Уладзiмiр Шыцiк

Агеньчык у цемры

Можна было чакаць, што адбудзецца землятрус, навалiцца снежны буран, урэшце, выпадзе метэарытны дождж. Усё гэта магло здарыцца, хоць, як паказвалi даследаваннi, планета была старая i падобныя з'явы, у тым лiку метэарыты, для яе былi надзвычай рэдкiя. Але гэта?..

Скрут заплюшчыў вочы, каб адагнаць прывiд. Але калi ён адкрыў iх, то ў начной цемры, якраз пад яркай блакiтнай кропкай Сiрыуса, што вiсеў над самым небасхiлам, свяцiўся чырванаваты агеньчык.

Нiбы каб падражнiць Скрута, ён блiснуў раз, другi, трэцi i згас. Скрут прастаяў, напэўна, цэлую гадзiну, чакаючы, цi не з'явiцца гэта чырвоная кропка зноў. Аднак цемра нiбы яшчэ больш пагусцела, i ён вобмацкам, не адважваючыся чамусьцi запалiць лiхтар, сабраў некалькi камянёў i склаў iх у грудок, каб заўтра, калi развiднее, знайсцi гэта месца.

На планеце зусiм не было жыцця. Нават калi б упаў метэарыт, яму не было тут што падпалiць - каменне i пясок не гараць.

Скрут iмклiва павярнуўся ўсiм корпусам, азiрнуўся. Ззаду была тая ж цёмная i сiняя ноч. Над галавой па-ранейшаму блiшчалi спакойныя, нерухомыя зоркi. Скрут уздыхнуў, сцяў зубы i, стараючыся не прыспешваць хады, пайшоў унiз, дзе ля падножжа ўзгорка стаяў яго ўсюдыход.

Агнi ўсюдыхода крыху супакоiлi. Скрут сеў, паклаў рукi на пульт. Ён ужо хацеў быў аддаць каманду электроннаму вадзiцелю, як раптам, зусiм неспадзявана для сябе, выключыў асвятленне кабiны. Навокал, аднак, нiкога не было. Нiхто не стаяў побач i не свiдраваў яму патылiцу крыважэрным позiркам. Скрут нахмурыўся, пусцiў усюдыход. Але i аддалiўшыся ад таго месца, не ўключыў святла. I ўсю дарогу не мог пазбавiцца ад пачуцця, быццам нехта нябачны плыве побач.

Вярнуўшыся, Скрут расказаў усё Балашу. Той уздыхнуў. Адзiнота, адарванасць ад Зямлi, ад усяго жывога маглi выклiкаць i больш моцныя галюцынацыi. А для Скрута гэта была першая экспедыцыя. I Балаш абыякава сказаў:

- Аптычны падман...

Скрут не стаў пярэчыць. Ва ўтульным салоне, у прывычных абставiнах яму цяпер i самому пачало здавацца, што ён, вiдаць, памылiўся. Але пазней раптам устрывожыла думка: а калi памылкi не было?

- Схадзi, паглядзi яшчэ, - дазволiў Балаш. Убачыўшы, як Скрут перасмыкнуў плячамi, дадаў: - Разам пойдзем.

На другi дзень грудок, што склаў Скрут, яны знайшлi лёгка. Адсюль, з самага верху ўзгорка, было вiдаць далёка. Мясцовасць была гарыстая. I ў тым напрамку, дзе ўначы вiсеў Сiрыус, як ставала вока, таксама цягнулiся скалы, абрывiстыя, голыя.

- Туды не дабрацца, - Балаш сказаў гэта мякка, спачувальна. Ён усё яшчэ думаў, што Скруту гэта прымроiлася, i не хацеў яго расчароўваць.

- Давай пусцiм ракету, хай сфатаграфуе той раён. А потым паглядзiм здымкi. Балаш усмiхнуўся:

- Рабi...

Праз некаторы час робат даставiў плёнку на ўзгорак. Касманаўты ўважлiва прагледзелi яе. Нiчога адметнага - той жа каменны хаос.

- Пачакаем дацямна, - пашкадаваў таварыша Балаш. - Хаця яму зусiм неабавязкова блiскаць зноў.

Агеньчык успыхнуў у той жа час, як i ўчора. Некалькi секунд ён гарэў роўна, потым мiргнуў - раз, другi, трэцi, быццам нехта падаваў нейкi ўмоўны сiгнал, i знiк, як растварыўся, у чорнай прасторы. Яны зноў не паспелi зафiксаваць яго прыборамi, удакладнiць напрамак - надта неверагодным уявiлася яго iснаванне. Яны проста ўпэўнiлiся, што ён ёсць.

Збянтэжаны Балаш толькi чмыхнуў. А Скрут, не тоячыся, паскардзiўся:

- Мне страшна, Павел...

- Баяцца нам няма чаго, - адказаў заклапочаны Балаш, але i сам адчуў сябе нiякавата. - Хутчэй за ўсё гэта нейкi мiнерал.

Ва ўсiх касмiчных даведнiках планета значылася як пазбаўленая жыцця. Iх даследаваннi, назiраннi таксама пацвердзiлi гэта. I раптам, калi тэрмiн iх знаходжання тут падыходзiць да канца, планета вырашыла падкiнуць загадку...

- Заўтра пайду ў горы, - пасля доўгага роздуму прамовiў Скрут.

Балаш не адказаў. Ён адчуў за гэтымi словамi маленькую перамогу Скрута над сабой - яму ж бачылася ва ўсiм гэтым нешта невытлумачальнае i таму страшнае. Балаш разумеў, што няўпэўненасць Скрута ў сваiх сiлах, у сабе, магчыма, iдзе ад вялiзнай нервовай напружанасцi, перажытай за апошнiя гады. У экспедыцыi Скрут быў не самы маладзейшы. Аднак, вiдаць, справа не ва ўзросце. Iншыя больш мужна пераносiлi нягоды i час працяглага вандравання. А Скрут - чалавек занадта ўражлiвы, схiльны да захапленняў, актыўнай дзейнасцi - неўзабаве пасля старту пачаў пакутаваць ад аднастайнасцi. Ён не захацеў, каб яго паклалi ў анабiёзную камеру, - лiчыў недаравальным патрацiць марна хоць часцiнку свайго жыцця. Але не знайшоў сябе i ў вахценнай камандзе. Праўда, паскардзiцца на тое, як ён выконвае свае абавязкi, сябры не маглi. Проста яны заўважылi, што яшчэ зусiм нядаўна няўрымслiвы, неспакойны Скрут зрабiўся надта флегматычны. Вiдаць, прастора аказала адмоўны ўплыў на яго больш, чым на астатнiх.

Калi надышоў час першай разведвальнай вылазкi, таварышы адразу прапанавалi паслаць у яе Скрута. А ў напарнiкi яму далi вопытнага Балаша.

На першым часе здавалася, што да Скрута вярнуўся ранейшы стан. Але рэцыдывы касмiчнай хваробы засталiся. Балаш даўно не помнiў, каб вось так, сутыкнуўшыся з невядомым, нават пагрозлiвым, касманаўты выказвалi боязь. Звычайна было наадварот. Небяспека мабiлiзоўвала душэўныя сiлы, прымушала дзейнiчаць. Праўда, i Скрут не хаваўся, нават баючыся. Аднак тут, вiдаць, справа ў тым, што ён хоча знайсцi сябе i таму не хавае сваiх пачуццяў ад таварыша. I, можа, знойдзе, калi адпусцiць яго на пошукi агеньчыка. Хай пераканаецца, што гэта хоць i не вядомая пакуль, але ўсяго толькi якая-небудзь звычайная з'ява прыроды.

Балаш ужо быў гатовы адказаць на словы Скрута згодай, аднак перадумаў. У яго не было ўпэўненасцi ў тым, што той агеньчык можна знайсцi. Хутчэй за ўсё тут вiнаваты якi-небудзь крышталь. У пэўны час на яго трапляе зорнае святло, i тады ён пачынае палымнець у начной цемры. Удзень яго, зразумела, не заўважыш.

Гэта прынясе Скруту расчараванне, пакiне адчуванне, што iснуе нешта неразгаданае, разгадаць якое ў яго не стала ўмення. I, магчыма, праз усё жыццё ён пранясе ў сабе пачуццё вiны, што мог, але не адкрыў для людзей адну з загадак прыроды. Балаш уздыхнуў i сказаў:

- У нас вельмi мала часу.

Балаш не хлусiў. Праз двое сутак надыходзiў найлепшы момант для старту. Толькi ў гэтым выпадку яны здолеюць сустрэцца з экспедыцыяй у вызначаным пункце прасторы. Любое спазненне прывядзе да таго, што прыйдзецца даганяць зоркалёт, а гэта значыць, давядзецца тармазiць, змяняць курс i зноў разганяцца, што не выключае iншых непрадбачаных непрыемнасцей. Здарылася ж у iх вось тут вымушаная пасадка, калi раптам невядома чаму паскорыўся рэжым работы рухавiкоў. Сiлавое поле планеты яшчэ будуць вывучаць, з гэтага боку некаторыя даследаваннi, якiя яны правялi, прынясуць карысць. Але зараз галоўнае для iх - вярнуцца назад.

- У нас два днi, дзве ночы i яшчэ некалькi гадзiн, - удакладнiў Скрут.

I гэта была праўда. Нейкi час яны сапраўды мелi, i не было патрэбы, каб Скрут абавязкова знаходзiўся гэтыя днi на караблi. Падумаўшы, Балаш амаль здаўся.

- Пагаворым ранiцай, - паабяцаў ён. Свiтанне прыйшло пахмурнае. Шалёны вецер нёс аднекуль з поўдня хмары дробнага пяску. У гэтай рухомай шэрай мешанiне было гэтак жа цяжка арыентавацца, як i ў тумане.

- Можа, пачакаем пагоды? - сказаў Балаш.

- У нас толькi два днi, адна ноч i яшчэ некалькi гадзiн, - паўтарыў свае словы Скрут.

Балаш усмiхнуўся i дазволiў выязджаць. Урэшце, лакатары бачаць i ў больш шчыльным асяроддзi.

Аднак нi Скрут, нi Балаш не ўлiчылi адну акалiчнасць - у гарах, дзе трэба было шукаць агеньчык, давялося хадзiць пешшу, пакiнуўшы ўсе прыборы ў кабiне ўсюдыхода. Скрут вярнуўся нi з чым.

Пад вечар вецер сцiх. Асеў пясок. На пацямнелым небе заблiшчалi зоркi.

- Не бядуй, - суцяшаў Балаш таварыша, - сёння мы яго абавязкова зловiм.

Яшчэ звечара яны расставiлi прыборы, настроiлi iх. Цяпер, калi з'явiцца агеньчык, яны не толькi даведаюцца напрамак, але i адлегласць да яго з дакладнасцю да аднаго метра. Калi сцямнела, яны занялi пазiцыю на вяршынi ўзгорка.

Час, здавалася, да неверагоднасцi запаволiў свой бег. Яны раз-пораз пазiралi на гадзiннiкi, не давяраючы электроннаму сакратару. Але нават секундная стрэлка быццам ператварылася ў хвiлiнную - так мала абаротаў зрабiла яна па круглым цыферблаце.

Скрут адышоў убок, пакiнуўшы Балаша каля прыбораў. Ён хваляваўся i адчуў патрэбу зараз пабыць аднаму. Прысеў на камень. Пасля цэлага дня блуканняў было прыемна выпрастаць стомленыя ногi. Скрут прыхiнуўся спiной да скалы, з задавальненнем адчуваючы пад эластычным надзейным касцюмам-скафандрам яе зямную цвёрдасць.

Ноч, перадапошняя для iх на гэтай планеце, нячутна накрыла ўсё навокал. Густую непраглядную цемру не маглi перамагчы нi Млечны Шлях, нi яркi Сiрыус, што ў сваёй статычнасцi ўяўляўся як намаляваны. I ўсё астатняе было такое ж далёкае ад рэальнасцi - нерухомае, нежывое. Адно, што здавалася жывым, гэта тая чырвоная кропка, якая няйначай сiгналiла iм аб нечым невядомым i, можа, неабходным для людзей. Хутка яна з'явiцца зноў. Ён даведаецца, дзе яна, i прыйдзе заўтра на тое месца. Чаму ён верыць, што за гэтым агеньчыкам нешта ёсць? А раптам, сапраўды, спадзявацца на нешта незвычайнае можа толькi такi навiчок, як ён?

Ён помнiць выпадак, якi стаў ужо хрэстаматыйным для многiх пакаленняў вучняў касмiчных школ. Некалi два стажоры прыслалi з Марса паведамленне, што сутыкнулiся з рэшткамi невядомай цывiлiзацыi. На здымках, якiя яны перадалi, людзi ўбачылi нешта вельмi падобнае на прылады працы, мудрагелiстай формы фiгуркi, якiя былi або параджэннем фантазii iх стваральнiкаў, або, наадварот, расказвалi аб выглядзе самiх стваральнiкаў.

Гэта была сенсацыя. На Марс адправiлi вялiкую экспедыцыю. I першае больш-менш дэтальнае абследаванне паказала, што знойдзеныя фiгуркi - рэшткi не загiнуўшай цывiлiзацыi, а метэарыта. Трапiўшы ў атмасферу Марса, ён узарваўся, i асколкi, аплавiўшыся, набылi гэтую дзiўную форму.

Але гэта павiнны былi ўстанавiць самi стажоры. Яны не зрабiлi гэтага, бо такое ўжо вялiкае жаданне ў кожнага маладога касманаўта быць першаадкрывальнiкам. Цi не падобны ён нечым на тых стажораў?

Стала халаднавата. У разрэджанай атмасферы планеты перапады тэмпературы былi вельмi значныя. Скрут уключыў электраабагрэў скафандра. Цяпло разлiлося па целе, настройваючы на мiрны, разважлiвы лад.

Урэшце ўсё мае свой пачатак i канец. Гэта старая iсцiна для Скрута зараз гучала як адкрыццё. Мiнуць яшчэ суткi-другiя, i ён зноў будзе на зоркалёце. Забудуцца гэтыя начныя гадзiны напружанага чакання, i пачнуцца гады, абмежаваныя каютай, салонам i абсерваторыяй. Усё аднастайнае, размеранае, будзённае i таму нiбы запаволенае, як жыццё ў анабiёзе. Працуюць рухавiкi, падтрымлiваючы на зоркалёце ўласную сiлу прыцяжэння. Лiчыльнiкi адзначаюць мiльёны пройдзеных кiламетраў. А ты не бачыш гэтага руху, не жывеш iм. У iлюмiнатарах тая ж чарната, сям-там праткнутая блiскучымi кропкамi. Яна была ўчора, заўчора, месяц назад. Зоркалёт i разам з iм ты нiбы вiсяце ў прасторы на адным i тым жа месцы. I гэтаму вiсенню не вiдно мяжы. I ўжо не верыш нават у тое, што нешта, меўшае пачатак, будзе мець канец.

Скрут разумеў усю недарэчнасць сваiх думак. Бачыў, што яны кладуць адбiтак на яго паводзiны, перажываў, ловячы трывожныя позiркi таварышаў. I не мог нiчога з сабой зрабiць. Яму здавалася, што ён раптам стаў на караблi лiшнi. У той час, як астатнiя працавалi, ён, заняты порканнем у сабе, нiчога карыснага не зрабiў. Павольна i марна цяклi яго днi. Нават астранамiчныя назiраннi, самы ўлюбёны яго занятак, не прыносiлi таго задавальнення, якое ён адчуваў, знаходзячыся на пазаатмасферных станцыях Зямлi. Ён складаў карты, добрасумленна, старанна, як курсант касмiчнай школы на першым годзе навучання. А ў глыбiнi мозгу ўвесь час мiльгаў напамiн, што гэта, бадай, мог бы зрабiць i аўтамат. Здымкi потым прааналiзаваў бы любы спецыялiст. I часам думалася, цi не лепш было быць у анабiёзе?

Ён узрадаваўся гэтаму разведвальнаму палёту. Сутыкненне з невядомым, хай сабе нежывым светам, - мара кожнага касманаўта. Да таго ж гэта не нерухомасць зоркалёта ў дрэйфе, якi, мiж iншым, нiчым не адрознiваецца ад палёту з субсветлавой хуткасцю: адлегласцi Сусвету былi большыя за людское ўяўленне прасторы i часу. Але цi будзе ён радавацца, калi вернецца? Цi адолее парсекi, якiх не вiдаць i якiя ўсё ж iснуюць, бо выяўляюцца ў бясконцых i нудных гадах? Кажуць, што самы лепшы лекар ад нуды - праца. Увогуле, гэта бясспрэчна. Толькi яму яшчэ трэба, каб праца давала адчувальныя вынiкi, каб яна, задавальняючы цябе, знаходзiла водгук у iншых, была карысная.

Непатрэбнасцi людзям ён баяўся больш за ўсё з таго часу, як пачаў задумвацца над сэнсам свайго iснавання. Ён спадзяваўся, што менавiта тут, у космасе, не толькi нараджаюцца вялiкiя адкрыццi, але i правяраюцца чалавечыя якасцi. I, вiдаць, пераацанiў сам сябе. Космас аказаўся не скарбонкай, поўнай навуковых адкрыццяў. У першую чаргу - гэта будзённасць i цярпенне, якога ў яго, як аказалася, вельмi мала.

Ён i зараз, калi засталося ўсяго некалькi хвiлiн, прыспешвае час. А Балаш зусiм спакойны. Балаш навучыўся чакаць - ён ужо двойчы быў у прасторы. На Зямлi мiнула стагоддзе. Многiх, з кiм Балаш пачынаў, ужо няма. Многiх не застане, калi вернецца адсюль. А скажы, i Балаш яшчэ раз пакiне Зямлю, хоць разам з гэтым ён пакiне апошнiх сваiх блiзкiх. Балаш не сумуе ў космасе, заўсёды роўны, сабраны - згустак энергii i разважлiвасцi. Пэўна, такiм i павiнен быць мудрэц, якi зведаў уладу над сабой i часам.

Нiбы здагадаўшыся, што Скрут думае зараз пра яго, Балаш азваўся:

- Увага!

Скрут зiрнуў на гадзiннiк. Трыццаць секунд, дваццаць... Ён напружыўся i адчуў, што не стае сiлы ўстаць на ногi.

Сiгнал электроннага сакратара прагучаў знянацку. Скрут яго чакаў - i ўсё роўна ўздрыгнуў. Потым памiргаў вейкамi, адганяючы насланнё. Пад Сiрыусам, як i хвiлiну або гадзiну таму назад, была непарушная чарната. Яна рэзала вочы, наганяла слёзы, i не было ў ёй колiшняга агеньчыка. Ашаломлены Скрут не варушыўся i ўсё чакаў, чакаў...

Напэўна, мiнула многа часу, калi Балаш нарэшце сказаў:

- Пойдзем...

Вяртанне было сумнае. Балаш адключыў электроннага вадзiцеля i сам круцiў штурвал усюдыхода, выбiраючы дарогу сярод каменняў. Скрут быў удзячны яму за гэта. Чаму ж не стала агеньчыка, якi да гэтага з'яўляўся са здзiўляючай дакладнасцю? А можа, праўда на баку Балаша? З гэтым не хацелася пагаджацца. Скрут думаў, думаў, i яму ўвесь час здавалася, што ён не можа зразумець нешта iстотнае, вельмi важнае.

Скрут заснуў толькi з дапамогай электраўсыпляльнiка. Але i ў сне нейкая думка, знаёмая i няўлоўная, свiдравала мозг.

Гэту думку Скрут амаль зразумеў, калi прачнуўся ранiцай. У iлюмiнатар зоркалёта бiлi барвовыя промнi тутэйшага сонца. У iх святле, як i на Зямлi, кружылiся драбнюткiя пылiнкi. А ўчора iх не было. Не было, не было...

Скрут усмiхнуўся здагадцы i ўсёй далонню нацiснуў на кнопку сiгналу ўнутранай сувязi:

- Павел! Павел!

Дынамiк пабудзiў Балаша.

- Што такое? - запытаўся ён. - Даў бы адаспацца.

- Гэта не мiнерал, Павел! - ужо радасна крычаў Скрут.

- Ты што, знайшоў яго? - iранiчна прамовiў Балаш.

- Зараз! Зараз! Чакай, я прыйду!

Праз некалькi секунд Скрут уварваўся ў каюту Балаша i плюхнуўся ў крэсла побач з ложкам.

- Неба было чыстае? - пытаўся ён у Балаша.

- Уначы? Чыстае.

- Але агеньчык не свяцiўся?

- Не.

- Значыць, гэта... ну тое, што ты называеш мiнералам, свецiцца не адлюстраваным святлом якой-небудзь зоркi. За адну ноч, ты гэта ведаеш не горш за мяне, яны не маглi прыкметна перамясцiцца на небе. Яны практычна нерухомыя. Значыць, гэта нешта свяцiлася або само па сабе, або дзякуючы нейкай сiлкавальнай крынiцы. Першае адпадае, бо iнакш мы бачылi б агеньчык учора. Згодзен?

- Слушна... - Балаш сеў на ложку.

- Застаецца другое - нешта жывiць той агеньчык. Ёсць нейкая крынiца. Так?

- Дапусцiм.

- Такой крынiцай можа быць вось што, - Скрут паказаў рукой на вясёлкавы зайчык, якi застыў на сцяне. - Учора, дарэчы, увесь дзень было пахмурна.

- Але ж гэта азначае... - уражаны Балаш не скончыў фразу. - Што мы маем, магчыма, справу з нечым падобным на сонечную батарэю. Удзень яна набiрае прамянiстую або цеплавую энергiю. А пасля аддае, - заключыў яго думку Скрут.

- Смела прыдумана... - зараз Балаш ужо не iранiзаваў. Ён адчуў у разважаннях Скрута нейкую праўду. I ён сказаў: - Калi сёння мы ўбачым агеньчык, я затрымаю адлёт. На суткi. Iнакш...

Балаш не дагаварыў. Але Скрут i так ведаў, што ён мог сказаць, i быў вельмi ўдзячны таварышу. Толькi цяпер яго ўжо не мучылi сумненнi. Што б там нi хавалася за гэтым агеньчыкам, ён, безумоўна, быў цiкавай з'явай чужой прыроды. Вартай, каб з ёй пазнаёмiцца блiжэй.

Скрут не памылiўся. У пэўны час пад Сiрыусам засвяцiлася чырвоная кропка. Потым яна мiргнула тры разы i згасла. Але цяпер яе месца было запеленгавана. I ледзь развiднела, Скрут з Балашам адправiлiся да горнага хрыбта. Узброiлiся зусiм па-зямному - альпенштокамi, чаравiкамi з вострымi шыпамi. I толькi прыборы, якiя маглi дапамагчы iм заўважыць у наваколлi металiчныя прадметы, рабiлi iх больш падобнымi на геолагаў, чым на альпiнiстаў.

Яны iшлi, пераскакваючы расколiны, абходзячы непрыступныя пiкi, спускаючыся ў цяснiны i ўзбiраючыся на абрывiстыя скалы. У зямных умовах яны наўрад цi адолелi б такую дарогу. Але на планеце, меншай за Зямлю, была меншай i iх вага.

Яны спынiлiся адпачыць каля невысокага плато. Там, за пад'ёмам, павiнен быць той самы агеньчык. Да яго ўжо рукой падаць.

Скрут прайшоў некалькi крокаў, выбiраючы зручнае месца, каб прысесцi. I ў гэты час замiргаў iндыкатар металашукальнiка. Недзе блiзка быў метал цi паклады руды. Аднак тое, што яны адпавядалi каардынатам агеньчыка, насцярожыла.

Скрут быў лягчэйшы, i Балаш падсадзiў яго на плато.

- Кiдай мне трос, - папрасiў ён, калi Скрут апынуўся наверсе. Скрут чамусьцi не адказваў. Балаш крыкнуў ужо нецярплiва: - Памажы!

Толькi тады азваўся Скрут. Ён гаварыў шэптам, i Балаш не адразу ўцямiў, што да чаго.

- Якi карабель? - перапытаў ён. Не адказваючы, Скрут нахiлiўся над абрывам i апусцiў трос. Балаш зiрнуў уверх i жахнуўся: нават праз пластык гермашлема было вiдаць, як збялеў твар таварыша. Таропка перабiраючы рукамi, ён iмклiва ўзляцеў угару. З плато адкрываўся шырокi краявiд. Балаш круцiў галавой, дзiвячыся, што магло ўразiць Скрута. Ён нiчога не заўважаў - тыя ж скалы, што яны бачылi i ўнiзе, хiба толькi большыя.

Тады Скрут нарэшце загаварыў выразна:

- Глядзi! - i працягнуў руку.

Балаш зiрнуў i ледзь стрымаў воклiч. Там, сярод каменных сцен цяснiны, прысыпаны абвалам, ляжаў доўгi сiгарападобны корпус зоркалёта. Яны, касманаўты, у гэтым памылiцца не маглi, нават разглядаючы яго здалёк.

Балаш i Скрут падышлi блiжэй. Зоркалёт быў стары, такiя будавалi яшчэ ў пазамiнулым стагоддзi. Цяпер гэта была куча металiчнага лому.

- Трэба было б паглядзець усярэдзiне, - сказаў Балаш, пазiраючы на пустыя праёмы дэфармаваных iлюмiнатараў i ўваходных люкаў.

- Наўрад цi знойдзем там што... - адказаў Скрут. - Агонь, як смерч, пранёсся па адсеках.

Балаш бачыў i сам, што рубка, дзе павiнны былi захоўвацца матэрыялы экспедыцыi, ляжала ў баку ад асноўнага корпуса, пачарнелая, сплюшчаная.

Яны пахадзiлi вакол мёртвага гiганта, спрабуючы вызначыць, што гэта за зоркалёт, каб прынесцi на Зямлю апошнюю вестку пра яго трагiчны лёс. Але i гэтага не было. Корпус аплавiўся, як лядзяш пад веснавым сонцам.

Яны маўклiва пастаялi крыху i пайшлi назад, уражаныя страшнай карцiнай гiбелi. I калi адышлi ўжо далёка, Скрут раптам спынiўся.

- Але што тады свяцiлася? - запытаўся ён.

- Сапраўды, - згадзiўся Балаш i прыпынiўся таксама. - А ты ўпэўнены, што гэта менавiта тут?

- Не... Хаця агеньчык павiнен мець нейкае дачыненне да карабля. Цяпер я ў гэтым не сумняваюся.

Балаш зiрнуў па баках. Горы, скалы, каменнi, сярод якiх ужо не вiдаць i зоркалёта. I зоркi зверху не такiя яркiя, як уначы, аднак прыкметныя ў разрэджаным атмасферным покрыве планеты.

- Вазьмi арыенцiр, - параiў ён Скруту, якi таксама спрабаваў нешта ўбачыць у наваколлi.

Скрут здзiўлена сказаў:

- Гэта ўбаку, бадай, з кiламетр...

- Пойдзем хутчэй, - адказаў Балаш. - Баюся, не паспеем дацямна.

Дарога была пакручастая. Мiнула яшчэ з паўгадзiны, калi Балаш сказаў:

- Недзе тут.

Каменны гушчар, здалося, стаў яшчэ больш непраходны. Наўрад цi можна было ў iм што заўважыць, i Скрут недаверлiва спытаў:

- Тут?

На гэты раз яны не памылiлiся. Выпадкова зiрнуўшы на вяршыню абрывiстай, быццам ссечанай, скалы, Балаш ускрыкнуў. Там было нешта падобнае на пячору. Уваход, нiбыта зашклёны, цьмяна паблiскваў, адлюстроўваючы скупыя барвовыя промнi надвячоркавага свяцiла.

Спатрэбiлася яшчэ з паўгадзiны, пакуль Балаш са Скрутам дабрылi да месца, ад якога можна было дабрацца да пячоры. Угару вяла вузкая палоска, параўнаўча чыстая ад завалаў i, здавалася, сям-там падпраўленая - на схiле былi нiбы вырубленыя ў скалах прыступкi. Моўчкi людзi лезлi на гару. А ёй не было канца.

Пячора адкрылася раптоўна - дарога вывела Скрута i Балаша на невялiкую пляцоўку перад уваходам у яе.

- Будан... - шапнуў Скрут.

- Сакля... - сказаў Балаш.

Перад iмi стаяла сцяна. Гладкая i роўная, авальнай формы, яна паблiсквала адлюстраваным святлом, нiбы адшлiфаваны агат.

Стомленыя крутой дарогай, людзi стаялi перад дзiўнай пабудовай, не разумеючы, што гэта.

- Маяк, - выказаў здагадку Скрут.

- Для каго? - Балаш ва ўсiм хацеў бачыць сэнс.

Менавiта ў маяку ён яго не ўбачыў. Ён паўтарыў пытанне:

- Для каго? Да карабля не меней кiламетра, i яго не вiдно адсюль. Хто ставiць знакi, якiя нiчога не гавораць?

- Можа, маяк быў пастаўлены кiмсьцi раней? Астралётчыкi заўважылi яго сiгналы, павялi сюды зоркалёт i неспадзявана тралiлi ў аварыю. Думаю, гэта слушна.

- Хутчэй рамантычна. А слушна?.. - Балаш пакiваў галавой. - Нагадвае стары касмiчны дэтэктыў.

Звычайна нешматслоўны, Балаш раптам зрабiўся гаваркi. Скрут са здзiўленнем адзначыў гэтую перамену ў паводзiнах таварыша. Вiдаць, i яго знаходка вывела з раўнавагi.

- Што гадаць. - Скрут пастукаў па чорнай сцяне кулаком, насцярожана прыслухаўся, недаверлiва паглядзеў на сваю руку, якая ў пальчатцы скафандра выглядала тоўстай i кароткай, i няўпэўнена сказаў: - Пустата.

Балаш падышоў да сцяны, сам пастукаў.

- Будзем ламаць? - запытаў Скрут.

- Зламаць проста. А што там? Хто рабiў, навошта? Ты можаш мне сказаць? Не? Дык цi маем мы права разбураць?

Скрут адчуў, што логiка Балаша пачала яго раздражняць. Калi так думаць, то нельга нават на чужыя планеты апускацца. Раптам што пашкодзiш. I, стрымлiваючы злосць, Скрут павольна, стараючыся таксама быць лагiчным, загаварыў:

- Маем. Маем права. На планеце няма жыцця. Толькi рэшткi зямнога зоркалёта. Гэтая сцяна мае да яго нейкае дачыненне. Калi гэта нават чужы маяк, то ён мог паслужыць прычынай гiбелi зямлян. Мы проста абавязаны даведацца, што гэта такое!

Балаш слухаў не пярэчачы. Калi Скрут скончыў, ён, згаджаючыся, сказаў:

- Адыдзi, схавайся.

- Давай я, - запратэставаў Скрут. - Табе весцi планеталёт. I ўрэшце... Я заўважыў агеньчык.

- Права першаадкрывальнiка? - усмiхнуўся Балаш. - Згодзен.

Сцяна сапраўды аказалася шкляная. Толькi шкло было спецыяльнае. Цвёрдае, трывалае, здольнае вытрымаць моцны ўдар. Ультрагукавым нажом Скрут выразаў праход i прасунуў галаву. Ужо наступiў вечар, i ў сярэдзiне пячоры панаваў змрок. Скрут пакруцiў галавой. Зазначыў, што праз гэта шкло праменнi святла iдуць толькi ў адным напрамку - знутры, i калi вочы прывыклi, ён у дальнiм кутку заўважыў нейкае ўзвышэнне. А на iм... У Скрута моцна забiлася сэрца.

- Балаш, - паклiкаў ён сябра i ўвайшоў у пячору.

Ён не памылiўся. Гэта было ложа, а на iм у скафандры ляжаў... чалавек. Ён быў нежывы, i, вiдаць, даўно. Скрут памкнуўся быў расшпiлiць скафандр на чалавеку. Балаш спынiў яго:

- Не трэба...

Скрут падумаў, што сапраўды гэтаму землянiну ўжо нiчым не дапаможаш. Ён пастаяў, патрымаў руку на яго плячы, нiбы развiтваючыся назаўсёды, i пайшоў аглядаць пячору.

Стала ўжо зусiм цёмна. Балаш уключыў лiхтар. Пячора была амаль пустая. Няроўныя каменныя сцены, такi ж каменны ложак. Побач нешта падобнае на стол. Сям-там Скрут заўважыў раскiданы iнструмент, дэталi, вузлы прыбораў, машын.

- Тут павiнна быць сховiшча... - уголас падумаў ён.

- Так... - згадзiўся Балаш. - Чалавек пражыў у пячоры нямала. Ён недзе трымаў свае прыпасы. Яшчэ павiнна быць недзе рэгенерацыйная ўстаноўка. Без яе ён доўга не вытрываў бы.

Сховiшча было побач з ложкам. Знайшоўшы яго, Балаш зноў падышоў да зямлянiна. Доўга-доўга стаяў над iм, потым працягнуў руку i дакрануўся да яго ног. Пад нячуткiмi ад таўшчынi ахоўнага касцюма пальцамi аказалася пустата. Балаш адышоў i доўга глядзеў праз празрыстую адсюль сцяну ў чорную ноч. Потым, не абарочваючыся, папрасiў:

- Пашукай... Павiнны быць дзённiкi.

Скрут не здагадаўся, што так уразiла таварыша, i, аглядаючы нiшы, раз-пораз кiдаў на яго няўцямныя позiркi.

- Вось, - нарэшце знайшоў ён касеты з крышталiкамi, на якiх касманаўты звычайна запiсвалi ўсё, што лiчылi вартым увагi.

Скрут патрымаў iх у руках, нiбы ўзважваючы, яшчэ раз зазiрнуў у нiшы i закуткi пячоры i спытаў:

- Пачытаем на караблi?

- Тут, - сурова выгукнуў Балаш.

Скрут здзiвiўся незвычайнай суровасцi, якая прагучала ў яго голасе. Але згадзiўся i сеў на камень, што, напэўна, некалi служыў гаспадару сталом. Потым уставiў крышталiкi ў гуказдымальнiк, якi за многа дзесяцiгоддзяў iстотна не змянiў сваёй канструкцыi, падключыў рацыю, каб можна было чуць запiс у шлемафонах, i сказаў:

- Гатова...

Толькi тады Балаш павярнуўся да святла - рэзкi, рашучы.

- Уключай! - загадаў ён i пайшоў да ложка. Так i стаяў ён увесь час, пакуль зямлянiн няспешна расказваў пра сваё жыццё.

А ў Скрута не хапiла адвагi стаць побач з iм - ён не мог глядзець на рэшткi гэтага чалавека, чый раздумны голас прыглушана i павольна гучаў у шлемафоне.

Невыносна замаруджана цяклi хвiлiны, раскрываючы вялiкую трагедыю зоркалёта i таго, хто застаўся адзiн з вялiкага экiпажа.

"...Перада мной выбар, - нiбы раячыся з субяседнiкам, гаварыў астралётчык, - памерцi зараз цi паспрабаваць жыць... Я не агаварыўся. Iменна паспрабаваць. Гэта жыццё не прынясе мне радасцi. Я не змагу калi-небудзь вярнуцца на Зямлю. Пра мяне, напэўна, нiколi нiхто нават не даведаецца наўрад цi якi карабель забрыдзе ў гэты раён. Я не змагу нават выбрацца з пячоры - косцi абедзвюх ног раструшчаны ў час катастрофы. Я не магу сам сабе зрабiць аперацыю, бо калi змог бы вытрываць боль, то трэба мець яшчэ герметычную камеру - яе таксама няма. Такiм чынам мая будучыня - адзiнота, нерухомасць, безнадзейнасць. Але я не прымаю смерць. Пакуль я магу - я павiнен жыць. Не таму, што iнстынкт мацнейшы за волю i я чапляюся за жыццё. Я павiнен жыць, бо я - чалавек i ў мяне яшчэ дзейнiчае мозг..."

Скрут слухаў i ўяўляў сабе разбiты выбухам зоркалёт, мёртвую планету i адзiнокага скалечанага чалавека, якому шчаслiвы, а хутчэй нешчаслiвы выпадак падараваў жыццё i якому належала пакутаваць ад бездапаможнасцi i бяссiлля доўгiя-доўгiя днi, месяцы, гады.

Цi можа такое вытрываць чалавек? Скрут не таiўся перад сабой. Для яго гэта была не проста цiкаўнасць. Ён нiколi не забываў, як гняла яго абмежаванасць прасторы ў зоркалёце. Яна была нiшто ў параўнаннi з прасторай Сусвету. I ў гэтай неадпаведнасцi яму бачылася нешта ненатуральнае, варожае. Чалавек па iдэi - вольны. Скрут разумеў свой стан i нiчога не мог з сабой зрабiць. Але яму было лягчэй. З iм заўсёды знаходзiлiся таварышы з дзяжурнай змены, яго ахоўвала моц магутнага зоркалёта. Дзе браў стойкасць гэты касманаўт? Што надавала яму сiлы? Адчуванне чалавечай годнасцi? Але ж пра гэта i Скрут нiколi не забываў...

"Ох, як гэта невыносна, калi дзейнiчае мозг. Раней мне здавалася гэта шчасцем, а зараз мне часам хочацца пашукаць нейкую там кнопку, каб хоць на iмгненне выключыць мозг, забыцца i пазбыцца свайго становiшча".

Узняўшы вочы ў час адной з паўз, калi чулася толькi патрэскванне рацыi, Скрут заўважыў побач з ложкам корпус робата. Ён быў латаны i пералатаны. Заклёпкi i швы на абшарпаным металiчным корпусе робата, можа, ярчэй за ўсё раскрылi Скруту жудасную карцiну апошнiх месяцаў жыцця чалавека, якi стараўся падоўжыць iснаванне свайго адзiнага памочнiка. Гэты робат расчысцiў чалавеку дарогу да пячоры, надзейна абсталяваў яе, каб чалавек мог жыць там столькi, сколькi хопiць энергii ва ўцалелых акумулятарах i сонечных батарэях. I, напэўна, чалавек дзялiўся з робатам, аддаючы яму большую частку энергii, не зважаючы на свой холад i голад.

Але робат не меў чалавечай вынослiвасцi. Ён знерухомеў раней чалавека. Скрут уявiў сабе роспач, якая авалодала тады чалавекам...

Нiбы ведаючы наперад аб гэтых думках Скрута, чалавек сказаў: "Сёння я застаўся без Ацiлы..."

Адна фраза, i нi слова больш, нiводнай скаргi, нягледзячы на тое, што для яго гэта было пачаткам канца.

Скрут падумаў, што яму не так лёгка будзе зразумець гэтага чалавека, замураванага ў скале далёкай планеты i непахiснага ў сваёй волi. Чалавек не спадзяваўся, што яго калi-небудзь, хай сабе i пасля смерцi, знойдуць. Ён разважаў сам з сабой, бо меў, вiдаць, адзiную слабасць - патрэбу ў субяседнiку.

- ...Ты чуеш?

Скрут уздрыгнуў. Задумаўшыся, ён ужо не слухаў. Забыўся на Балаша.

- Скрут, ты чуеш? - паўтарыў Балаш.

Скрут прыслухаўся, аднак не адразу зразумеў, чым выклiканы воклiч таварыша.

"...Я ўвесь час думаю, дзе была наша памылка? Чаму ўзарвалiся рухавiкi? Першыя сiмптомы непаладак у iх з'явiлiся, калi мы ледзь увайшлi ў сiлавое поле планеты. Мы спадзявалiся наладзiць рухавiкi, апынуўшыся на цвёрдай глебе. Але спынiць рэакцыю ўжо не ўдалося. Дзiўна, яна iшла быццам бы павольна, не сцiхаючы i не нарастаючы. I раптам скачок, выбух..."

У шлемафоне стала цiха. Скрут нецярплiва зiрнуў на гуказдымальны апарат. Балаш трымаў руку на выключальнiку.

- А нам удалося, - з горыччу сказаў ён, быццам адчуваючы вiну за тое, што ў iх папярэднiкаў - касманаўтаў - было менш ведаў.

Скрут адчуў, як яго ахоплiвае неспакой. Што з таго, што на Зямлi ўжо ведаюць, як спынiць такую рэакцыю? Для гэтага чалавека гэта ўжо не мае значэння. Яму важна было самому дайсцi да iсцiны, поўнасцю выкарыстаць свой яшчэ жывы i, вiдаць, магутны розум, рашаючы вялiкую загадку. Толькi гэтым ён, памiраючы, мог перамагчы смерць. Цi знайшоў ён прычыну? Скрут махнуў рукой:

- Уключы...

"Але павiнна быць рашэнне гэтай задачы, якога мы тады не бачылi".

- Канечне, канечне, - шапнуў Скрут, думаючы, што iх апарат вельмi марудна здымае гук. Ён трывожыўся: няўжо лёс не пашле гэтаму адважнаму магутнаму чалавеку поспех, няўжо дарэмныя былi яго пакуты?

Скрут хваляваўся, як нiколi яшчэ ў жыццi. А голас у шлемафоне гучаў роўна, непадуладны нiякiм няўдачам. З дня ў дзень чалавек коратка кiдаў у мiкрафон: "Нiчога новага". Ён, вiдаць, многа працаваў, бо ўсё радзей i радзей траплялiся ў запiсе разважаннi. А можа, ён бярог энергiю батарэй - яны ж, як i робат, не былi невычэрпныя.

- Больш не магу! - нервова выгукнуў Балаш i пайшоў да выхаду.

- Мы мусiм даслухаць, - сказаў яму Скрут. - Для нас мае значэнне не сутнасць яго адкрыцця, а сам факт.

Яны ўжо нiчога не чакалi ад асуджанага на марудную смерць. Яны думалi аддаць яму данiну як чалавеку. А ён здзiвiў iх зноў.

"Здаецца, усё. Я ведаю формулу".

Трэба быць вялiкiм матэматыкам, каб толькi запомнiць з аднаго разу гэты доўгi рад iнтэгралаў, лiчбаў i знакаў. Чалавек прачытаў яе, потым, падумаўшы, паўтарыў больш павольна, нiбы даючы слухачам магчымасць удумацца ў яе сэнс. I раптам прамовiў з сумненнем: "Цi ўсё гэта?"

- Усё! Усё! - крыкнуў Балаш, быццам чалавек мог яго пачуць. - Людзi на Зямлi вывелi тваю формулу...

Доўгае шыпенне ў навушнiках было адказам Балашу. Чалавек маўчаў. Можа, думаў, можа, у яго не стала ўжо сiлы, каб сказаць апошняе, развiтальнае слова, а можа, ужо лiчыў гэта слова наогул неiстотным, непатрэбным.

Маўчанне шлемафонаў было невыносным. Але нi Скрут, нi Балаш не адважвалiся выключыць апарат. Iм здавалася, што тым самым яны дачасна абарвуць жыццё гэтага мужнага чалавека. Прайшла, напэўна, гадзiна. Вяршынi гор пасвятлелi пачынаўся дзень.

- Трэба вяртацца, - сказаў Балаш, - мы безнадзейна познiмся.

- Яшчэ крышачку... - папрасiў Скрут.

Балаш пакiваў галавой, адчуваючы i сам, што не можа пайсцi адсюль, не дачакаўшыся канца.

Патушылi лiхтар. Ранiшняе святло, лёгкае, свежае, пранiкла праз зроблены Скрутам уваход у пячору. Прамень сонца крануў гермашлем чалавека, i твар яго нiбы ажыў, разгладзiлiся пакутлiвыя складкi. Скрут усхапiўся, навёў кiнаапарат. I тут шлемафоны ажылi.

"Вось цяпер, здаецца, усё".

Зноў прагучала доўгая формула, пасля паўзы чалавек паўтарыў яе. Для гэтага ён знайшоў сiлы. I гэта, вiдаць, былi яго апошнiя намаганнi. Апарат даў сiгнал, што запiс скончаны.

- Хто ён? - спытаў Скрут, думаючы над тым, чаму гэта пасвятлеў твар Балаша. - Няўжо мы не знондзем дзе-небудзь тут яго iмя?

- Не ведаю. Але ён выратаваў нас. Ён зазiрнуў глыбей, чым мы. Не ведаючы яго адкрыцця, мы на адваротным шляху паўтарылi б лёс яго карабля.

Скрут не быў нi фiзiкам, нi матэматыкам. Ён не мог зразумець формулы, знойдзенай гэтым чалавекам. I яго зусiм зараз не хвалявала, што яны маглi не вярнуцца. У далёкiм космасе людзi гатовы i да гэтага.

Ён сабраў батарэi, далучыў да iх аварыйную батарэю са свайго скафандра i падключыў да ўстаноўкi, якая ўначы свяцiла чырвоным агеньчыкам. Потым заварыў прарэзаны надоечы ўваход у пячору i пабег даганяць Балаша.