Уладзiмiр Мiкалаевiч Шыцiк

Сустрэча

Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.

Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.

На стук адказала цiшыня. Пасько пачакаў хвiлiну i зноў паднёс руку да дзвярэй. Але, не дацягнуўшыся да iх, апусцiў. Ён уявiў сабе высокую фiгуру капiтана, схiленую над сталом, нахмураны лоб, позiрк, затуманены болем страты, i адступiў.

Iх засталося пяцёра - Пунтус i Марцалiс на "Валдай" не вярнулiся, усе тэрмiны скончылiся яшчэ ўчора. I тады чацвёра з экiпажа прыйшлi да капiтана i папрасiлi паслаць iх на пошукi.

Капiтан выслухаў iх i сказаў, што падумае. Пасько ведаў, аб чым ён будзе думаць: сiтуацыя ж паўтарылася. Калi не вярнуўся Пунтус, да капiтана яны хадзiлi ўпяцёх. На пошукi быў пасланы Марцалiс. I ён таксама не вярнуўся. Двое з сямi ды яшчэ аварыя рухавiка - гэта ўжо бадай катастрофа. Пасько разумеў ваганнi капiтана - той хацеў адрамантаваць рухавiк i вярнуць "Валдай" на Зямлю. Але ён разумеў i iншае: нiхто з iх, у тым лiку i капiтан, не даруе сабе, калi не даведаецца, што здарылася з таварышамi.

Выклiк да капiтана прагучаў па ўнутранай сувязi як сiгнал трывогi. Ён застаў Пасько на тым жа месцы - ля дзвярэй. Пачакаўшы секунду-другую, Пасько рашуча пераступiў парог.

- Сядай, - не пачынаючы размовы, капiтан паказаў на крэсла.

Увайшлi i астатнiя члены экiпажа.

Капiтан узняў галаву i доўгiм пiльным позiркам абвёў сваiх таварышаў.

- Што будзем рабiць? - спытаў ён.

- Шукаць!

Капiтан у знак згоды схiлiў галаву. Агледзеўшы свой парадзелы экiпаж, сказаў:

- Паедзе Пасько. - Падумаўшы, дадаў: - Ён - апошнi.

Толькi зараз Пасько зразумеў, чаго каштавала капiтану гэтае рашэнне. Ён неяк аж пастарэў за апошнiя суткi, яго доўгая фiгура здавалася яшчэ даўжэйшай, а вакол вачэй густой сеткай паглыбелi маршчынкi.

З каюты капiтана ўсе выходзiлi моўчкi. I Пасько ведаў прычыну. Кожны з iх аддаў бы жыццё, ратуючы таварышаў, i таму нiхто не мог згадзiцца, што ў выпадку яшчэ адной няўдачы iм прыйдзецца вяртацца. Але яны разумелi i тое, што, прымаючы рашэнне, капiтан браў на сябе не толькi вялiкую адказнасць. Ратуючы iх, жывых, ён ужо нiколi не зможа апраўдацца i перад тымi, мёртвымi, якiя, можа, жывуць i чакаюць дапамогi, i перад сваiм сумленнем.

Збiраючыся ў дарогу, Пасько думаў, што, напэўна, капiтан усё-такi дапусцiў памылку. Не цяпер. А тады, калi адправiў першага разведчыка аднаго, а не двух. Магчыма, удвух яны лепш арыентавалiся б, сустрэўшы небяспеку, што чакала iх у катлавiне. Капiтан паспадзяваўся, мабыць, на ахоўныя здольнасцi аўтаматаў, бо, павагаўшыся, катэгарычна сказаў, што паедзе адзiн разведчык. Але аўтаматы, здаецца, не апраўдалi яго спадзяванняў.

Катлавiна пачыналася з раўнiны, на якой зрабiў пасадку "Валдай". Ад карабля да яе было каля чатырохсот кiламетраў. Сама па сабе яна не зацiкавiла б касманаўтаў, як i ўвесь Бальдар - гэта сiняя планета, пазбаўленая атмасферы i якiх-небудзь прыкмет жыцця. Для iх ён быў толькi часовай пасадачнай пляцоўкай. Але, аблятаючы Бальдар, у катлавiне яны заўважылi сiгарападобнае цела, якое вельмi нагадвала зямныя зоркалёты ранняй касмiчнай эпохi.

Пасько выехаў на ўсюдыходзе, калi яшчэ была ноч.

Электронны вадзiцель вёў усюдыход плаўна, амаль без штуршкоў. Нават здавалася, што наогул няма нiякага руху. I тады Пасько, паглядаючы на яркiя аднастайныя зоркi чужога неба, уяўляў сябе ў кабiне касмiчнага карабля, якi згубiўся ў бясконцай прасторы. Выбiраючы зручную дарогу, электронны вадзiцель рабiў паварот, усюдыход уздрыгваў, i тады Пасько вяртаўся да думак аб сваiм становiшчы.

Ён не баяўся. Яму толькi хацелася хутчэй разабрацца, што ж усё-такi здарылася з таварышамi.

Перад выездам ён разам з капiтанам яшчэ раз прагледзеў здымкi катлавiны. Усё тое ж самае: у непрыступных скалiстых гарах, навiслых над абрывам, узвышаўся блiскучы сiгарападобны прадмет з купалам наверсе.

- Думаеш, зямны? - спытаў тады Пасько.

- Хутчэй за ўсё, - адказаў капiтан. - Падабенства вялiкае.

Пасько здалося, што ён хацеў нешта сказаць яшчэ, але не сказаў i, развiтваючыся, толькi кiўнуў галавой.

Вяршынi гор святлелi - пачынаўся дзень. А тут, у катлавiне, беспрасветная цемра на кожным метры яшчэ супрацiўлялася халодным праменням ранiшняга бальдаравага сонца, якiя нiбы сцякалi з гор.

Серабрысты купал быў на ранейшым месцы, вытыркаючыся з-за кальца скалiстых пiкаў. Ад увахода ў катлавiну да гэтага купала заставалася кiламетраў пяць. Пасько навёў тэлеўстаноўку. На экране ружовымi iскрамi ўспыхнулi скалы i сярод iх - купал. Нерухомы, як манумент, як помнiк. Пасько падумаў, што, напэўна, i яго сябрам гэты зоркалёт здаваўся своеасаблiвым помнiкам узлёту чалавечага розуму. I раптам першае сумненне, яшчэ няяснае i слабае, варухнулася ў яго галаве, пасеяўшы ў сэрцы трывогу.

Далей дарогi не было, бо побач стаялi яшчэ два ўсюдыходы, пакiнутыя тут Пунтусам i Марцалiсам. Пасько выключыў рухавiк, зразумеўшы, што далей давядзецца iсцi пехатой.

Перш чым пайсцi, ён зноў паглядзеў на купал. Малюнкi падобных зоркалётаў ён помнiў з падручнiкаў, па якiх некалi вучыўся ў штурманскай школе. Гэта, несумненна, быў зоркалёт, пабудаваны на Зямлi. Адна з першых мадэлей, здольная развiваць субсветавую хуткасць, пабудаваная амаль дзвесце гадоў назад. Дзвесце гадоў! Халодныя мурашкi пабеглi ў Пасько па спiне. Ён нiбы дакрануўся да сiвой мiнуўшчыны, якая выпадкова прыадкрыла перад iм адну са сваiх трагiчных старонак.

Першым жаданнем было кiнуцца да знаходкi. Ён ужо быў зрабiў некалькi крокаў, але авалодаў сабой i спынiўся. Гэты ж самы купал бачылi i Пунтус з Марцалiсам. Яны, мабыць, таксама адразу ж кiнулiся да зоркалёта, не радзiраваўшы папярэдне на "Валдай". Чаму? Адзiн з iх быў пiлот, другi iнжынер. Яны, вiдаць, пазналi зоркалёт, можа, нават нешта аб iм ведалi i не палiчылi патрэбным паведамiць капiтану. Што яны ведалi пра зоркалёт?

Пасько вярнуўся да машыны, закадзiраваў пытанне i, стрэлiўшы ракетай, якая вынесла ўгару зонд-антэну, перадаў дэпешу на "Валдай". Адказ-радыёiмпульс прыйшоў роўна праз тры хвiлiны. А яшчэ праз пятнаццаць секунд Пасько прачытаў: "Зоркалёт сiстэмы КЗСХ. Два не вярнулiся адпаведна 186 i 172 гады назад. Першы ляцеў да Альфы Цэнтаўра, другi - да Сiрыуса".

Гэтыя звесткi не вельмi праяснiлi абстаноўку. Тое, што зоркалёт не вярнуўся на Зямлю, вiдавочна i так. Трэба было спадзявацца толькi на сябе. I Пасько зноў пачаў думаць, што ж рабiлi яго таварышы далей. Хутчэй за ўсё, пазнаўшы зямны зоркалёт, яны паспяшалiся дайсцi да яго. Гэта зусiм зразумелы парыў, але iменна ў iм, магчыма, i таiлася сама небяспека.

Горы, стромкiя i велiчна спакойныя, высачэзнай сцяной дыбiлiся на тым баку катлавiны. Нi Пунтус, нi Марцалiс не паспелi б да iх нават дабрацца за такi час, ды ў гэтым не было патрэбы. Iх шлях, безумоўна, ляжаў да зоркалёта - праз плато, пасечанае скаламi i расколiнамi. Толькi тут iх i трэба шукаць.

Узвалiўшы на плечы скрынку з радыёперадатчыкам i запасам зондаў-антэн i прычапiўшы да пояса плазменны нож, якi пры выпадку мог паслужыць i зброяй, Пасько з лакатарным шукальнiкам у руках рушыў напрасткi праз плато да цяснiны.

На нейкi час серабрысты купал знiк з вачэй, заслонены каменным эскарпам. Пасько апынуўся ў цемры, прыцiшыў хаду i з зайздрасцю глядзеў на ружовыя вяршынi. Лiхтар даваў мала карысцi, ён асвятляў толькi маленькi кружочак пад нагамi. Пасько падумаў, што, можа, недзе побач, у якой-небудзь расколiне i знайшлi свой апошнi прытулак яго таварышы, спяшаючыся, як i ён, да зоркалёта.

Нарэшце святло пранiкла i ў цяснiну. Наўкола ўсё заiскрылася мiрыядамi кропелек-вясёлак. Пасько аж зажмурыўся. Калi яго вочы пад акулярамi светафiльтраў прывыклi да яркага святла, ён узабраўся на блiжэйшы выступ i ўважлiва агледзеў наваколле. Таварышы маглi iсцi толькi гэтым шляхам, бо абочыны былi зусiм непраходныя. Але нiшто яму не нагадвала, што тут калi-небудзь праходзiў чалавек, - нiкiм не кранутая цалiна, маўклiвыя суровыя каменнi...

Пасько пералiчыў запас зондаў-антэн i, падумаўшы, паслаў на базу сiгнал: "Нiчога новага". Атрымаўшы адказ, уздыхнуў i пайшоў далей.

Зоркалёт адкрыўся раптоўна, як толькi цяснiна перайшла ў катлавiну. Да яго заставалася метраў шэсцьсот, бадай, яшчэ больш няроўнага i небяспечнага шляху. Пасько не адрываючыся глядзеў на горды профiль зоркалёта, што схiлiўся вунь там, над безданню, i, нават нахiлены, захаваў iмклiвасць сваiх лiнiй. Якая прыгажосць! Пасько мiмаволi захапляўся тварэннем чалавечага генiя i адчуваў, як раптоўны прыступ тугi сцiскае сэрца.

Зоркалёт выглядаў як жывы, але смяртэльн'а паранены асiлак. Блiскучая металiчная абшыўка там-сям не вытрымала выпрабаванняў прасторы - чужая атмасфера, метэарыты пакiнулi свае адбiткi на яго некалi люстраной паверхнi.

Пасько перабраўся на суседнюю скалу, панарама агляду павялiчылася. Зоркалёт стаў бачны амаль да кiля. I Пасько заўважыў тое, што дагэтуль было схавана ад яго i што ўразiла яго да глыбiнi душы. Вузкая трэшчына чорнай змяёй паўзла па корпусе знiзу ледзь не да палавiны цела карабля. Гэта, напэўна, i азначала катастрофу. Мо даўнюю, а мо i зусiм нядаўнюю.

Зноў яго першым парывам было бегчы як найхутчэй да карабля. I зноў Пасько прымусiў сябе стрымацца. Пунтус i Марцалiс нiбы стаялi перад яго вачыма. Ён падумаў, што тыя, напэўна, пабеглi да яго напрасткi. Гэта было лагiчна. Але яны не ведалi, што не вернуцца. А ён гэта ведаў i абавязан быў узважваць кожны крок.

Пасько прысеў на камень, зменшыў напружанне электрычнага ацяпляльнiка ў скафандры. Свежы струмень халоднага кiслароду абсушыў спацелы лоб, стала крыху лягчэй. Пасько пачаў думаць больш разважлiва. Ён дапускаў, што з абодвума яго таварышамi магло здарыцца выпадковае няшчасце. Аднак iх рацыi, забяспечаныя моцным ахоўным панцырам, маючы аўтаномнае энергетычнае жыўленне, павiнны дзейнiчаць яшчэ некалькi соцень гадзiн. Хваля - вядомая. Такая ж, як i ў яго. I на ёй цяпер няма нiводнага гуку. Няўжо нешта затрымлiвае хвалi?

У Пасько былi дзве магчымасцi, каб распачаць пошукi. Адна, больш пэўная, - пайсцi да зоркалёта, другая - агледзець мясцовасць вакол карабля. Ён быў упэўнены, што з зоркалёта пачыналi таварышы, прынамсi, адзiн з iх, хутчэй за ўсё Пунтус, першы. Пунтус не вярнуўся. Гэта павiнна было насцярожыць Марцалiса, i той, асцерагаючыся чагосьцi невядомага i небяспечнага, напэўна, не пайшоў напрасткi, а выбраў кружны шлях - больш доўгi i больш пэўны. I таксама не вярнуўся. Значыць, любая дарога хавае роўную долю пагрозы. Пасько ўздыхнуў i пайшоў напрасткi.

Нялёгка было заўважыць сляды каго-небудзь з касманаўтаў у гэтым каменным гушчары. Позiрк мiмаволi накiраваўся ў бок горнага хрыбта. Зараз пад яркiмi праменнямi ён здаваўся намнога прыгажэйшым, чым тады, калi яго Пасько бачыў з раўнiны. У беспаветраным асяроддзi скалы былi на дзiва рэльефныя, без паўценяў, афарбаваныя ў дзiвосныя колеры. Любуючыся iмi, Пасько, аднак, не забываў, што за гэтым хараством таiлася нешта яшчэ, i пра гэта ён не меў права забывацца.

Да зоркалёта было недалёка. Каб не бачыць трэшчыны ў корпусе, якая напамiнала аб аварыi, Пасько крыху збочыў улева. Адсюль карабель здаваўся амаль цэлым, гатовым да скачка ў бязмежныя прасторы Сусвету. Пасько закрочыў хутчэй, нiбы i сапраўды баяўся спазнiцца на старт.

Каменныя нагрувашчваннi сустракалiся ўсё часцей, пераходзiлi ў суцэльныя завалы. Па выступах у скалах, штохвiлiнна саслiзгваючы нагамi, ён ледзь узабраўся на вяршыню каменнай грады. Аддыхаўшыся, асцярожна высунуў галаву i не ўтрымаўся, падхапiўся. Зусiм недалёка, тулячыся да падножжа высокага ўцёса, нiбы хаваючыся, ляжаў чалавек, апрануты ў скафандр. Пасько бачыў толькi яго ногi.

Не выбiраючы дарогi, Пасько скацiўся ўнiз i падбег да чалавека. Гэта быў Марцалiс. Як жывы, хаця шлем яго быў адкiнуты. Пасько павярнуў таварыша на спiну. На твары, у шырока расплюшчаных вачах Марцалiса застылi боль, раптоўны спалох i яшчэ штосьцi такое, чаго нiяк нельга было зразумець. На целе нiякiх слядоў, якiя маглi б растлумачыць, чаму адкiнуты шлем.

Зняможаны, Пасько прыхiлiўся да скалы. Тысячы пытанняў блiскавiцамi працiналi мозг. Атрымлiвалася нешта неверагоднае: спачатку Марцалiс памёр, а потым узяў i адкiнуў шлем i тым самым аўтаматычна выключыў рацыю. Але гэтага, безумоўна, ён сам зрабiць не мог. Тады - хто?

Толькi цяпер Пасько звярнуў увагу на запасныя кiслародныя балоны, якiя ляжалi побач з Марцалiсам. Яны былi з адкручанымi венцiлямi - без газу. Падобна на тое, што некаму спатрэбiўся кiсларод, i ён перагнаў яго па шлангу ў другiя балоны.

Думка апалiла Пасько, напалохала неверагоднасцю. Ён гнаў яе прэч, а яна лезла ў галаву, вырастаючы, засланяючы сабой усё астатняе. Пунтус пайшоў раней на цэлыя суткi. Яго кiсларод ужо скончыўся. Пунтус?! Пасько аж зубамi заскрыгатаў ад злосцi на сябе. Як ён мог хоць на iмгненне дапусцiць такое? Хiба Пунтус, з якiм пройдзена столькi касмiчных шляхоў, яго сябар, якi заўсёды падстаўляў плячо дапамогi таварышу, мог рашыцца на гэта? А калi не ён, то хто? Iх тут было толькi двое - Марцалiс i Пунтус. Адчуваючы, што хутка i ён заблытаецца ў гэтай д'ябальшчыне, якая навалiлася на яго, Пасько прысеў каля цела Марцалiса, пастараўся засяродзiць думку на ўбачаным.

Надзея, з якой ён адпраўляўся на пошукi таварышаў, зменшылася напалавiну. Адзiн загiнуў. А другi, магчыма, яшчэ жывы. Можа, ён, Пунтус, натрапiўшы на труп Марцалiса, забраў яго поўныя балоны i цяпер недзе блiзка, побач i чакае дапамогi? Пасько зноў вылаяў сябе: як гэта не прыйшло яму ў галаву раней? Ён нават закрычаў: "ПунтусI Пунтус!"

У шлемафоне ў адказ не пачулася нi гуку. Гэта трохi ахаладзiла ўзбуджанага Пасько. Ён пастаяў хвiлiну над целам таварыша, потым, каб не згубiць гэтае месца, паставiў на скалу пусты кiслародны балон i пайшоў далей.

Дзень увабраўся ў сiлу. Сонца свяцiла ярка i, напэўна, горача, бо там-сям трэскалiся скалы, бязгучна апаўзаючы ўнiз па стромкiх схiлах цяснiны. Пасько iшоў асцярожна, стрымлiваючы ўвесь час жаданне пераскочыць цераз расколiны, якiя адна за адной траплялiся на яго шляху. Яны здавалiся вузкiмi, той край блiзкiм. А кiнеш камень, каб праверыць, i толькi тады зразумееш сапраўдную адлегласць i глыбiню - у беспаветранай прасторы ўсё выглядала падманлiвым.

Хутка зноў паказаўся корпус зоркалёта, да часу схаваны гарой. Сам не ведаючы чаму, Пасько насцярожыўся. Потым здагадаўся - Марцалiс ляжаў тварам да зоркалёта.

З таго месца, дзе стаяў Пасько, можна было апусцiцца ўнiз у далiну, якой заканчвалася катлавiна. Можна было дабрацца таксама i да зоркалёта, да якога вёў вузеньк! карнiз, навiслы над бяздоннем. Пасько ўжо вырашыў iсцi па карнiзу, як раптам заўважыў, быццам на зацененым баку ўспыхнуў i адразу згас слабы агеньчык. Пасько паморгаў вачыма, баючыся, што гэта яму здалося, i палез унiз.

Ён быў упэўнены, што Пунтус там, i не вельмi сачыў за дарогай. I толькi азiрнуўшыся, спынiўся як укапаны. Пад скалой, на якой узвышаўся зоркалёт, ляжаў Пунтус. Ён быццам аступiўся i пакацiўся, затрымаўшыся на момант на вострых каменнях. Але... I ў яго быў адкiнуты гермашлем, як у Марцалiса.

Пасько ахапiў жах. Усё, што ён убачыў тут, было падобна на нейкую страшэнную казку. Апошнiя сумненнi знiклi: побач з зоркалётам павiнен быць нехта трэцi. I, нiбы пацвярджаючы яго думку, прыёмнiк, аўтаматычна настроiўшыся, выхапiў з цiшынi ўрывак фразы - невыразнае мармытанне. Голас быў бясстрасны, як нежывы.

Пасько паслухаў яшчэ i з палёгкай уздыхнуў: робат. Усё тлумачылася вельмi проста. Аўтаматы надоўга перажылi экiпаж i прывялi зоркалёт на гэтую планету - яна трапiлася на iх шляху выпадкова. Запраграмiраваныя на дзеянне, робаты пакiнулi карабель i разбрылiся. Адзiн з iх уцалеў да гэтага часу. Толькi, вiдаць, нешта ў iм сапсавалася, бо, спачатку забiўшы людзей, ён потым спрабаваў дапамагчы iм i зрываў з iх гермашлемы, пускаў у твар струмень кiслароду.

У галаве Пасько варухнулася думка - цi не вярнуцца назад? Агледзець зоркалёт - i на базу. А сапсаваны робат хай ужо дажывае свой век тут, у каменнай пустынi. Гэта было б самым простым i лёгкiм, але Пасько ўсё жыццё баяўся iменна такiх рашэнняў.

Тым часам робат зноў даў аб сабе знаць. Яго голас прагучаў амаль выразна. Вiдаць, ён быў ужо недзе побач. Пасько пазнаў англiйскую мову, яму здалося, ён нават разабраў два знаёмыя словы: "...знайду цябе..." Ён не быў да канца ўпэўнены, што гэта iменна так. Але ж яму трэба было гаварыць зараз з робатам, якому не крыкнеш: "Што за сiстэма аптымiзатараў у тваiм мозгу?" I Пасько, пакапаўшыся ў сваiх небагатых моўных запасах, знайшоў толькi:

- Хэллоў, фрэнд!

Мармытанне сцiхла, быццам робат прыслухоўваўся ц! гадаў, хто б гэта мог яго аклiкнуць. I раптам, раздзiраючы вушы, у шлемафоне загрукатала:

- Га-га-га! Пачвара!

Азадачаны Пасько не адразу знайшоўся i толькi пасля замiнкi вымавiў:

- Робат, я чалавек! Ча-ла-век!

- Хэллоў, стары! I даўно?

- Што даўно?.. - Пасько разгубiўся зноў.

- Гэта самае... Чалавек... Чалавек!.. Га-га-га!

Пасько падумаў, што робат зусiм сапсаваны, i асцярожна выглянуў з-за каменя. Робата ён убачыў адразу. Убачыў яго i робат, бо iмгненна ўскiнуў руку. Блiснула маланка, i Пасько адчуў, як па скафандру забарабанiлi каменныя асколкi. Ад нечаканасцi ён падаўся наперад i, страцiўшы раўнавагу, распластаўся на адкрытай тэрасе.

Да робата было метраў пяцьдзесят. не больш. Ён стаяў спакойны, трохi заклапочаны i вельмi ўважлiва разглядаў пiсталет, з якога iмгненне назад вылецеў смертаносны зарад. Побач з магутнай скалой ён выглядаў нiкчэмным, нават бездапаможным. Пасько цiхенька, каб не заўважыў робат, выпростваў руку з плазменным нажом. Рызыкаваць больш не хацелася. Пасько вырашыў секануць гэтага механiчнага разбойнiка па руках.

Робат, пакруцiўшы пiсталет, прывычным рухам засунуў яго ў кабуру i павярнуўся да Пасько. Пасько зiрнуў i пахаладзеў ад жаху. Праз пластык на яго глядзелi... жывыя вочы. Пастаяўшы з хвiлiну, нiбы ў роздуме, робат зрабiў крок, другi...

Пасько ляжаў i думаў, што яму рабiць, бо нацiснуць кнопку нажа ён ужо чамусьцi не адважваўся. А робат, прабегшы трохi, раптам заскакаў на адной назе, выкрыкваючы нешта незразумелае. Потым, крутануўшыся, сарваў шлем скафандра...

Пасько закрычаў. Гэта быў... чалавек. Блiснулi i замерлi, ашклянеўшы, вар'яцкiя вочы. Галава некалькi разоў сутаргава перасмыкнулася, адкрыты рот хапаў яшчэ пустату, а ногi падкасiлiся, i тулава асунулася ўнiз. Пасько не паспеў нават падхапiцца, як усё скончылася.

Ён загiнуў, забраўшы з сабой тайну гiбелi Пунтуса i Марцалiса. Загiнуў бессэнсоўна, хаця i перажыў, дзякуючы субсветавой хуткасцi зоркалёта, сваю эпоху. Яго смерць з'явiлася завяршэннем яго вар'яцтва. Хутчэй за ўсё з каманды таго карабля ён быў апошнiм. Пасько дапускаў, што чалавек, страцiўшы надзею вярнуцца на Зямлю, можа звар'яцець. Але чаму вар'яцтва набыло такiя чалавеканенавiснiцкiя, крыважэрныя формы? Пасько адчуваў, што не зможа вярнуцца на базу, не высветлiўшы гэтай акалiчнасцi.

Накрыўка ўваходнага люка зоркалёта была адкiнута - яшчэ адно сведчанне гiбелi экiпажа. Пасько па трапе падняўся ў дэзакамеру. Пераступiўшы парог, ён апынуўся ў цёмнай кабiне. Пастаяў, нiбы праходзiў там дэзiнфекцыго, вобмацкам знайшоў дзверцы i перабраўся ў калiдор. Аварыйная электрастанцыя, напэўна, ужо таксама не працавала. У калiдоры цемра здавалася яшчэ гусцейшай. Пасько пасвяцiў лiхтарыкам. Вузкi, доўгi калiдор нахiленага зоркалёта крута падымаўся ўгару.

Трымаючыся за парэнчы, Пасько зрабiў крок i спынiўся. Яму здалося, што ўся шматтонная аграмадзiна зоркалёта быццам зацiскала яго шэрымi металiчнымi сценамi.

Святло лiхтара выхоплiвала з цемры дзверы кают, якiя цягнулiся ўздоўж калiдора. Пасько прайшоў да рубкi ў самым носе карабля, адкрываючы адну за другой каюты i не адважваючыся заходзiць у iх.

Дзверы рубкi былi зачынены. Гэта яго здзiвiла. Падумаўшы крыху, ён падняў плазменны нож.

Чырванаватая нiтачка быццам абматала ручку дзвярэй, варухнулася i прапала. Аўтаматычны запор бясшумна вывалiўся на падлогу, слiзгануў па назе i пакацiўся ўнiз, мiгаючы апалiнай. Пасько нацiснуў на створкi i ўвайшоў у рубку. Iлюмiнатары былi занавешаны няшчыльна. Вузкiя палоскi святла лiлiся ў памяшканне, ствараючы ўражанне, што ўсе прадметы навокал пярэстыя. Пасько адсунуў фiранкi. У рубцы пасвятлела, на яго патыхнула запусценнем.

У кутку ляжаў на крэсле скамечаны свiтэр. На стале i пад сталом былi раскiданы плёнкi, карты, з iмi побач - кансервавыя бляшанкi, нейкая ежа... Ходавая рубка, напэўна, была апошнiм прыстанiшчам апошняга члена экiпажа.

Кароткi сiгнал напомнiў, што ў балонах засталося роўна палавiна кiслароду. Гэта вярнула Пасько да рэчаiснасцi. Досыць сузiрання! Трэба дзейнiчаць, i ён падышоў да пульта. Толькi тут яшчэ цеплiлася жыццё, самастойнае, незалежнае ад былых гаспадароў. Мiгцелi рознакаляровыя iндыкатары, дрыжалi стрэлкi на асветленых цыферблатах, жывячыся з нейкай крынiцы энергii. I не было iм нiякай справы да таго, што ўжо нiхто не паверне стартавы тумблер, не прагучыць па ўсяму зоркалёту прызыўны загад: "Гатоўнасць нумар адзiн".

Перад пультам два крэслы - пiлота i штурмана. Пасько сеў на штурманскае. У iм яму здалося больш прывычна, ён нават памацаў некаторыя кнопкi, нiбы там у сябе на "Валдаi". Хутчэй выпадкова, чым па натрэнiраванасцi, трапiў пальцам на патрэбную кнопку. Штурманскi экран раптам засвяцiўся. Некалькi секунд на iм чарнела нерухомае неба Бальдара, знаёмае Пасько па нядаўнiх назiраннях, потым паплыло, быццам зоркалёт зрушыўся з месца. Адно за другiм на экране ўзнiкалi невядомыя сузор'i, праз якiя цягнулася тонкая сiняватая лiнiя з мiнiяцюрным зоркалётам на канцы. Па яго руху Пасько здагадаўся, што кадры з трасай палёту плывуць у адваротным парадку. Цяпер гэта не мела iстотнага значэння. Шлях можна было прасачыць.

Зоркалёт нiдзе не рабiў пасадкi, Толькi зусiм нямнога не даляцеўшы да сiстэмы Сiрыуса, ён на нейкi час спынiўся i чамусьцi павярнуў назад. Напэўна, здарылася нешта непрадбачанае, калi каманда прыняла такое рашэнне, не выканаўшы задання. Пасько стаў шукаць вахценны дзённiк - можа, ён растлумачыць прычыну.

Гуказапiсы назiранняў дзяжурных ён знайшоў у невялiкай скрынцы з палiцамi, уманцiраванай у сцяну побач з пультам. Дзённiк быў звычайны, падобны на тыя, якiя здаўна вялi на марскiх, а потым i на касмiчных караблях. Дата. Каардынаты. Паказаннi прыбораў. I нiводнага слова, якое выказвала б эмоцыi або давала якую-небудзь ацэнку падзеям.

Павольна круцiўся дыск, на розныя галасы паведамляючы амаль адно i тое ж. Пасько слухаў, паступова трацячы ўважлiвасць пад уплывам безлiчы абстрактных для яго лiчбаў i кодаў. I раптам адна фраза вярнула яго да рэчаiснасцi. У шлемафоне, падключаным да гуказдымальнiка, пачулася нешта новае: "Памёр Майкл. Цяпер нас толькi трое".

У голасе адчувалася разгубленасць. Пасько паскорыў рух дыска. Праз трыццаць запiсаў зноў: "Здаравяк Бент, непахiсны Бент не прачнуўся. Не разумею". Пасько стала не па сабе: столькi адчаю было ў гэтых словах. А пазней той самы касманаўт зазначыў: "Непакоiць Ральф. Чаму на планетах павiнны быць пачвары ў вобразе чалавека?.. А дадому так далёка".

Вiдаць, аўтар запiсу быў моцны чалавек. Да канца плёнкi Пасько не пачуў больш нiводнай скаргi. I гэтага моцнага чалавека, мабыць, таксама не стала. Запiс абарваўся, нiчога не паведамiўшы пра пасадку. Значыць, выжыў толькi Ральф, той самы звар'яцелы Ральф?

Пасько ўявiў сябе на месцы Бента i таго, другога, што застаўся з Ральфам сам-насам, i скалануўся. Няўжо iх таксама напаткаў лёс Пунтуса i Марцалiса? Ён паклаў на месца плёнку, зачынiў скрынку i, кiнуўшы апошнi позiрк на пульт, выйшаў з рубкi. Адчуваў, што больш ужо нiколi не зможа вярнуцца сюды. Такое вiдовiшча яму не пад сiлу. Але перш чым назаўсёды развiтацца з караблём, ён павiнен быў пайсцi яшчэ на адно выпрабаванне наведаць каюту Ральфа. Ён не хацеў верыць, што космас можа давесцi чалавека да такога стану, i пераканаць сябе ў гэтым яму было надзвычай важна.

Знайшоўшы замкнёную каюту, Пасько спынiўся, упэўнены, што гэта iменна i ёсць жыллё Ральфа. Невялiчкае памяшканне было захламлена. На падлозе кучай ляжалi старыя скафандры, пустыя балоны з-пад кiслароду, свiтэры касманаўтаў. Быццам Ральф нацягаў iх сюды з усiх кают. Пасько прайшоў да стала - ён, гэты стол, бадай, з усяго i заслугоўваў тут увагi. Гэта нават быў не стол масiўны, стальны, ён больш нагадваў сейф. Пасько пацiснуў плячыма, якi ж рэальны сэнс у такiм сховiшчы на касмiчным караблi, дзе жыццё кожнага чалавека адкрыта перад другiмi? I ўсё-такi паводзiны Ральфа выяўлялi адсутнасць цвярозага сэнсу. Можа, памiж iмi была сувязь? Пасько паспрабаваў адкрыць сейф. Дзверцы не паддавалiся. Ключоў таксама нiдзе не было. Вiдаць, Ральф трымаў iх пры сабе. Пасько паласнуў па стальной сценцы сейфа плазменным промнем.

Сейф адкрыўся. У левай тумбе ляжалi плёнкi мiкрафiльмаў. Касмiчныя войны, сустрэчы з пачварамi на iншых планетах, нашэсцi чужынцаў на Зямлю. Чытаючы гэтыя назвы, Пасько скрывiўся, быццам узяў у рот нешта агiднае. А некалi ж людзi ўсур'ёз ставiлi такiя фiльмы. Але прычынай вар'яцтва яны наўрад цi маглi стаць, нават калi б Ральф глядзеў iх дзень пры днi. Ды наўрад цi для iх захоўвання ўстанаўлiвалi на зоркалёце сейф.

Ля самага верху правай тумбы стала-сейфа Пасько выпадкова намацаў невялiкую кнопку. Нацiснуў i адчуў, што аднекуль з глыбiнi тумбы высоўваецца невялiкая шуфляда. Ён накiраваў на яе прамень святла i ад здзiўлення ледзь не выпусцiў лiхтар. У шуфлядзе ляжаў пiсталет. Даўнi, такi цяпер на Зямлi сустрэнеш хiба ў музеi: бясшумны, здольны страляць хiмiчнымi кулямi. Гэтыя кулi, трапiўшы ў ахвяру, выклiкалi iмгненную смерць, не пакiдаючы, аднак, слядоў забойства. Цi не пасля такой кулi не прачнуўся Бент? Iнакш навошта было хаваць гэты пiсталет ад вачэй экiпажа?

Пасько пакорпаўся ў паперах, накiданых у шуфлядку, i раптам яму ў рукi трапiлася невялiчкая кнiжачка, пасведчанне, з выцiснутымi на вокладцы залацiстымi лiтарамi: "Служба бяспекi".

Пра тую пару, калi гэты зоркалёт стартаваў у прастору, Пасько ведаў толькi па кнiгах. Многае ў паводзiнах людзей таго часу яму здавалася дзiўным, невытлумачальным. I вось ён нiбы сутыкнуўся з самой гiсторыяй, неразумнай, дзiкай. Яму стала балюча i крыўдна за тых людзей, што рыхтавалi ў дарогу "Тэхас". Iх мары былi светлымi, шчырымi, i не iх вiна, што вынiк атрымаўся такi жахлiвы. Былi тады, вiдаць, яшчэ сiлы, якiя хацелi спынiць новае ў жыццi. Яны не давяралi экiпажу, яны хацелi ад гэтай экспедыцыi мець нейкiя свае асобыя выгоды. Таму i паслалi з зоркалётам свайго стаўленiка, даручыўшы, вiдаць, яму сачыць за ўсiмi дзеяннямi экiпажа.

За час блуканняў у Сусвеце, бо "Тэхас" чамусьцi, павярнуўшы ад Сiрыуса, абмiнуў Зямлю i апынуўся ледзь не ў процiлеглым баку прасторы, нешта парушылася ў псiхiцы надзеленага асобымi паўнамоцтвамi Ральфа. Ён паставiў сябе над усiмi, i вось вынiк...

Пасько адчуў сябе разгубленым, знясiленым. Напэўна, i Пунтус з Марцалiсам таксама не чакалi нiчога дрэннага, не ведаючы пра атручаную псiхiку Ральфа.

Пасько выйшаў з зоркалёта. Яму хацелася як мага хутчэй бегчы адсюль. Але ён яшчэ знайшоў у сабе сiлы, каб наладзiць аўтаматычны запор у выхадным люку. I толькi адчуўшы, як уздрыгнуў пад рукой замок, уздыхнуў з палёгкай. Ён яшчэ пахаваў сваiх мёртвых таварышаў. Павагаўшыся, завалiў каменнямi i цела Ральфа.

Капiтан, як i перад адпраўкай Пасько, сядзеў за сталом, стомлены, з яшчэ больш суровым выразам твару. Ён доўга маўчаў, быццам раздумваў - пытаць цi не? Пасько сам сказаў:

- Абвал...

- А зоркалёт?

Адвёўшы вочы ўбок, Пасько адказаў:

- Загiнулi ўсе. - Пасля паўзы дадаў: - Пасадку зрабiлi аўтаматы. Дзюзавая частка разбiта.

Капiтан паглядзеў на яго, чакаючы, цi не дадасць ён што яшчэ. Не дачакаўшыся, цiха параiў:

- Iдзi адпачнi. Заўтра старт...

Пасько падняўся i ўжо з-за плячэй пачуў:

- Ты прабач мне. Я разумею, гэта нялёгка...

Пасько выйшаў, перакананы, што капiтан зрабiў усё-такi правiльна, паслаўшы да зоркалёта яго аднаго. I яшчэ, успомнiўшы яго апошнюю фразу, падумаў: "А капiтан, напэўна, з самага пачатку пра многае здагадваўся".