна адмоўна пакруціла галавой.

— Ён прагніў знутры, таму і змагла маланка адолець, але...Яна паклікала Офенберга за сабой. Той паслухаўся і пакрочыў следам. Дзяўчына падышла да карчагі. Нахіліўшыся, панначка гарэзліва зірнула на юнака:

— Глядзі!

Рукой Зуліся адхінула траву і паказала маленькі расточак, што прадзёўбваўся з жолуда.

— Будзе новы дуб, малады і дужы.

— Тваіх рук справа, чараўніца? — пажартаваў паніч.

Потым зірнуў на яе і шапнуў:

— Не пашанцуе таму, каго пакахаеш. Чарамі прывяжаш.

Яна пакрыўдзілася, ускочыла на ногі і наблізілася да шляхціца. Паміж імі заставаўся адзін крок.

— Не дапамогуць і чары, калі хто каму не да пары! Што ведае пан пра каханне?

Ён усміхнуўся і хацеў было адказаць, але дзяўчо закрыла яму вусны маленькай далонькай.

— Лепш тое не гавары, бо бачу па ўсмешцы. Толькі гэта па-іншаму завецца, не блазнуй, шляхціц.

Ён пасур’ёзнеў.

— А тваё слова якое?

— Хацела б быць з каханым.

— Значыць, некага кахаеш?

Яна паглядзела яму ў вочы і пачырванела. Тады Феліцыян асцярожна дакрануўся да тонкіх плячэй і прыгарнуў да сябе. Стаялі так з хвіліну, а падалося, што праляцелі гады. Юнак гладзіў валасы, якія распляліся з касы і слаліся мяккім россыпам спелага жыта на кволыя плечы.

— Пані едзе са мной, — вымавіў ён.

Яна раптам уздрыгнула і вырвалася з абдымкаў.

— А як жа...

— Я ўжо з імі гаварыў, а цяпер хачу пачуць, што ты скажаш.

Зуліся ўсміхнулася і схіліла галаву яму на плячо.