Кузьма Чорны
Слуцкiя сурвэты
Год за дзесяць да скасавання паншчыны, у радзiвiлаўскiх маёнтках на Случчыне пачаў развiвацца выраб сурвэт. Пэўнай частцы прыгонных кiраўнiкi радзiвiлаўскiх уладанняў давалi павiннасць: замест працы на княжым полi вырабляць пэўны лiк сурвэт. Пачалося з таго, што прыгонны чалавек з вёскi Агароднiкаў (цяпер Капыльскага раёна) Мiхалевiч недзе навучыўся сурвэтнай справе. Ён стаў сапраўдным майстрам. У тых жа Агароднiках, пад яго наглядам i паводле яго планаў, Радзiвiл пабудаваў вялiкую сурвэтную майстэрню, дзе прыгонныя ткачы выраблялi сурвэты. У гэтай майстэрнi не толькi выраблялi сурвэты, але Мiхалевiч навучыў ткачоўскай справе маладых хлопцаў i дзяўчат. Майстэрня была сама сабой, а маладым ткачам давалася павiннасць у сябе дома ткаць сурвэты i здаваць князю штогодна пэўную колькасць iх.
З цягам часу ткачоўскае рамяство шырылася па ўсёй Случчыне. Ткачы адбывалi паншчыну не на зямлi, а ў сябе дома або ў Агароднiцкай майстэрнi. Яны развiлi сурвэтны выраб да вялiкай дасканаласцi. I з'явiлiся першакласныя майстры гэтай справы. Сурвэты iшлi не толькi на панскi ўжытак, але i прадавалiся панствам у далёкiя мясцовасцi. Яны вывозiлiся ў Польшчу i ў Германiю. Пасля скасавання прыгоннага права былыя прыгонныя ткачы не атрымалi зямельных надзелаў, як гэта было з тымi сялянамi, якiя адбывалi паншчыну на зямлi. Кожны ткач атрымаў на выплату толькi адну дзесяцiну зямлi. Такiм парадкам i сталася тое, што на Случчыне аж да самай рэвалюцыi было многа так званых "дзесяцiнных" гаспадарак. Гэта былi напалову земляробы, напалову рамеснiкi-ткачы. Увесь час на Случчыне было многа саматужнiкаў-сурвэтнiкаў. Яны бралi заказы на выраб сурвэт з нiтак заказчыка. Былi цэлыя мястэчкi i сёлы, дзе займалiся больш ткачоўствам, чым зямлёю. Сяло Жавалкi, мястэчка Цiмкавiчы, вёска Пляшывiчы да самых нашых дзён выраблялi сурвэты.
Сурвэтнае майстэрства перадавалася з пакалення ў пакаленне. Выпрацавалiся спосабы вырабу, формы варштатаў, дасэнi i памеры сурвэт. Сурвэты ткалiся шырокiя, на ўсю шырыню вялiкага стала. Варштат меў дванаццаць панажоў (цi, як там казалi, "падножак") i дванаццаць нiтоў. Кожны нiт складаецца з дзвюх самастойных палавiн - нiтоў. Дасэнi рэзка дзялiлiся на два самастойныя гатункi - "просты" i "павучковы". Кожны з гэтых дасэняў меў дваццаць чатыры "паддасэнi". "Просты" дасэнь меў у сваёй аснове народны арнамент, складзены з квадратаў. "Павучковы" дасэнь з'явiўся на аснове народнага арнамента не квадратовага, а з крывых лiнiй. Гэта ўжо былi формы кветак, лiсткоў, цэлых раслiн. Першапачатковай жа асновай гэтых дасэняў быў рысунак круглай кветкi, ад якое разыходзiлiся карэннi навокал. Гэта нагадвала форму павука з растапыранымi лапамi. Адсюль i назва - "павучковы" дасэнь. За адзiн пастаў на варштаце выраблялася звыш сарака сурвэт. На просты дасэнь i на павучковы нiткi ўкiдалiся ў нiты па спецыяльных рысунках, у якiх мог разабрацца i якiя рабiў самы спрактыкаваны майстар. Бёрды выраблялiся з чароту. У сувязi з гэтым на Случчыне аж да самай рэвалюцыi, калi ткачы атрымалi надзелы зямлi, былi берднiкi, варштатнiкi i майстры вязаць нiты. На Случчыне сеялася многа льну. Сурвэты ткалiся з шэрых суравых нiтак. Або аснова клалася шэрая, а ўток з беленых нiтак або з белай крамнай бавоўны. Але, паводле спецыяльных жаданняў заказчыка, сурвэты рабiлiся любых колераў i рознакаляровыя. Варштат быў даволi складаны i часткова механiзаваны. Ён складаўся з мноства дробных дэталей, драўляных i жалезных. Кожная дэталь мела сваю назву - шаўграт, шпаруты, чапёлкi, пругi... Былi шлiхтавальныя шчоткi: мачулкi, якiмi змочвалася пража, i шлiхты, якiмi пража нацiралася.
За дзесяцiгоддзi на Случчыне i далёка за ёю назапасiлася ў людзей вельмi многа сурвэт. Былi нават такiя, што збiралi калекцыi iх. У час незадоўга да iмперыялiстычнай вайны арандатар маёнтка Дошнава (цяпер Чырвонаслабодскага раёна) чэх Валек павёз да сябе на радзiму ў Чэхiю вялiкую калекцыю слуцкiх сурвэтаў. Апошнiмi гадамi сурвэтная справа на Случчыне занепадала. Сурвэтнiкi пераходзiлi на земляробства. У 1914 годзе ў мястэчку Цiмкавiчы памёр выслаўлены майстар слуцкiх сурвэт Мiхал Парыбак. Перад смерцю ён перадаў усе сакрэты гэтага майстэрства (укiданне нiтак у нiты дзеля кожнага дасэня) свайму маладому земляку Клемансу Хрысцiнiчу, якi ўвесь час i быў галоўным настаўнiкам i кансультантам усiх ткачоў на Случчыне. Клеманс Хрысцiнiч жыве цяпер у мястэчку Цiмкавiчы, Капыльскага раёна. Выдатная сурвэтнiца, дачка Мiхала Парыбка, Глiкерыя, прозвiшча па мужу Раманоўская, памерла ў 1921 годзе. Пасля яе астаўся вялiкi сшытак, дзе былi вырысаваны бацькам i братам яе ўсе дасэнi, якiя толькi былi. Усяго было зарысавана звыш двухсот дасэняў - простых i павучковых. Гэты сшытак купiў Сальвесцер Шаравар з вёскi Крывасёлкi, Капыльскага раёна. Ён ткаў сурвэты да самых апошнiх часоў.
[1944]
Каментары
Друкуецца па аўтографе. Дата напiсання пад тэкстам адсутнiчае.